واکسیناسیون مؤثر و صحیح در طیور

امروزه میلیون ها یورو سالیانه جهت واکسیناسیون طیور صرف می گردد. به هر صورت کیفیت یک واکسن بستگی به روش تجویز مؤثر آن واکسن دارد.چه نوع وسایل و ابزاری باید جهت پایش و ممیزی مؤثر روش های واکسیناسیون در دسترس باشند؟ این مقاله نگاهی به ملزومات یک واکسیناسیون مؤثر داشته و تمرکز آن بر روی تفاوت های موجود در نحوه مصرف و تدارک واکسن های زنده و غیر زنده ( غیر فعال) می باشد. ضمنا" در این مقاله پروتکل های ممیزی عملی روش های واکسیناسیون با هدف اصلاح نحوه تجویز واکسن و ایجاد ایمنی در پرنده مورد بررسی و توجه قرار خواهد گرفت.
● هدف
در مزارع طیور امروزی و پیشرفته که دارای تراکم زیاد طیور در سالن های پرورشی هستند مخاطره انتشار بیماری در بین طیور بسیار زیاد است. پرورش دهندگان طیور این مخاطرات را به وسیله اجرای یک برنامه واکسیناسیون مؤثر بر علیه عوامل بیماریزای مهم اقتصادی مدیریت وکنترل می نمایند.
به هر حال جهت انجام یک برنامه واکسیناسیون مؤثر و کارا، در زمانی که هدف واکسیناسیون هزاران پرنده در یک زمان می باشد نیاز به روش تجویز و تماس مناسب با ویروس واکسن دارد.واکسن های مصرف شده در صنعت طیور یا از سویه های ویروسی و یا باکتریایی تخفیف حدت یافته بوده و یا از ویروس ها یا باکتری های کشته فرموله شده با پایدار کننده های مناسب می باشد.
کارخانجات مشهور تولید کننده واکسن برای تمامی بچ های تولیدی خود تست های سخت و مداوم کنترل کیفی لحاظ می نمایند که متعاقب آن محصولی تولید گردیده است که دارای آنتی ژن کافی جهت ایجاد ایمنی در پرندگان هدف می باشد. برای حصول به ادعای کارخانجات تولیدی جهت سلامت پرنده ، باید واکسن برای پرندگان هدف با دوز خاص و مناسب تجویز گردد که در پی آن تحریک سیستم ایمنی خاص بر علیه آن بیماری مورد نظر ایجاد گردد.علاوه بر آنچه گفته شد یک برنامه واکسیناسیون خوب تدوین و طراحی شده که نتیجه حاصل از آن ایجاد حداکثر ایمنی در زمانی که طیور بسیار حساس به عفونت و یا زمانی که بیماری ها دارای بار منفی بسیار زیادی هستند ، یک روش اجرایی بسیار اقتصادی به حساب می آید.
● واکسن های زنده
واکسن های زنده طیور به طور معمول دارای سویه های ویروسی و یا باکتریایی تخفیف حدت یافته بوده که در بدن طیور واکسینه شده تکثیر پیدا نموده و باعث ایجاد پاسخ ایمنی خونی و سلولی می گردند. با عنایت به توانایی تکثیر خودبخودی ویروس واکسن های زنده بیشتر این نوع واکسن ها انتخاب مناسبی جهت واکسیناسیون دسته جمعی از طریق اسپری و یا از طریق آب آشامیدنی می باشند. واکسیناسیون دسته جمعی نیز بدون مخاطرات نمی باشد.روش های ضعیف واکسیناسیون به صورت در معرض ویروس قراردادن تنها یک قسمتی از جمعیت طیور منتج به ایمنی ضعیف در گله طیور واکسینه می گردد.
همچنین موفقیت واکسیناسیون با واکسن های زنده به سویه واکسنی که به سلول های هدف می رسد. بستگی دارد. این موضوع به طور وضوح در زمانی که مقایسه ای در اثر بخشی واکسن زنده نیوکاسل که با روش های متفاوت تجویز گردیده اند، به اثبات رسیده است.کاف و الکساندر ایمنی زایی حاصل از ۴-۳ روز پس از مصرف واکسن به روش آئروسل را که تکنیک آن بر اساس رساندن ویروس واکسن به صورت مستقیم به موکوس تنفسی می باشد ، به اثبات رسانیده اند. در حالت مقایسه ای همان واکسن مصرف شده در روش آئروسل را به روش آشامیدنی نیز مصرف نمودند که نتیجه ی حاصل از آن را به صورت تاخیر در توسعه ایمنی بدست آورند. در پی تحقیقات کاف و الکساندر مشخص گردید که روش تجویز واکسن به طریق آئروسل با بهترین پاسخ ایمنی و سرولوژیکی نسبت به دیگر روش های تجویز واکسن ایجاد می نماید.
● واکسن های غیر فعال یا کشته
واکسن های غیرفعال با حجم بالایی از آنتی ژن ویروسی یا باکتریایی به همراه پایدار کننده و مواد جانبی مناسب فرموله گردیده اند. نتایج واکسیناسیون با این نوع واکسن ها ایجاد پاسخ سیستم ایمنی خونی می باشد که قدرت ایجاد این نوع پاسخ ، رابطه مستقیم با آنتی ژن موجود در یک دوز واکسن دارد . واکسن های غیرفعال باید به روش تزریق تجویز گردند.همچنین موفقیت در این نوع واکسیناسیون بستگی به مهارت واکسیناتور در واکسینه کردن مناسب هریک از پرندگان دارد. این حقایق در خصوص واکسن های زنده ای که به روش تزریق مصرف می گردند، نیز صدق می نمایند.
● ممیزی روش های واکسیناسیون
ممیزی روش های واکسیناسیون بر دو اصل پایه ریزی گردیده است:
۱) اولین اصل در مزارع مرغداری بر اساس ممیزی صحت و کیفیت روش مصرف واکسن می باشد.
۲) دومین اصل بر پایه تفسیر و ارزیابی نتایج سرولوژی بدست آمده یا گرفته شده می باشد.
برای نیل به این مقصود به طور جداگانه روش های مختلف تجویز واکسن را به همراه تفسیر آزمایشات سرولوژیکی مورد توجه قرار خواهیم داد.
▪ روش تجویز واکسن از طریق آب آشامیدنی
هدف از واکسیناسیون به طریق آب آشامیدنی ، رساندن حداقل یک دوز از محلول واکسن به پرنده می باشد. اگرچه در ظاهر روش واکسیناسیون از طریق آب آشامیدنی ساده ترین روش واکسیناسیون جهت واکسیناسیون دسته جمعی طیور به نظر می رسد ولی به هر حال آنچه باعث می شود تا واکسیناسیون از طریق آب آشامیدنی کاملا" صحیح انجام گیرد، زمان آشامیدن آب است.
▪ دسترسی به آب حاوی واکسن
ـ واکسن باید درحجم کافی از آب آشامیدنی برای یک دوره دو ساعته مصرف ، حل گردد.
ـ فضای آبخوری کافی برای دسترسی راحت تمام پرندگان به واکسن نیاز می باشد.
ـ مصرف آب در طول سه هفته اول زندگی جوجه ها نامنظم می باشد بنابراین حرکت شما در زمان واکسیناسیون در طول سالن جهت ترغیب جوجه های غیر فعال به آشامیدن آب توصیه شده است.
ـ جهت ترغیب بیشتر طیور به خوردن آب حاوی واکسن باید آبخوری ها را قبل از واکسیناسیون جمع نمود. معمولا" جمع آوری آبخوری ها ۲-۱ ساعت قبل از واکسیناسیون جهت تحریک و ایجاد تشنگی طیور کافی می باشد. به هرحال ، این موضوع به شرایط محیط مرغداری بستگی دارد.
ـ سیستم آبخوری باید قبل از تجویز محلول واکسن خالی گردد که این فرآیند از نوشیدن آب توسط اولین گروه پرندگان که دسترسی به آبخوری پیدا می کنند، جلوگیری می نماید.● پایداری واکسن
▪ زنجیره سرد باید در طول حمل ونقل واکسن از مکانی به مکان دیگر تا زمان مصرف موجود باشد.
▪ باید از در معرض نور مستقیم قراردادن ویال های واکسن و یا محلول واکسن جلوگیری کرد.
▪ جهت جلوگیری از غیرفعال شدن ( خنثی شدن ) واکسن های ویروسی و یا باکتریایی آب آشامیدنی مورد مصرف جهت واکسیناسیون باید دارای PH طبیعی و کاملا" از مواد ضد عفونی کننده ( به خصوص یون کلر) ، پاک کننده ها و فلزات سنگین عاری باشد.
▪ اضافه نمودن شیرخشک بدون چربی یا پودر شیرخشک بدون چربی به آب مورد مصرف جهت واکسیناسیون به عنوان پایدارکننده ویروس یا باکتری واکسن ۳۰-۲۰ دقیقه قبل از مصرف آب توصیه گردیده است.
▪ اضافه نمودن ۲ گرم از پودر شیرخشک بدون چربی درهر لیتر آب یا ۲ لیتراز شیر خشک بودن چربی در ۱۰۰ لیتر آب مورد مصرف جهت واکسیناسیون سفارش شده است.
▪ قبل از اضافه نمودن واکسن به سیستم آبخوری ابتدا واکسن را در حجم کمی از آب آشامیدنی حدود ۱۰-۳ لیتر حل نمایید. به دنبال انجام این فرآیند محلول واکسن یکنواختی بدست می آید.
▪ محلول حاوی واکسن باید در عرض ۳-۲ ساعت پس از رقیق نمودن مصرف گردد.
● ارزیابی جذب آب
جهت ارزیابی یکنواختی جذب آب حاوی واکسن در پرندگان واکسینه یک قرص رنگی ( آبی ) به محلول واکسن اضافه گردیده است.چینه دان و زبان پرندگانی که آب حاوی واکسن را دریافت نموده اند به طور موقت آبی رنگ خواهد شد. شدت رنگی شدن یک روش تشخیصی جهت ارزیابی میزان آب حاوی واکسن آشامیده شده می باشد. در یک روش واکسیناسیون صحیح و موفق نزدیک ۹۰% از پرندگان دارای زبان و چینه دان رنگی می باشند.
● تجویز واکسن از طریق اسپری
روش مصرف واکسن از طریق اسپری به صورت اختصاصی برای تجویز واکسن های تنفسی از قبیل نیوکاسل و برونشیت که سویه ویروس واکسن به طور مستقیم در سلول های هدف ( موکوس تنفسی ) رسوخ می نمایند،استفاده می گردد.دو روش اسپری وجود دارد که اهداف و مصارف متفاوتی با همدیگر دارند.
الف ) اسپری خشن :
هدف از اسپری خشن رساندن قطرات بزرگ واکسن به قسمت بالایی دستگاه تنفس و چشم می باشد. علاوه بر آن در این نوع روش اسپری پرهای پرندگان نیز با واکسن مرطوب می گردند که باعث ایجاد تحریک عمل تمیز کردن پرهای پرنده به وسیله نوک خود گردیده و این مساله باعث افزایش شانس جذب بیشتر واکسن می گردد. روش اسپری خشن با قطرات بزرگ برای جوجه های جوان بدون تحریک اولیه ترجیح داده می شود.
ب) اسپری ریز مه پاش در محیط نگهداری طیور پخش گردیده و واکسن به واسطه تنفس به درون دستگاه تنفسی طیور کشیده می گردد. قطرات کوچک تر جهت نفوذ به قسمت های پایین تر دستگاه تنفس به کار می روند. این روش واکسیناسیون برای پرندگان مسن تر که قبلا" به وسیله آنتی ژن اختصاص تنفسی دچار تحریک ایمنی اولیه شده اند ، توصیه می گردد.نکته اول در مورد ارزیابی واکسیناسیون به طریق اسپری انتخاب بهترین نوع روش اسپری مصرفی می باشد.نکات و موارد سفارش شده جهت ممیزی هر دو روش واکسیناسیون مانند یکدیگر بوده و در یک بخش این مقاله با هم توضیح داده شده و تفاوت های این دو روش به صورت نشانگر شده مشخص گردیده است.
● پایداری واکسن
▪ در روش اسپری حجم کمتری از آب جهت واکسیناسیون مصرف می گردد ( برای هر ۱۰۰ دوز واکسن مقدار ۲۰۰ تا ۱۰۰۰ میلی لیتر آب مصرف می شود) توصیه شده است که ترجیحا" از آب بدون یون فلز یا آب مقطر جهت واکسیناسیون استفاده گردد.
▪ درمکانی که آب بدون یون یا مقطر در دسترس نباشد آبی که جهت واکسیناسیون استفاده می شود باید دارای PH طبیعی و بدون مواد ضدعفونی کننده ( بخصوص یون کلر) ، پاک کننده ها و فلزات سنگین باشد.
▪ اضافه کردن شیرخشک بدون چربی یا پودر شیرخشک بدون چربی به آب مورد مصرف جهت واکسیناسیون به عنوان پایدارکننده ۳۰ -۲۰ دقیقه قبل از شورع واکسیناسیون توصیه گردیده است .
● تجهیزات
▪ برای اجرای واکسیناسیون تجهیزات مناسب باید انتخاب گردد. در حالت عملی یک اسپری وقتی از نوع خشن تشخیص داده می شود که قطرات آن بر روی زمین منظره ی یک قطره باران را تداعی نماید.
▪ پس از انجام اسپری ریز یک حالت مه در بالای سر پرندگان ایجاد می گردد.
▪ تجهیزات مصرفی باید عاری از ضدعفونی کننده ها ، پاک کنده ها بوده و باید ترجیحا" فقط برای واکسیناسیون به کار روند.
▪ در زمانی که وسایل جهت مکان های مختلف به کار می رود فرآیند تمیزی و پاکیزگی بودن وسایل و تجهیزات باید بسیار زیادتر ودقیق تر صورت گیرد.
● پخش واکسن در تمام نقاط سالن پرورش
▪ جهت واکسیناسیون یکنواخت به پخش یکنواخت واکسن به طریقه اسپری در بالای سر طیور سالن پرورش نیاز داریم.
▪ واکسن باید در حجم کافی از آب جهت پوشش تمام جمعیت گله طیور واکسینه شونده رقیق و مصرف گردد.
▪ در سالن پرورش به صورت سیستم باز پرندگان باید جهت انجام واکسیناسیون خوب و موثر جمع گردند.
▪ جمع کردن پرندگان به وسیله ی حصار ایجاد نمودن یا به وسیله پراکنده کردن آنها از وسط سالن به طرفین ایجاد می گردد.
▪ پرندگان موجود در قفس به وسیله روش اسپری قفس به قفس واکسینه می شوند.
▪ در طول واکسیناسیون به روش اسپری تهویه های سالن باید خاموش بوده و قسمت باز سالن نیز با پرده ای جهت جلوگیری از کوران باد بسته نگه داشته شود.
رعایت نکته فوق الذکر در روش واکسیناسیون به صورت مه پاش بسیار مهم و اساسی می باشد.
در آب وهوای بسیار گرم ممکن است نیاز به تهویه کم برای سالن وجود داشته باشد، در این مناطق روش اسپری خشن و بزرگ ترجیح داده می شود.
توزیع واکسن و اندازه ذرات در روش اسپری می تواند به وسیله کاغذ مخصوص حساس به آب که با رطوبت تغییر رنگ می دهد بررسی گردد. قطعات کاغذ حساس به آب یا در پشت قفس ها در سیستم قفس یا در روی دیواره های مقابل واکسیناسیون چسبانده می شود تا بتوان بدین وسیله میزان توزیع واکسن در تمام نقاط سالن یا قفس را بررسی نمود.
● تجویز واکسن به روش تزریقی
تمام واکسن های غیر فعال به مانند تعداد کمی از واکسن های زنده طیور به صورت تزریق زیرجلدی یا داخل عضلانی تجویز می گردند.صحت این نوع واکسیناسیون بر پایه رساندن دوز مناسب به تمام طیور واکسینه می باشد.از لحاظ فنی این روش واکسیناسیون بیشترین روش مورد تقاضا واکسیناتورها جهت واکسیناسیون دسته جمعی پرندگان می باشد. قدرت پاسخ ایمنی حاصل از واکسن های غیر فعال بستگی به دوز مصرفی واکسن دارد که یا باعث واکسیناسیون درصد زیاد ( کامل) گله طیور واکسینه شده و یا باعث ایجاد پاسخ ایمنی ضعیف در گله می گردد.تجویز واکسن های غیر فعال در پرندگان مادر اغلب دارای تأثیر قابل تأییدی در نتاج آنها نمی باشد.
● تجهیزات
تجهیزات مناسب جهت واکسیناسیون لازم است. انواع بسیار گوناگونی از سرنگ های تزریقی دربازار وجود دارد که نوع انتخاب باید سازگار با روغن های معدنی همراه واکسن ها باشد.
▪ سرنگ ها باید قبل از مصرف واکسن و در فواصل زمانی معین در طول واکسیناسیون تنظیم و کنترل گردند. استفاده از ظرف مخصوص برای کالیبراسیون و تنظیم برای نیل به این مقصود توصیه گردیده است.
▪ سرنگ ها و تمام تجهیزات متعلقه واکسیناسیون باید قبل از مصرف واکسن استریل گردند.
▪ سوزن با اندازه مناسب، باید مطابق با سن پرندگان واکسینه ، محل تزریق و روش تزریق انتخاب گردد.
▪ سوزن ها باید به طور منظم بعد از تقریبا" هر ۱۰۰۰ تزریق با سوزن دیگری جایگزین گردد.
▪ سوزن های کند و دارای پلیسه و پریدگی باید فورا" جایگزین شوند.
● روش های واکسیناسیون
به صورت فیزیکی پرندگان واکسینه شده جهت موارد زیر بررسی می گردند:
الف ) بررسی نفوذ و رسوب واکسن در محل مناسب و صحیح.
ب) وجود پرهای خیس نشانگر این است که واکسیناسیون ضعیف صورت پذیرفته است.
ج ) وجود تمام یا قسمتی از یک دوز واکسن بر روی پرها نشانگر واکسیناسیون نابهنگام و یا تأخیر در خروج واکسن از درون سرنگ تزریقی می باشد.قرص آبی ( رنگی ) ممکن است در زمان رقیق نمودن و تجویز برخی واکسن ها مثل واکسن بیماری مارک در محلول بافرفسفات سالین استفاده گردد. قرص رنگی در روغن معدنی واکسن حل می گردد ولی به هر حال به دلیل اینکه ممکن است رنگ قرص آبی برای یک زمان طولانی باقی بماند و باعث آلودگی در زمان کشتار گردد مصرف آن توصیه نمی گردد.
● عوامل متعادل کننده روش های واکسیناسیون
میزان دوز واکسن مصرف شده بستگی به تعداد پرندگان واکسینه شونده دارد. افزایش دوز بیش از حد معمول ، گرانتر تمام می شود و کاهش دوز به کمتر از حد معمول باعث ایجاد ایمنی ضعیف می گردد.آزمایشات سرولوژیکی ابزار بسیار مفیدی جهت ارزیابی تأثیر و کیفیت روش واکسیناسیون و واکسن می باشند.بررسی پاسخ های سرولوژیکی با آنتی ژن تجویز شده از طریق واکسن، صحت واکسیناسیون را تعیین و مشخص می نماید. CV ( درصد پراکندگی تیتر) به همراه وجود تیترهای پایین نشانگر این است که یا درصد بزرگی از گله واکسینه شده واکسن دریافت نکرده اند و یا واکسن کافی به آنها نرسیده است. کلید موفقیت در واکسیناسیون از طریق تزریق، دقت به این نکته می باشد که کیفیت تزریق بسیار مهمتراز سرعت تزریق می باشد.
● آزمایشات سرولوژیکی
نتایج تست های سرولوژیکی یک پرنده اطلاعاتی مفید در خصوص تحریکات سیستم ایمنی طیور درگذشته و پیش روی ما قرار می دهد.آزمایشات سرولوژیکی بدون درنظرگرفتن تیتر نمای کاملی از وضعیت پرنده به ما می دهد. آزمایشات سرولوژیکی فقط در خصوص اندازه گیری سطح آنتی بادی های گردش خون (lgG , lgM) که نشان دهنده پاسخ ایمنی خونی هستند به کار می روند.کلید اصلی جهت واقعی بودن تست های سرولوژیکی در یک فارم گرفتن نمونه های سرمی کافی می باشد.برای اینکه نمونه برداری به صورت آماری و صحیح باشد دو شرط اساسی باید رعایت گردد:
الف ) انتخاب نمونه ها به طور تصادفی :
این روش ایجاب می کند هر یک از پرندگان گله شانس مساوی جهت انتخاب برای نمونه برداری داشته باشند.اگر واکسن به صورت یکنواخت توزیع نگردیده است ، جمع آوری تمام نمونه ها از یک گوشه سالن به شما جواب اشتباه خواهد داد.
یک پروتکل و برنامه نمونه برداری باید بر اساس نمونه برداری از تمام نقاط سالن پرورش تهیه گردد.
باید اندازه نمونه ها مناسب باشند.
تعداد نمونه های تهیه شده از یک گله ارتباط مستقیم با دریافت جواب واقعی و دقیق از تست های سرولوژیکی دارد.
اگرتعداد نمونه های جمع آوری شده کمتراز حد توصیه شده باشد باعث افزایش مخاطرات در دریافت تیترهای غیر صحیح در گله می گردد.
ب ) حداقل تعداد ۲۳ نمونه برای ارزیابی معنی دار تیتر آنتی بادی گله توصیه شده است.
علاوه بر عوامل و مسایل فوق ، حمل ونقل و ذخیره نمونه ها جهت رساندن آنها به آزمایشگاه درشرایط مناسب ، ضروری و مهم می باشد، نمونه های با همولیز زیاد و یا دارای آلودگی باکتریایی یا قارچی یا نمونه هایی که شروع به تغییر ساختمانی نموده اند جواب سرولوژیکی خوبی ایجاد نخواهد کرد.
تفسیرنتایج آزمایشات سرولوژیکی
به طور معمول به دنبال واکسیناسیون ، حدود ۶-۴ هفته باید جهت توسعه کامل سطح آنتی بادی زمان در نظرگرفته شود. نمونه گیری در زمان زودتر از موعد توصیه شده امکان پذیراست ولی هنوز در آن زمان حداکثر سطح آنتی بادی ایجاد نگردیده است. این مساله خصوصا" در پاسخ سرولوژیکی به واکسن های کشته بسیار مهم است.
● جهت تفسیر سرولوژیکی دوپارامتر باید ارزیابی گردد:
الف ) تیترهای به دست آمده از پرندگان تست شده به شما می گوید که قدرت پاسخ ایمنی ایجاد شده به چه اندازه ای می باشد.
ب ) تیتر پایین موارد زیر را به اطلاع شما می رساند:
یا نمونه ها خیلی زود بعد از واکسیناسیون گرفته شده است یا روش تجویز واکسن ضعیف بوده و یا درخصوص واکسن های روغنی قبل از واکسیناسیون سابقه ایمنی بسیار ضعیف بوده است .درصد ضریب پراکندگی ، میزان پراکندگی تیترهای حاصل از یک گله را نشان می دهد. برای بیشتربیماریها درصد CV با یک واکسیناسیون خوب و اصولی کمتر از ۴۰% می باشد. اگر درصد CV بالای ۶۰% باشد به طور قطع و یقین نیاز به اصلاح روش مصرف واکسن می باشد.
● حمل و نقل وذخیره مناسب جهت نمونه های سرولوژیکی
راهنمایی های لازم جهت ذخیره، حمل ونقل مناسب نمونه های سرولوژیکی به شرح زیر می باشند:
▪ گرفتن ۳-۲ میلی لیتر خون که از آن ۷۵/۰ – ۵/۰ میلی لیتر سرم به دست خواهد آمد.
▪ استفاده از سرنگ یکبار مصرف و شیشه های بدون روکش و یا لوله های پلاستیکی جهت جمع آوری
نمونه ها.
▪ جداسازی سرم از خون به وسیله سانتریفوژ کردن یا انعقاد خودبخودی نمونه ( به وسیله ۲-۱ ساعت قراردادن نمونه در دمای اتاق).
▪ نصب برچسب شفاف و خوانا، نوشتن مشخصات مزرعه یا مرغداری ، شماره گله ، نوع پرنده و سن پرنده در زمان واکسیناسیون ، بر روی نمونه های گرفته شده.
▪ نگهداری کوتاه مدت : ( کمتراز ۴۸ ساعت) در دمای ۸-۴ درجه سانتی گراد.
▪ نگهداری بلند مدت : در ویال های پلاستیکی نگهداری شده با درب کاملا" بسته در دمای ۲۰ – درجه سانتیگراد.
▪ برای گرفتن بهترین نتیجه از نمونه های گرفته شده باید آنها را در طول یک روز به آزمایشگاه رساند.
● خلاصه مقاله
▪ موفقیت یک واکسیناسیون بستگی به تجویز صحیح واکسن مصرفی دارد.
▪ بهترین مکان ممیزی در بحث تجویز واکسن ، بخش مصرف واکسن می باشد.
▪ کنترل صحیح و موثر بودن روش مصرف واکسن.
▪ استفاده از تجهیزاتی از قبیل قرص رنگی ( آبی) و یا کاغذ حساس به آب جهت ارزیابی یکنواختی تجویز واکسن ( واکسن تجویز شده ).
▪ ارزیابی موفقیت تجویز واکسن به وسیله بررسی نتایج سرولوژیکی.

منبع : موسسه مرغداری ایران