روش های نادرست استفاده از دارو

طبق بررسی‌ها و مطالعاتی كه توسط كارشناسان خارجی در منطقه خاورمیانه انجام شده میزان مصرف دارو در مرغداری‌های منطقه بیش از سه برابر كشورهای اروپائی است این مسئله كم و بیش در مورد ایران نیز صادق است .این امر علاوه بر مضرات اقتصادی ، دارای مضرات بهداشتی نیز می باشد . بنابراین در این سخنرانی با توجه به مصرف بی رویه دارو در مرغداری‌های ایران سعی شده است مطالبی فهرست وار در مورد نحوه صحیح استفاده از دارو در مرغداری بیان شود .
● تعریف دارو :
هر جسمی كه در نسخه آمده و با تاثیر بر روی مایعات و یا اجزاء كالبدی بدن ( بافت‌ها و سلول‌ها ) بتواند از بروز اختلالات مرضی جلوگیری و یا آنها را تخفیف و یا به كلی درمان نماید ؛ دارو نامیده میشود .
● دسته بندی داروها :
۱) داروهای با منشاء گیاهی
۲) داروهای با منشاء حیوانی
۳) داروهای شیمیایی :
كه بر حسب ساختمان به انواع مختلف تقسیم می شوند .روش شیمیایی از نظر اقتصادی و عملی بیشتر مقرون به صرفه و قابل توصـــــیه است و از نظر بیولوژیكی نیز بهتر از داروئی است که از منابع طبیعی بدست می آید . زیرا در روش شیمیایی دقیقاٌ نوع ماده اصلی و مقدار ماده موثر قابل محاسبه است .
● موارد استعمال دارو :
۱) درمان بیماری‌های عفونی به صورت حاد ، تحت حاد و مزمن
۲) برای پیشگیری از بیماری‌ها ، مثل فورازولیدن در مورد پیشگیری از كلی باسیلوز یا بعضی از آنتی بیوتیك‌ها برای جلوگیری از C.R.D یا بعد از واكسیناسیون و استرس ( با در مشخص و مدت مشخص ) .
۳) استفاده مداوم از بعضی از داروها برای پیشگیری برخی بیماری‌ها ؛ مثل داروهای كوكسیدیواستات در جوجه‌های گوشتی .
۴) استفاده از دارو به عنوان عامل رشد و بهبود ضریب تبدیل غذایی و بالا بردن نطفه داری و جوجه در آوری ؛ مثل آنتی بیوتیك‌های محرك رشد ، كه ۶ نوع می باشد : باسیتراسین ، ویرجیناماسین ، فلاوامایسین ، لینكومایسین ، آوپارسین Avopartcin و آلاكین دوكس Alaquindox
● عوامل موثر در انتخاب دارو
۱) حساسیت گله به دارو
▪ ابتدا باید از نوع بیماری به طور دقیق مورد شناسایی قرار گرفته باشد . بدون تشخیص قطعی بیماری تجویز دارو كار صحیحی نیست .
▪ داروی انتخاب شده بر روی میكروب یا میكروبهای بیماری زا موثر باشد .
▪ داروی انتخاب شده و روش درمان طوری باشد كه دارو پس از وارد شدن به بدن به سرعت به كانون بیماری یا عضو بیماری برسد .
▪ میكروب‌های بیماری زا نسبت به داروی انتخاب شده مقاومت پیدا نكرده باشد .
معمولاٌ برای تعیین حساسیت میكروب‌های بیماری زا در برابر داروها به خصوص آنتی بیوتیك‌ها می توان به روش‌های زیر عمل نمود :
الف) آزمایش آنتی بیوگرام :
این روش در شرایط معمولی و برای همه مرغداران امكان پذیر نیست و احتیاج به محققین ، آزمایشگاه و تجهیزات لازم دارد . تست آنتی بیوگرام یكی از مهمترین و موثرترین روش‌های انتخاب دارو است .
ب ) تعیین حساسیت میكروب‌ها به دارو بر حسب تجزیه :
معمولاٌ مختصص مربوط پس از تشخیص بیماری و نوع میكروب با توجه به تجربه ی خود یك یا چند دز آنتی بیوتیك‌های مختلف را بر حسب طیف اثر آن برای معالجه تجویز می نماید . چنانچه آنتی بیوتیك یا داروی تجویز شده بعد از ۳-۵ روز جواب مثبت به درمان نداد باید به اثر و انتخاب دارو شك كرد .
ج ) استفاده از جداول مربوط به حساسیت و مقاومت :
طبق تحقیقات و آزمایش‌هایی كه در كشورهای مختلف انجام می شود كارشناسان تا حدودی می توانند جداول لازم را برای تعیین حساسیت یا مقاومت داروها تهیه كنند .
۲) انتخاب مقدار درمانی دارویادز DOSE :
دز دارو عبارت است از مقدار داروئی كه برای هر بار مصرف در گله یا دام جهت درمان یا پیشگیری از طرف كارخانه سازنده توصیه و تاكید می شود تا دارو خواص درمانی خود را اعمال كند . از این رو باید دز توصیه شده دارو به طور دقیق رعایت شود . یكی از مشكلات استفاده از دز دارو ایران عدم رعایت دز صحیح داروهای درمانی است .به عنوان مثال :
وقتی توصیه می شود كه داروئی به صورت ۵/۰ در هزار به آب آشامیدنی اضافه شود این میزان مربوط به هوای معتدل بین ۱۸-۲۳ درجه سانتیگراد است كه میزان مصرف غذا است در تابستان یا نقاط گرم حرارت بالاست نسبت آب به غذا ۳-۴ برابر می رسد . لذا اگر در چنین شرایط همان دز ۵/۰ در هزار مصرف شود . به علت آشامیدن آب بیشتر توسط گله ، دارو بیش از حد لازم مصرف می شود .
به عنوان مثال : ۲۵۰۰ جوجه ۲۸ روزه در حرارت مناسب ، ۳۰۰ لیتر آب در روز مصرف می كنند . ولی در تابستان این میزان به ۴۵۰ لیتر می رسد كه اگر همان دز ۵/۰ در هزار مورد استفاده قرار گیرد دارو بیشتر مصرف می شود كه از نظر اقتصادی و بهداشتی صحیح نیست .همچنین چنانچه در هنگام استفاده از دارو در غذا عمل مخلوط كردن به دقت انجام نگیرد غیر یكنواختی در درمان بوجود آمده و عده ای از افراد در گله ، بیش از دز مناسب و عده ای دیگر كمتر از دز مناسب دارو دریافت می كنند و در نتیجه درمان گله به خوبی انجام نمی گیرد .
مسئله ی دیگری كه در ایران دیده می شود استفاده از داروهایی است كه تاریخ مصرف آنها متقضی شده است . معمولاً بسته به طبیعت شیمیایی ، هر دارو در شرایط معمولی قادر است خواص درمانی خود را برای مدت مشخصی حفظ كند و طی این مدت به مرور اثر خود را از دست می دهد .متاسفانه در برخی موارد مرغداران از داروهائی كه تاریخ مصرف آنها گذشته است استفاده می نمایند و گاهی نیز دز آن را بالاتر در نظر می گیرند . حال آنكه استفاده از داروهای تاریخ گذشته كار صحیحی نیست . مگر اینكه آزمایشگاه مجهزی مجدداٌ مقدار موثر آن را اندازه گیری و دز جدید آنرا اعلام كند كه متاسفانه چنین آزمایشگاهی درایران وجود ندارد .درمان با چنین داروهائی به علت اینكه جواب گوی تامین دز درمانی و حتی پیشگیری كننده نیست مسلماً به درمان بیماری جواب مثبت نمی دهد .
۳) شاخص درمانی دارو :
یعنی مقدار دز درمانی قبل از اینكه تولید عوارض و مسمومیت كند . هر چه شاخص درمانی یك دارو وسیع تر باشد . بهتر خواهد بود . داروهایی كه دز درمانی و مسمومیت آنها نزدیك به هم است ( مثل سولفامیدها و داروهای آرسنیكی ) باید با احتیاط كامل مصرف شوند .
۴) مقاومت داروئی :
پدیده بیولوژیكی است كه در برخی از میكروارگانیسم‌ها به طور دائم و یا به طور موقت بوجود می آید كه نسبت به یك یا چند نوع بیماری مقاومت پیدا می كند مقاومت داروئی ممكن است با منشاء كروموزمی یا با منشاء‌ پلاسمیدی باشد ، كه هر دو خطرناك است .۵) اطلاع از روش استفاده از دارو :
به منظور حداكثر استفاده از دارو ، هر دارو نحوه استعمال ویژه ای دارد . چنانچه بعضی از داروها از راه خواركی داده شوند دارای حساسیت جذب پایین تر هستند . از این رو فقط آنها را در بیماری‌های روده ای باید مورد استفاده قرار داد .برای بیماری‌های عمومی یا سیستمیك باید از داروهائی استفاده كرد كه جذب آنها بالاست و یا باید از روش غیر خوراكی ؛ مانند تزریق استفاده نمود . از نظر حساسیت ، جذب داروها ، به درجات مختلف تقسیم می شود :
▪ داروهای با جذب خوب : تمام سولفامیدها و نووبیوسین
▪ داروهای با جذب متوسط : اورومایسین ، ترامایسین و پنی سیلین
▪ داروهای با جذب كم : اریترومایسین ، تابلوزین .
▪ داروهای جذب نشدنی : داروهای ضدكرم و یا آنتی بیوتیك‌های رشد .
۶) سازگاری Synergisme یا عدم سازگاری داروها Antigonisme :
بعضی از داروها هنگامی كه با هم بكار برده می شوند اثر یگدیگر را تشدید می كنند . در این صورت این دارو را سینرژیست می خوانند ؛ مثل پنی سیلین و استرپتومایسین بالبنكومایسین و اسپكتینومایسین ؛ بعضی از داروها نسبت به هم ناسازگاری یا آنتی گونیست دارند ؛ مثل استروپتومایسین و كلرامفنیكل .بعضی از داروها هنگام توام شدن با مواد دیگر اثرشان كم می شود . مثل اورومایسین ، ترامایسین و یون كلسیم ، زیرا این داروها با یون كلسیم تركیب می شود و به صورت غیر قابل حل در می آیند . و در این صورت نمی توانند در روده‌ها جذب شوند لذا هنگام استفاده از این داروها یا باید یون كلسیم را حذف نمود تا كلسیم به صورت ملخ غیر محلول سولفات كلسیم در آید . در این صورت كلسیم نمی تواند با آنتی بیوتیك تركیب شود و آ ن را غیر قابل حل نماید . یا اینكه هنگام استفاده از داروها باید كلسیم غذا را حذف نمود .
۷) مدت درمان :
استفاده از هر دارو در بیماری‌های مختلف بستگی به شدت و نوع بیماری و همچنین مدت درمان دارد . مثلاٌ بعضی از داروها چند روز و برخی تا چند هفته باید دوام یابند تا اثر مطلوب خود را ظاهر نمایند و در طیور معمولاٌ بنابر نوع و شدت بیماری طول استفاده از دارو ۲-۵ روز مداوم با دز مناسب است . در این مورد باید توصیه كارخانه سازنده دقیقاٌ رعایت شود .
۸) طرز مصرف دارو :
روشهای مختلفی در مورد نحوه استفاده از دارو و طیور مورد عمل قرار می گیرد كه مهمترین آنها استفاده از روش مخلوط با غذا ، روش‌های محلول با آب و روش تزریقی است كه هر یك دارای مزایای خاصی می باشند :
الف ) روش مخلوط كردن دارو در غذا كه در موارد زیر انجام می گیرد :
▪ درمان به مدت طولانی
▪ درمان تمام گله
▪ محلول دارو در آب عملی نباشد
▪ غیر قابل حل در آب باشد
▪ دارای مزه مطلوب در ‌آب نباشد
ب) روش محلول دارو در آب , دارای مزایای زیر است :
▪ سبب تسریع و سهولت درمان می شود .
▪ برای دادن داروها به مدت كوتاه مورد استفاده قرار می گیرد .
▪ سبب سهولت دادن دارو می گردد .
▪ در بیماری‌هائی كه اشتهای مرغ از بین می رود و تغذیه كم یا قطع می شود دادن دارو از طریق آب ضروری است .
ج) روش تزریقی
▪ هنگامی كه دارو در روده‌ها دارای جذب كم است .
▪ هنگامی كه درمان در گله روی تعدادی كم باید انجام گیرد .
▪ در درمان‌های اورژانس .
▪ در عفونت كیسه زرده .
● هنگامی كه دارو بوسیله غذا یا آب داده می شود باید نكات زیر دقیقاً رعایت شود :
۱) تعداد كافی آبخوری و یا دانه خوری در سالن لانه وجود داشته باشد تا همه افراد گله بتوانند به اندازه كافی غذا یا آب دارو دار مصرف كنند .
۲) پخش غذا یا آب باید به نحوی صورت گیرد كه طیور به میزان احتیاج تغذیه كنند اغلب بعضی مرغها كمتر و بعضی بیشتر از حد نیاز دارو دریافت می دارند كه در هر دو صورت درمان را دچار اشكال می كند .
۳) موقع اضافه كردن دارو به آب باید دقیقاً دز دارو مورد محاسبه قرار گرفته و به طور یكنواخت یا غذا و آب مخلوط گردد .
۴) بعضی داروها بد طعم هستند و این سبب می شود كه افراد گله رغبت لازم را برای خوردن نشان ندهند در چنین مواقعی می توان با اضافه نمودن مواد مشابهی به جیره , طیور را راغب به خوردن نمود مانند پودر سیر
۵) داروهائیكه با آب مخلوط می شود باید با حوصله و به خوبی در آب حل شده و سپس وارد سیستم لوله كشی آب آشامیدنی گردد . استفاده از آب گرم سبب تسریع حل شدن دارو می گردد ولی سبب تخریب آنتی بیوتیك‌ها نیز می شود .PH آب نیز در حل شدن بعضی از داروها موثر است معمولاً سولفامیدها در آب قلیائی بهتر حل می شود .
۶) بعضی از داروها سبب گرفتگی لوله‌های آبخوری و به خصوص آبخوری‌های بستانكی می گردد . برای جلوگیری از این امر اضافه نمودن مقادیر مناسب تركیبات چهارتایی آمونیوم به آب آشامیدنی موثر است .
۷) سیلوهای غذا در داخل مزرعه باید قبل از استفاده از غذای دارو دار كاملاً خالی شود . در غیر این صورت سبب رفیق شدن و كم شدن اثر دارو می گردد .
● بطور كلی یك داروی ایده آل باید دارای خواص زیر باشد :
۱) عامل بیماری صددرصد نسبت به آن حساس باشد .
۲) عامل بیماریزا را به سرعت منهدم كند.
۳) مقاومت یا مقاومت متقاطع ایجاد نكند .
۴) بسته به مورد مصرف , طیف اثر باید كاملاً وسیع یا كاملاً اختصاصی باشد .
۵) روش مصرف دارو آسان و ساده باشد .
۶) عارضه جنبی مانند ورم كلیه , مسمومیت و امثال آن را طی درمان یا پس از آن بوجود نیاورد .
۷) از نظر اقتصادی مناسب و مقرون به صرفه باشد .
۸) قبل و بعد از اضافه شدن به آب و غذا , تغییر شكل و تركیب ندهد .
۹) از نظر باقی ماندن در گوشت طیور یا تخم مرغ خطری برای مصرف كننده بوجود نیاورد .
۱۰) در تضاد با داروها و مواد دیگر نباشد ؛ مثل نفتین Neftin , زوآلن , D.O.T , فورازولیدون , تیامولین , مونن سین سدیم , اواتك و ویتامین دسته ی B .
۱۱) با ایمنی زایی گله در تضاد باشد .
۱۲) در تخم مرغ و گوشت , تولید تغییرات ارگانیك ننماید . به عنوان مثال ؛ بعضی از داروهای ضد كوكسیدیوز مثل نیكاریازین سبب نازك شدن پوسته تخم مرغ می گردد .
با توجه به نكات فوق برای جلوگیری از استفاده بی رویه ی دارو و جلوگیری از ضایعات دارویی در ایران باید در نحوه انتخاب دارو و روشهای دادن دارو تجدید نظر به عمل آید .

دکتر مرادعلی زهری

منبع : موسسه مرغداری ایران