استفاده از سلول های بنیادی در ترمیم بافت ها

یكی از هدف های اصلی علم پزشكی فائق آمدن بر اثرات ناتوان كننده یك بافت یا یك عضو بیمار بوده است. در طول قرن ها قطع عضو آسیب دیده در صورت امكان تنها راه رهایی از درد بوده است. درك چگونگی عملكرد اندام ها به مرور زمان منجر به شناسایی آنها شد و در نتیجه با پیشرفت علم پزشكی در بعضی موارد با جایگزین كردن اعضای ساخته شده سبب درمان بیماری شدند. پیشرفت های دیگر علم پزشكی مثل كشف آنتی بیوتیك ها و داروهای دیگر، واكسیناسیون و همچنین ارتقای بهداشت عمومی همگی سبب طولانی شدن عمر انسان شدند. با طولانی شدن عمر انسان نیاز به جایگزینی اندام های آسیب دیده با اندام های سالم افزایش پیدا كرده است.امروزه كیفیت زندگی میلیون ها بیمار به طور قابل توجهی با جایگزینی اندام های مصنوعی نظیر پروتزهای مفصلی، استنت های قلبی عروقی و دریچه قلبی بهبود پیدا كرده است. هزینه های اقتصادی و اجتماعی در جایگزینی بافت ها و اندام های آسیب دیده جمعیت رو به افزایش افراد مسن به ویژه در كشورهای توسعه یافته بسیار زیاد شده است. از سوی دیگر اندام های مصنوعی دائمی نیستند و عمر محدود دارند. چون این اندام ها با بافت های میزبان كاملاً تلفیق نمی شوند به مرور زمان فرسوده شده و كارایی خود را از دست می دهند. بنابراین باید با عضو جدید تعویض گردند. عمر این اندام های مصنوعی بسته به نوع موادی كه در ساخت آنها به كار می رود حداكثر ۱۵ سال است.اندام های مصنوعی از موادی ساخته می شوند كه از نظر زیستی خنثی و از نظر مكانیكی بادوام هستند ولی بیشترشان از نظر سازگاری بیولوژیكی با بدن مناسب نبوده و گاهی سبب پاسخ های التهابی می شوند. پاسخ های التهابی بدن به نوبه خود سرعت و فرسودگی آنها را زیاد می كند. محققین هر ساله مواد جدیدی برای ساخت اعضای مصنوعی از سرتاسر جهان عرضه می كنند. با اینكه كیفیت آنها بهبود پیدا می كند ولی هنوز مشكل فرسودگی و عمر محدود را دارند.افزایش طول عمر انسان توجه به اعضای جایگزین را از دو رویكرد به خود معطوف كرده است. ۱- تعداد بیماران نیازمند به این نوع درمان ها بسیار افزایش یافته است. ۲- خود این درمان ها (اعضای جایگزین) نیازمند طول عمر بیشتری هستند. بنابراین لزوم تغییر روش در ساخت این اعضا شدیداً احساس می شود.تغییر این روش ها باید در جهتی باشد كه به جایگزینی بافت های هرچه بیشتر بیولوژیكی منجر شود. این اعضای مصنوعی باید بتوانند رشد كنند و تكثیر یابند.یكی از ویژگی های اساسی بافت زنده در یك موجود پرسلولی توانایی تطابق و دگرگونی آن با تغییرات محیطی و فیزیولوژیكی است. نقص اعضای جایگزین مصنوعی قبلی، عدم توانایی آنها در شناخت شرایط موضعی، ندادن پاسخ مناسب و نداشتن تطابق با بافت های اطراف است. بنابراین قدم بعدی در تكوین اعضای جایگزین به كار بردن مواد فعال زیستی است كه بتواند علائم بیولوژیكی مناسب صادر كرده و همچنین پاسخ های سازنده در محل بافت آسیب دیده بدهد. این جایگزین ها باید بتوانند در محیط آزمایشگاه رشد كرده و تكثیر پیدا كنند. برای رسیدن به این اهداف؛ مواد زیستی ساخته شده باید دارای امكانات هوشمند باشند. تركیب این مواد با سلول های زنده امكان تولید بافت ها و اندام های زنده را می دهد كه دارای وظایف زیستی بوده و توانایی پاسخ به تغییرات محیطی را دارند. همچنین طول عمر بیشتری نسبت به اعضای مصنوعی فعلی دارند. سلول های بنیادی به عنوان بخش مهم این مولدهای سلولی در حال طلوع هستند. سلول های بنیادی به خاطر توانایی تقسیم بسیار بالا و قدرت تمایز به رده های مختلف سلولی در كاربردهای بالینی نظیر مهندسی بافت، سلول درمانی و كاربردهای دارو بسیار مورد توجه قرار گرفته اند. پیاده كردن تكنولوژی هایی بر پایه این سلول ها نیاز به این دارد كه سلول های بنیادی و یا فرآورده های تمایز یافته آنها در خارج از بدن تولید شوند. در تكنولوژی های قبلی ما به توانایی سلول ها برای تولید یك پروتئین و یا تولید یك ویروس نیاز داشتیم. هدف این تكنولوژی جدید تولید خود سلول به عنوان یك محصول است.در كاربرد سلول های بنیادی در بعضی موارد هدف سود بردن از تكثیر خود سلول های بنیادی است برای مثال می توان از پیوند سلول های بنیادی خون ساز نام برد كه به پیوند مغز استخوان معروف است. پیوند سلول های بنیادی خون ساز یا مغز استخوان سال ها است كه به عنوان درمان خیلی از بیماری های بدخیم و خونی در سراسر دنیا در حال انجام است. در ایران نیز پیوند سلول های بنیادی خون ساز به عنوان یك درمان از ۱۵ سال پیش در بیمارستان دكتر شریعتی شروع شده و ادامه دارد. در موارد دیگر هدف استفاده از سلول های تمایز یافته ویژه ای است كه از این سلول های بنیادی تولید می شود. سلول های بنیادی را براساس قدرت تمایزشان دسته بندی می كنند. سلول های بنیادی «پلوری پوتنت» (Pluripotent) كه توانایی تمایز به تمام سلول های یك موجود زنده را دارا هستند مثل سلول های بنیادی جنینی. سلول های بنیادی «مولتی پوتنت» (Multipotent) كه توانایی تمایز به سلول های مختلف یك نوع بافت یا یكی از لایه های سلولی جنین (جنین از سه لایه مختلف سلولی به وجود می آید) را دارند.مثل سلول های بنیادی بالغ كه در بافت های مختلف بدن وجود دارند. سلول های بنیادی دارای سه ویژگی هستند: ۱- می توانند مشابه خودشان را به وجود بیاورند. ۲- می توانند به رده های مختلف سلولی تمایز پیدا كنند. ۳- می توانند در داخل بدن بافت مورد نظر را بازسازی كنند.تغییراتی كه در طول عمر و سبك زندگی انسان ها در قرن ۲۱ به وجود آمده است، چالش های محققین را با آنچه كه قبلاً بوده متفاوت كرده است.فراوانی بعضی بیماری ها رو به افزایش است و امكان بهبودی آنها با درمان های جاری هم از نظر مالی و هم از نظر افزایش طول عمر فراتر رفته است. بیماری قند یا دیابت، بیماری های قلبی و عروقی، بیماری های تخریب كننده اعصاب مثل پاركینسون و آلزایمر و بیماری های مفاصل كه نیاز به تعویض دارند را می توان از جمله این بیماری ها نام برد. بازسازی بافت با جایگزینی سلول یكی از روش های ممكن برای درمان بیماری ها در آینده خواهد بود. جایگزینی سلول به صورت یك عضو، درمان جدیدی نیست. پیوند كلیه یا پیوند قلب از سال ها پیش متداول شده است. ولی بزرگترین مشكل آن كمبود دهنده عضو است كه فقط برای تعداد كمی از بیماران امكانش وجود دارد. بنابراین درمان با جایگزینی سلول بیشتر توجه ما را به خود جلب كرده است. در این درمان باید سلول های بنیادی در خارج از بدن كشت و تكثیر شده و بعد به بیمار برگردانده شوند و آن عضو تخریب شده را از نظر ساختمانی، عملكرد و تطابق با شرایط فیزیولوژیك ترمیم كنند.از سلول های بنیادی مزانشیمی در ترمیم بافت آسیب دیده قلب، استخوان، غضروف، عصب، تاندون و غیره در مطالعات حیوانی استفاده شده است. اخیراً در مطالعات انسانی نیز استفاده از این سلول های بنیادی در ترمیم بافت ها شروع شده است. در ایران هم استفاده از این سلول ها در ترمیم بافت آسیب دیده قلب، كبد و همچنین در ترمیم سلول های عصبی در بیماران ام اس به صورت طرح های تحقیقاتی با همكاری بیمارستان های دكتر شریعتی، امام خمینی (ره) و انجمن ام اس ایران و دانشگاه علوم پزشكی تهران شروع شده است. یافته های فعلی اثربخشی درمان بیماری های مختلف را با استفاده از سلول های بنیادی مزانشیمی نشان می دهد. كاربرد این سلول ها بدون عوارض بوده و به نظر بی خطر می آید. مشكلات اخلاقی نیز كه در استفاده از سلول های بنیادی جنینی مطرح است در این سلول ها مطرح نیست. با این حال پرسش هایی مانند بقای زیستی این سلول ها، توانایی بازسازی عضو تخریب شده توسط آنها، اثربخشی این سلول ها بعد از كاشت موضعی یا عمومی و... مطرح است كه باید با مطالعات بیشتر پاسخ داده شوند.

منبع : روزنامه شرق