نکاتی پیرامون بیماری آنفلوانزای طیور

بیماری آنفلوانزای طیور (Avian Influenza) یكی از بیماریهای واگیر دار تنفسی ویروسی طیور است كه دارای قدرت انتشار سریع می باشد.عامل آن ، ویروسی متعلق به خانواده اورتومیكسوویروسها (Orthomyxoviridae) می باشد و همه انواع آن در طیور ، متعلق به تیپ A ویروس آنفلوانزا است.از آنجائیكه ماده ژنتـــیكی (RNA) این ویروس دارای ۸ قطعه جداگــــانه می باشد ، لذا خیلی سریع خاصیت پادگنی خود را تغییر می دهد و موجب می گردد تا جوجه یاگله ای كه به تازگی از بیماری آنفلوانزا بهبود یافته مجددا به نوع جدیدی از ویروس آنفلوانزا مبتلا گردد.دو نوع پروتئین اصلی H و N روی سطح این ویروس وجود دارد.پروتئین H دارای ۱۵ تحت سروتیپ مختلف و پروتئین N دارای ۹ تحت سروتیپ متفاوت می باشد.پروتئین H در خاصیت پادگنی و قدرت بیماریزایی ویروس آنفلوانزا نقش اصلی را ایفا می كند و چنانچه ویروس آنفلوانزایی متعلق به تحت سروتیپ هایی H۵ یا H۷ جدا شود ، لازم است كه هرچه سریع تر به مراجع مربوط گزارش گردد.علت این امر تعلق داشتن همه ویروسهای فوق حاد آنفلوانزای طیور به این دو تحت سروتیپ است ، هر چند كه ویروس جدا شده بیماریزایی شدیدی نداشته باشد ولی باید در نظر داشت كه ویروس آنفلوانزا می تواند خیلی سریع ماهیت پادگنیش را تغییر داده و به صورت فوق حاد در آید.ویروس آنفــــــلوانزایی كه تا به امروز در ایران جدا شده متعــــلق به تحت سروتیپ N۲ و H۹ بوده و خوشبختانه جزء گروهی از ویروسهای آنفلوانزا است كه قدرت بیماریزایی فوق حاد نداشته و به انسان نیز سرایت نمی كند .ولی باید توجه داشت كه ویروس آنفلوانزای جدا شده در سال ۱۹۹۵ در كشور همسایه ما ، پاكستان به تحت سروتیپ H۷N۳ تعلق دارد كه دارای بیماریزایی فوق حاد می باشد.از سوی دیگر در سال ۱۹۹۷ ویروس آنفلوانزای مربوط به تحت سروتیپ H۵N۱ مرغی ، از یك پسر بچه ۳ ساله در هنگ كنگ جدا شد كه به دنبال آن جهت جلوگیری از وقوع بیماری در انسان ، كلیه طیور صنعتی هنگ كنگ بطور جمعی كشتار شدند. ویروس آنفلوانزا از انواع ماكیان ، بوقلمون ، بلدرچین ، قرقاول شترمرغ ، مینا ، طوطی ، سار ، مرغابی ، غاز و سایر پرندگان آبزی جدا شده است ولی در ماكیان و بوقلمون بیشترین خسارت و تلفات را ایجاد می كند.در پرندگان زینتی سویه ها یH۳ و H۴ بدفعات بیشتری جدا شده است. پرندگان آبزی (همچون اردك ، مرغابی و . . . )بعنوان مخـــــــزن این بیماری در طبیعت معرفی شده اند و عقیده بر این است كه مرغابی های اهلی نسبت به ابتلا به فرم درمانگاهی فوق حاد آنفلوانزا مقاوم می باشند.البته این پرنده ها به ویروس آنفلوانزا مبتلا می شوند و باعث پخش آن در محیط نیز می گردند.انواعی از پرندگان آبزی ، مانند پرستو دریایی نسبت به فرم فوق حاد آنفلوانزا حساس هستند و در اثر ابتلا به آن تلف می شوند. اشخاص مختلف با تماس با پرنده های مریض ، تجهیزات آلوده موجود در مرغداریها ، ماشین های حمل و نقل ، آب و دان آلوده ، پرندگان وحشی ، موش و حشرات می توانند به طور مكانیكی ویروس آنفلوانزا را بین مرغداریها منتقل كرده و موجب بیماری گـــــردند.حتی شانه تخم مرغ می تواند نقش مهمی در بیماری داشته باشد.زیرا وجود ویروس در سطح پوسته تخم پرندگان آلوده نیز به اثبات رسیده است.البته امكان انتقال عمودی یا به عبارتی انتقال بیماری از مادر به جوجه برای این بیماری وجود ندارد ، چرا كه جنین آلوده ، قبل از تولید از بین می رود. ویروس به تعداد زیاد از طریق ترشحات چشم و بینی و دستگاه گوارش (مدفوع) پرنده بیمار ، در محیط پخش می شود و توسط مواد آلی در محیط حفظ می گردد.خوشبختانه ویروس آنفلوانزا جزء ویروسهای نسبتا حساس می باشد و با انواع ضد عفونی كننده های حلال چربی ، خنثی میگردد.برای ضدعفونی كردن می توان ز انواع دترجنت ها (شوینده ها)، فرمالین ، بتاپروپیولاكتون ، عوامل اكسید كننده ، اسیدهای رقیق ، اتر ، سدیم دودسیل سولفات و یونهای آمونیم استفاده كرد.این ویروس در دمای ۲۲ درجه سانتیگراد به مدت ۴ روز و در صفر درجه به مدت ۳۰ روز در محیط مرطوب (آب) زنده می ماند.اصولا ویروس آنفلوانزا نسبت به حرارت ، اسیدیته بالا یا پایین ، شرایط محیطی غیر ایزوتونیك و خشكی حساس بوده و به سرعت از بین می رود. هنگامیكه مرغداری به ویروس آنفلوانزا آلوده می شود ، پس از حذف پرنده ها (بدنبال سیاست حذف گله یا پایان عمر اقتصادی گله) باید چند روز دمای سالن ها را افزایش داد.سپس متعاقب شستشوی دیوارها با مواد شوینده ، بستر سالن را جمع آوری نمود.در مرحله بعد باید مرغداری توسط هیپوكلریت سدیم یا فرمالین ضدعفونی شود. ویروس آنفلوانزا در شرایط سرد و مرطوب برای مدت طولانی تری در محیط باقی می ماند.بعنوان مثال در فــــصل زمستان بعد از ۱۰۵ روز ویروس عفونت زای آنفلـــــوانزا را از بستر آلوده جدا كرده اند.ویروس آنفلوانزا خاصیت عفونت زایی خود را در دمای ۴ درجه سانتیگراد تا ۷ روز در داخل مدفوع حفظ می كند.جهت كاهش آلودگی بستر و قبل از حمل آن به خارج از مرغداری بهتر است آن را كود كرده (روی هم جمع كرده)و با نایلون بپوشانند تا در اثر تخمیر ، دمای آن بالا برود و ویروس غیر فعال شود.در زمان حضور پرندگان آلوده ، ویروس آنفـــــــلوانزا از آب نیز جدا می شود ولی با رفتن پرنده ها ، ویروس نیز در آب از بین می رود. دوره كمون بیماری در یك پرنده بین چند ساعت تا ۳ روز و در یك گله تا ۱۴ روز است.دوره كمون به میزان آلودگی ویروسی ، راه عفونت ، گونه پرنده مبتلا و قدرت بیماریزایی ویروس بستگی دارد. عوارض درمانگاهی حاصل از ابتلا به ویروس آنفلوانزا به سویه ویروس ، گونه و سن پرنده های مبتلا و وضعیت ایمنی آنها علیه بیماری آنفلوانزا و سایر بیماریها مانند كلی باسیلوز ، نیوكاسل ، مایكوپلاسموز و عوامل فیزیكو شیمیایی مانند گرد و غبار ، آمونیاك و . . . بستگی دارد.گونه پرنده آنقدر مهم است كه بعنوان مثال یك سویه H۵N۸ ویروس آنفلوانزا در بوقلمونها تلفات سنگین می دهد ، در حالیكه در اردك بیماری جدی ایجاد نمی كند.بطور كلی ویروس آنفلوانزا پرندگان وحشی را بدون عوارض مشخص مبتلا می سازد.علائم بیماری ممكن است در دستگاه تنفس ، گوارش تناسلی یا عصبی مشاده گردد.عوارض بیماری عبارتند از كاهش اشتها ، ضعف ، كاهش سرزندگی ، افزایش كرچی ، كاهش تولید ، كاهش جوجه در آوری و نطفه داری ، عوارض خفیف تا شدید تنفسی شامل سرفه ، عطسه ، خرخر ، افزایش اشك و التهاب ملتحمه چشم ، تورم سینوس ، جمع شدن جوجه ها به دور یكدیگر ، ژولیدگی پرها ، خیز (ادم) سروصورت ، تیرگی تاج و ریش همراه وزیكول و زخم بر روی آن ، تیرگی پوست نواحی بدون پر بدن ، اسهال ، عوارض عصبی مانند لرزش و تكا ن دادن سر .در برخی موارد دوره بیماری خیلی سریع بوده و پرنده ها بدون نشان دادن عارضه مشخص تلف می شوند. میزان تلفات در فرم فوق حاد بیماری در حدود ۱۰۰ درصد و در فرم حاد آن در حدود ۳۰ الی ۴۰ درصد می باشد ولی در اشكال خفیف تلفات مشاهده نمی گردد.در واگیریهای آنفلوانزا در كشورهای كره و چین به سویه H۹ (مشابه سویه كشور ما )، میزان مرگ و میر در مرغداری حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد ، ولی میزان تلفات در شرایط آزمایشگاهی كمتر از مرغداری بوده است.از این رو احتمال وجود سایر عفونتهای ثانویه كه موجب افزایش تلفات می شود مطرح می گردد. عوارض كالبد گشایی در موارد خفیف بیماری شامل ترشحات كاتارال و فیبرینی و یا چركی در سینوس ها و نای می باشد.گاهی ممكن است ادم و ترشحات سروزی و حتی لخته های چرك پنیری در سینوس ها و نای نیز مشاهده گردد.همچنین امكان دارد كیسه های هوایی ضخیم شده و ترشحات چركی پنیری یا فیبرینی در آنها مشاهده شود.گاهی پریتونیت فیبرینی یا كاتارال وا تخم شكستگی مشاهده می گردد.معمولا در مرغهای بالغ در حال تولید ، ترشحات اكسودایی در مجرای تخم همراه با پارگی فولیكولهای تخمدان به وقوع می پیوندد.در موارد عفونت با ویروسهای دارای حدت زیاد ، ممكن است به علت مرگ سریع پرنده بر روی لاشه جراحات خاصی مشاهده نشود.در عین حال اغلب موارد عوارضی چون پرخونی ، خونریزی و ترشحات ترانسودایی داخل نای دیده می شود.تورم و ادم سر ، صورت و ، سینوس ها ، تیرگی ، پرخونی و گاهی خونریزی روی تاج و ریش ، پرخونی روی ساق پا ، نقاط نكروز و خونریزی روی كبد ، طحال ، كلیه ها ، ریه و سطوح سروزی نیز از جراحات قابل مشاهده است.برای تشخیص بیماری در مواردی كه سویه های فوق حاد ویروس آنفلوانزا مطرح هستند ، ابتدا باید به میزان واگیری و تلفات جوجه ها و عوارضی كالبد گشایی آنها توجه نمود و سپس جهت تایید تشخیص از آزمایشگاه كمك گرفت.طی ۷ الی ۱۰ روز بعد از عفونت ، پادتن های ضد ویروس آنفلوانزا را می توان در خون پرنده ها شناسایی كرد.در تشخیص سرولوژیك بیماری آنفلوانزا آنچه حائز اهمیت می باشد این است كه خونگیری اول در زمان شروع بیماری و خونگیری بعدی ۱۴ تا ۲۸ روز بعد از آن انجام شود تا بتوان با مقایسه نتایج آنها به تشخیص قطعی رسید.چنانچه بین دو آزمایش متوالی عیار پادتن ضد آنفلوانزا ۴ برابر شده باشد ، عفونت با ویروس آنفوانزا تایید می شود. موثرترین و ساده ترین روش آزمایشگاهی برای تشخیص پادتن ضدویروس آنفلوانزا استفاده از آزمایش AGP (آزمایش رسوبی در ژل)می باشد.از چند روز بعد از عفونت تا ۳ ماه پس از آن آزمایش AGP برای آنفلوانزا مثبت می ماند.البته باید توجه داشت برای پرندگان آبزی آزمایش AGP توصیه نمی شود.هنگامیكه سویه ویروس آنفلوانزای یك منطقه جغرافیایی مشخص شد بهترین آزمایش سرولوژی برای تشخیص بیماری آنفلوانزا استفاده از HI است.البته آزمایشهای دیگری مانند الایزا یا ایمینوپراكسیداز یا ایمینوفلورسانس نیز برای تشخیص بیماری آنفلوانزا وجود دارد.جهت جستجوی پادگن ویروس از كشت جنین تخم مرغ یا PCR نیز استفاده می شود. نكته مهم این است كه همواره عوارض واضح درمانگاهی یا كالبدگشایی برای تشخیص بیماری آنفلوانزا وجود ندارد و در این موارد استفاده از آزمایشات سرمی اهمیت بیشتری پیدا می كند.برای تعیین آلودگی یك گله ، ۱۵ تا ۲۰ نمونه خون جهت آزمایش HI یا AGP كافی می باشد.جهت جستجوی ویروس در پرندگان مبتلا می توان از ترشحات نای ، ریه ، كیسه های هوایی ، سینوس ها ، دستگاه گوارش (شامل روده ، سكوم ، تونسیل ها و مدفوع) و در مرحله درمانگاهی بیماری از كبد ، طحال ، مغز یا خون نمونه برداری كرد. برای پیشگیری و كنترل بیماری باید از برخورد پرنده های و حشی – خصوصا پرندگان آبزی كه به تناوب ویروس را در مدفوعشان دفع می كنند – با پرنده های پرورشی جلوگیری نمود.بدیهی است كه رعایت شرایط قرنطینه مرغداری باید بطور كامل رعایت شود. برخی از كشور ها قوانین خاصی از جمله ممانعت از ورود پرندگان و فرآورده های طیور از كشورهای آلوده به ویروس آنفلوانزا وضع نموده اند و تا زمانیكه این كشورها از آنفلوانزا عاری نشده اند و جلوی ورود پرنده از سایر كشورهای آلوده را نیز نگیرند ، شامل این تحریم می مانند. مهم ترین راه مبارزه با آنفلوانزا بكاربردن مدیریت صحیح و تصمیم گیری مناسب می باشد.در صورتیكه اولین مورد مثبت بیماری مشاهده گردد و بیماری در مناطق وسیعی انتشار نیافته باشد ، بهترین راه مبارزه كشتار جمعی طیور در محل مرغداری و دفن آنها است.باید توجه داشت انتقال پرندگان آلوده ، به نقطه دیگر جهت كشتار (به عبارتی دیگر كشتارگاه) به هیچ وجه صحیح نمی باشد و آلودگی را در منطقه پخش می كند.بعد از حذف مرغها باید كلیه لوازم و تجهیزات سالن ها و دیوارها را با مواد پاك كننده (دترجنت) شستشو داد.در مرحله بعد ضدعفونی كامل مرغداری و خالی نگهداشتن آن بمدت ۳ الی ۴ هفته الزامی می باشد.در طی این مدت باید شرایط قرنطینه در اطراف مرغداری و رفت و آمد به داخل آن رعایت شود.می توان جهت اطمینان از پاك شدن مرغداری ، چند جوجه حساس (SPF) را بداخل سالن رها نمود و پس از گذشت ۳ تا ۴ هفته چنانچه آنها از نظر سرمی و دفع ویروس منفی بودند ، از پاك بودن مرغداری اطمینان حاصل كرد. در صورتیكه سیاست واكسیناسیون وجود داشته باشد و واكسن از سویه آنفلوانزای موجود در منطقه تهیه شده باشد ، باید برای دوره پرورش بعدی جوجه ها ، آنها را واكسینه كرد.در برخی از واگیریهای آنفلوانزا در جهان ، واكسن كشته تهیه گردیده و با موفقیت استفاده شده است.به هیچ وجه استفاده از واكسن زنده یا آلوده كردن كنترل شده جوجه ها با ویروس بیماریزای آنفلوانزا در سنین دارای حساسیت كمتر (دوران پرورش گله مادر یا تخمگذار) توصیه نمی شود.علت اصلی این محدودیت ، امكان بوجود آمدن سویه های جدید آنفلوانزا از ویروس زنده آن می باشد.همچنین در اغلب موارد بیماریزایی ویروس آنفلوانزا در آزمایشگاه كمتر از شرایط مرغداری می باشد و نمی توان از تخفیف حدت یافتن واكسن زنده اطمینان داشت و نیز احتمال انتقال به سایر طیور غیر واكسینه یا سایر حیوانات و انسان و بروز بیماری در آنها نیز وجود دارد.از آنجائیكه به هنگام واگیری با سویه های فوق حاد آنفلوانزا هدف ریشه كنی بیماری می باشد ، استفاده از واكسن توصیه نمی شود.زیرا با مصرف واكسن میزان تلفات و خسارات ناشی از بیماری آنفلوانزا كاهش می یابد ولی پرنده های ایمن شده در هنگام آلودگی با ویروس بیماریزای آنفلوانزا ، دچار عفونت شده و بدون بروز عوارض درمانگاهی ، ویروس بیماریزا را در محیط پخش می كنند.واكسیناسیون با واكسن كشته موجب كاهش شدت بیماری و قدرت انتشار ویروس در گله می گردد ولی در عین حال در گله واكسینه نمی توان ویروس بیماریزا را از میان پرندگان حذف نمود. ساختن واكسن روغنی مستلزم صرف هزینه زیاد بوده و در صورتیكه سویه ویروس آنفلوانزا دچار تغییرات پادگنی شود ، باید بلافاصله واكسن كشته جدید تولید شود. برای درمان یا به عبارتی پیشگیری از سرایت بیماری به جوجه های غیر مبتلا و كاهش ضایعات در جوجه های مبتلا ، داروهای انسانی ضدآنفلوانزا وجود دارد.از این داروها بطور تجربی در گله های پرورشی بوقلمون ، بلدرچین و مرغ استفاده شده و نتایج خوبی مشاهده گردیده است.اثرات این داروها شامل كاهش تلفات و میزان واگیری می باشد.اما باید توجه داشت كه دو نكته مهم مصرف این داروها در طیور را محدود می كند.در درجه اول گزارشاتی مبنی بر بوجود آمدن سویه های جدید ویروس آنفلوانزا كه به داروهای یاد شده مقاوم می باشند و به عنوان خطر جدی در كنترل آنفلوانزا مطرح است.در درجه بعد مدت زمانی است كه دارو در محصولات غذایی حاصل از طیور باقی می ماند.البته در جوجه های گوشتی بعد از گذشت ۲۴ ساعت از قطع مصرف دارو می توان گوشت پرنده را به مصرف انسان رسانید ، ولی در ارتباط با تخم مرغ وضع فوق می كند و تا ۳ روز بعد از درمان با دارو ، بقایای آن در تخم مرغ وجود خواهد داشت ، لذا مصرف خوراكی تخم مرغ برای انسان ممنوع می باشد.در هر حال تا به امروز اجازه به مصرف این داروها در طیور صادر نشده و به نظر می رسد كه عملی ترین راه مبارزه با این بیماری در شرایط فعلی مملكت ، استفاده از واكسن كشته ضمن رعایت موازین بهداشتی و قرنطینه می باشد.
دكتر نریمان شیخی متخصص بیماریهای طیور

منبع : موسسه مرغداری ایران