شب ایران زمین

اولین شب زمستان و واپسین شب پاییز، زایش مهر و خورشید، درازترین شب و تیره ترین شب، جشن آریایی ایرانیان؛ جشنی كه در ماه پارسی دی قرار دارد كه نام آفریننده در زمان قبل از زرتشتیان است كه بعدها به آفریننده نور شهرت گرفت و همان Day در زبان دیگر است؛ دردانه شب ایرانی، شب پیروزی فرشته خوبی بر بدی. افسانه ها می گویند: در این شب مهر میترا در گردونه درخشان خود كه ساز و برگی چون گردونه های زمین دارد، سوار است و در اقامتگاهی زرین با هزاران ستون و هزار در، اقامت دارد. مهر در شب یلدا در گردونه خویش كه چهار اسب سفید نامیرا آن را می كشد و نعل آنها از زر و سیم است به پیش می راند و ایرانیان تولد میترا را در این شب به جشن و آتش بازی می نشینند.
ایرانیان شیفته شادی و جشن؛ جشن هایی همواره آراسته به نور و روشنایی، آنها خورشید را نشانه نیكی می دانستند و در هر جشن به ستایش آن می نشستند.
و یلدا را زاد روز زاده شدن خورشید می پنداشتند. آن را نیك می دانستند و بر این معتقد بودند كه همچون نوشته مهریشت در اوستا: مهر از آسمان با هزاران چشم به ایرانی می نگرد تا دروغی نگوید .
در برهان قاطع دكتر معین آمده است: یلدا كلمه سریانی به معنی میلاد است. صاحب برهان قاطع یلدا را بر وزن فردا می داند كه اول ماه جدی و آخر ماه قوس است و درازترین شب سال.
صاحب برهان، یلدا را از نام ملازمان حضرت عیسی دانسته است. ایرانیان قدیم بر این باور بودند كه ایزدمهر در یكی از شهرهای خاوری ایران از دوشیزه ای زاده شد به نام ناهید یا آناهیتا. آنها در كوتاه مدتی به كیش مهرپرستی گرویدند و این كیش را از مرزهای ایران به رم سرایت دادند و پادشاهان رم به آن ایمان آوردند و دین رسمی رم همان مهرپرستی شد.
یولیانوس یا ژولیان از پادشاهان رم، مردم ترسا را به دین مهر خواند و از آن پس ترسایان به تقلید از مهرپرستان بر خدای خود نام پدر نهادند.
رومیان سال های بسیار، تولد مهر و شب چله را جشن می گرفتند و آن را آغاز سال می دانستند و حتی با ظهور مسیحیت كشیشان نتوانستند از گرفتن این جشن جلوگیری كنند و به ناچار و دروغ، این شب را زادروز میلاد عیسی خواندند. تا روز ۲۵ دسامبر به بهانه عیسی جشن بگیرند و نه زادروز ایزدمهر.
دهخدا نیز بر این باور است كه شب یلدا با میلاد مسیح تطبیق دارد. جشن میلاد مسیح (نوئل) بیست و پنجم دسامبر ثبت شده كه به تحقیق محققان جشن ظهور میترا یا مهر است كه مسیحیان در قرن چهارم میلادی آن را روز تولد عیسی (ع) قرار داده اند و اكنون با مراسمی ویژه این شب را برگزار می كنند و چهار شب پس از آن را شب كریسمس اعلام می كنند. بزرگانی هم معتقدند، یلدا زادروز ایزدمهر كه در كیش میترائیسم همواره با جشن آریایی برپا می شد، از تمدن ایران باستان به سایر جهان منتقل شد و رم و بسیاری از كشورهای اروپایی روز ۲۱ دسامبر را به یاد میترا جشن می گرفتند، ولی پس از قرن چهارم میلادی در پی اشتباه محاسباتی، این روز به ۲۵ دسامبر منتقل شد و از سوی مسیحیت به عنوان كریسمس جشن گرفته شد.
جشن اورمزد
می گویند در دوران ابوریحان بیرونی بین سال های ۴۴۰-۳۶۲ هجری شمسی به دی ماه خورماه یا خورشید ماه نیز می گفتند و اولین روزش را خرم روز یا اورمزد می نامیدند و اعتقاد داشتند كه در این ماه، خورشید از نو متولد می شود و زندگی روستاییان نیز با این زایش از نو زاده می شود و این روز را جشن خانوادگی می گفتند؛ بهره برداری از كشتشان و هر آن چیزهایی كه می دانستند كه درپی ۹ ماه كار برای روزهای سیاه اندوخته بودند و با این اعتقاد جشن دهقانی را برپا می كردند.به اعتقاد پیشینیان سفره چله باید هفت رنگ باشد؛ آجیل و تخمه، هندوانه، انار، انگور، ازگیل، سیب، پرتقال، نارنگی، لیموترش و ترشی. آنها معتقد بودند كه هر كس در این شب هندوانه بخورد تا سال بعد جگرش لك نمی خورد و كرم های روده اش دفع می شود. اگر هویج و گلابی، انار و زیتون سبز میل كند تابستان سال بعد از گزند جانوران و نیش عقرب در امان باشد و اگر انگور بخورد یك سال بعد گرمازده نشود و سیرترشی وی را تا یك سال از درد مفاصل دور كند. برای درمان چشم درد باید در این شب مبادرت به خوردن حلوا و ارده كند و اگر دچار خونریزی لثه و خون دماغ باشد با خوردن كاسنی و كلم حتما خونریزی اش قطع شود و چكاندن تخمه، غم ها را از وی دور كند.كه این كارها بركت و تندرستی و فراوانی و شادكامی برایشان می آورد و همچون جشن تیرگان فال گرفتن از حافظ را خوش فال می دانستند و با انتخاب گردو پوك و پر به آینده گویی می نشستند و این رسوم و اعتقادات دیرینه پیشینیان بود كه یلدا را برای هر ایرانی یلدایی تر كرد. یلدا در كشورهای دیگر هم با خودش جشن می آ ورد. یلدا در روسیه ۱۲ روز با آیین ویژه برگزار می شود؛ نان شیرینی محلی به شكل های گوناگون، بازی های محلی و قدیم و مراسم ویژه شبیه سازی كشت كه با بذرپاشی نمادین صورت می گیرد.دهقان ها و روستاییان روسیه ای در این شب سطح كلبه هایشان را با چربی می پوشانند و روی پنجره هایشان پوستین می كشند و به ترانه خوانی می پردازند. در فرانسه و سوئد شب یلدا با نام روبون برگزار می شود. روبون به معنای بیداری است و فرانسوی ها در این شب تا صبح با جشن به شب زنده داری می پردازند. هندوها هم آیینی بسیار شبیه به ایرانیان دارند كه نشان از نزدیكی اعتقادات آنها به عناصر طبیعت دارد. به هر حال یلدا نام اولین شب دی و طولانی ترین شب سال و آخرین شب آذر است. به معنای طویل و بلند آمده است؛ در این شب آفتاب بر برج جدی تحویل می كند.
خورماه، پرآیین
و دی ماه یكی از پرآیین ترین ماه های سال ایرانی است؛ البته بعد از فروردین. در اوستا ریشه دی ماه از ریشه مصدری دا به معنای دادن و آفریدن آمده است كه در آداب و رسوم ایرانی از این معنی تهی است. شب اول خورماه یا خورشیدماه، شب یلدا است؛ طولانی و تاریك، شب پیروزی اهورا بر اهریمن، در جهان شناسی نیك اهورایی است و بد اهریمن. مرگ، سرما تاریكی اهریمن و بد هستند و زندگی گرما، آتش و روشنایی اهورایی و نیك. و در این میان شب یلدا هم یادآور اساطیر و آیین های كهنی است كه حتی می توان از آن تا پیش از درآمدن آریاییان سراغ گرفت. چهاردهم دی گان جشن گوش روز یا سیر روز است، پانزدهم نیز از خوشی خالی نیست. جشن دی به مهر و شانزدهم دی كه به نام جشن درامزینان و گاگیل خوانده می شود. دی ماه باز هم پر از نعمت است. جشن روز بیست و دوم دی ماه جشن باد روز و سی ام جشن نیران كه همگی نمادی از آفریدن و زندگی بخشیدن دارند.
منابع: برهان قاطع - دهخدا- عقاید و رسوم عامه مردم خراسان- جشن ها و آداب و معتقداتشان - سخنرانی دكتر میرجلال الدین كزازی در همایش كاوشی در شب چله - سخنرانی دكتر فریدون جنیدی در همایش كاوشی در شب چله - دیدی نو از آیین كهن - گاه شماری جشن های ایران باستان
رویا ملكی

منبع : روزنامه همشهری