یلدا جشن شبانه ایرانیان

شب یلدا سرمای هوا را دل گرمای محبت گم می كند و تو، به خاطر این یادگار با ارزش، گذشتگان را تحسین می كنی. اگر اهل تنقلات باشی این شب برایت دیگر باور نكردنی می شود. هر چند گرانی باعث شده تا مردم كمتر سراغ میوه و خوردنی ها بروند، اما شب یلدا دیگر تورم نمی شناسد و همگان را به سوی میوه ها و خوردنی ها می كشاند.
خانم خانه داری كه در خارج زندگی می كند می گوید: من در این شب همراه با خانواده ام به منزل خاله پدرم می رویم تا همراه با عده زیادی كنار بزرگترین عضو فامیل در سرما و برف شدید اولین شب زمستان سوئد كنار هم بخندیم و شاد باشیم. رسم های شیرینی و آجیل خوران و میوه های خوشمزه انار و خرمالو و هندوانه هم چاشنی سفره است كه یادآور روزهای به یاد ماندنی ایران عزیز است. یك شهروند تهرانی می گوید: من از مراسم شال اندازه خاطره دارم كه در اواخر آذر انجام می شود و افراد مخصوصاً بچه ها و نامزدها شالی را از روزن بام به داخل خانه می انداختند و صاحبخانه با حدس زدن صاحب شال خوراكی و یا جوراب و دستكش به شال می بستند.
در سنت های ایرانی شب یلدا شب اول خلقت و آغاز آفرینش است و این موضوع احتمالاً از آن جا ناشی می شود كه مردمان دوران های باستان از ابتدای زمستان، تغییر طبیعت و طولانی شدن روز و غلبه نور بر تاریكی را به چشم خود مشاهده می كردند و لابد پس از سال ها ممارست كشف آن شب و آن روز برای آنها میسر شده است. اما گذشته از همه این ها شب یلدا از معدود جشن های شبانه ایرانیان است كه زنده و پا برجا مانده است، جشن های دیگری چون سده و تیرگان از همین دست و از جشن های شبانه بوده اند، اما آن جشن ها جز در پاره ای از نقاط ایران فراموش شده اند. تنها جشن شبانه ای كه به شكل سراسری باقی مانده همین جشن شب یلدا است.
شب یلدا در روزگار ما بیشتر به شب چله معروف است كه همان شب اول زمستان است. این جشن آیین های خود را دارد، تمامی اعضای فامیل در خانه بزرگان خانواده جمع می شوند و تا دیر هنگام به شادمانی و گپ و گفت و خوردن آجیل و میوه شیرینی می پردازند. قنادی ها به همین مناسبت از یك هفته پیش آجیل مهیا می كنند و میوه فروشی ها، میوه های شب چله مانند انار و به ویژه هندوانه را كه از ملزومات شب یلدا است در معرض فروش قرار می دهند. در روزگار ما در همه شهرهای ایران علاوه بر میوه فروشی ها، دستفروشان هندوانه را با وانت ها بار می كنند و در سراسر شهرها و روستاها به معرض فروش می گذارند. این كار به نوبه خود بر رونق شب چله در دهه های اخیر افزوده است چرا كه هندوانه های زیبا تلنبار شده بر وانت ها در خیابان های شهرها و جاده های روستایی از فرا رسیدن شب چله خبر می دهد. از مهم ترین آیین های شب چله در سده های اخیر گرفتن فال از دیوان حافظ است كه به آن شكل فرهنگی می دهد و در طولانی ترین شب سال هر كس را به یاد آینده ای می اندازد كه پیش رو دارد.
در نقاط مختلف جهان مراسم متفاوتی در بلندترین شب سال برگزار می شود. اطلاع دقیق از این كه چه زمانی نام بلندترین شب سال در ایران یلدا شد و مراسمی خاص برای آن در نظر گرفته شد در دست نیست.
یلدای آنها، یلدای ما
آنهایی كه ۳ نسل باقی مانده اند و مثل میراث فرهنگی با ارزش هستند از شب یلدا خاطرات شیرینی دارند حرف های آنها را ما نمی فهمیم. شكوهی كه آنها از یلدا در ذهنمان ساخته اند برایمان جذاب است، جالب است كه پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها هم با حسرت از یلدای ۳ نسل پیش از خودشان حرف می زنند. یلدای ما مدرن است گذشته اش را به خاطر نمی آورد همه می خواهند به روز باشند و این هم رسمی است!
ما عوض شده ایم
دست خودمان نیست هنوز هم یلدا را دوست داریم، اما فرصت عاشقی نداریم می خواهیم ابزار جشن را فراهم كنیم آجیل و هندوانه و یك ظرف پر از میوه حداقل مواد لازم برای برپایی جشن هستند. به جیبمان كه نگاه می كنیم به همان زنده نگه داشتن شب رضایت می دهیم. می خواهیم بلند ترین شب سال را بیدار باشیم به ساعت نگاه می كنیم ساعت ۷ باید كارت بزنم بهتر است این شب طولانی را هم در خواب باشیم یلدا تمام شد.
شب سر بریدن هندوانه
تا بوده همین بوده، همیشه هر جشنی باید قربانی داشته باشد البته در مقایسه با مراسمی كه جان گوسفند، گاو و یا شتر پایشان قربانی می شود .این شاید راحت ترین جشن جهان باشد قربانی شب یلدا هندوانه است. فلسفه خوردن هندوانه در بلند ترین شب سال هم عجیب است به نظر می رسد آب هندوانه در این سرما به بیداری تا صبح و در نتیجه زنده ماندن شب یلدا كمك می كند و تلقی دیگر این است كه مردم با خوردن هندوانه در شب یلدا در طول زمستان خود را در مقابل عطش بیمه می كنند.
یلدا میلاد روشنی
بنابه باور گذشتگان در پایان این درازشب است كه اهریمنی و تاریكی از روشنایی و پاكی شكست می خورد و خورشید زاده می شود و روزها رو به بلندی می گذارند. همان طور كه دهخدا اشاره می كند یلدا لغت سریانی است به معنای میلاد.
یلدا اول زمستان و شب آخر پاییز است كه درازترین شب های سال است و در آن شب آفتاب جای خود را به برج جدی تحویل می دهد و قدما آن را سخت شوم و نامبارك می انگاشتند. در بیشتر نقاط ایران در این شب مراسم خاص انجام می شود و از شعرهای برخی از شاعران مانند سنایی، معزی، خاقانی، رابطه بین میلاد مسیح و یلدا درك می شود به طوری كه سنایی می گوید به صاحب دولتی پیوند، اگر نامی هم جویی كه از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا.
یلدا آیین كشاورزی
در مورد انگیزه های برگزاری مراسم شب یلدا نظرات متفاوتی وجود دارد، عده ای همزمانی پایان فصل پرداخت محصول را در دوره كشاورزی علت برگزاری این آیین می دانند. شب یلدا پایین برداشت محصول كشاورزی و آغاز فصل استراحت برای كشاورزان است به همین دلیل در گذشته كه زندگی كشاورزی بوده است در این شب فامیل دور هم جمع می شدند و آغاز این فصل را گرامی می داشتند از خوراكی های مختلفی را كه برداشت كرده بودند در این مراسم به خانه می آوردند و تا پاسی از شب به میهمانی می پرداختند.
یلدا آیینی خانوادگی
همان طور كه اشاره شد آن چه یلدا را تا امروز در میان آیین های مختلف ایران باستان زنده نگه داشته نزدیكی ریشه های اعتقادی این آیین با اعتقادات اسلامی است .گردهمایی خانواده ها و حفظ روابط خویشاوندی را شاید بتوان یكی از این نزدیكی دانست. یلدا را فرصتی برای صله رحم می دانند. در اسلام به صله رحم سفارش زیادی شده و شب یلدا هم وقت خوبی است كه به این سفارش عمل شود. در این شب كوچكترها به خانه بزرگترها می روند، نوه ها دور پدر بزرگ و مادر بزرگ جمع می شوند و بزرگترها هم از خاطرات شیرین گذشته تعریف می كنند، البته قدیم ها همه دور یك كرسی جمع می شدند و پیر و بزرگ خانواده شاهنامه می خواند و برای افراد خانواده فال حافظ می گرفت، حال هم كه زندگی ماشینی شده باید بیشتر به این مراسم توجه كنیم و تا آن جا كه ممكن است فرهنگ ایرانی را به بچه هایمان منتقل كنیم.
خوراكی یلدا
در تمام جشن ها و آیین های باستانی و حتی امروزی خوراك بخشی از مشغولیت ها و سرگرمی های جمع را تشكیل می داده و می دهد آیین شب یلدا هم از این قاعده مستثنی نیست هر سال نزدیك شب یلدا بازار فروش میوه و آجیل گرم است با این حال خوراك شب یلدا بستگی به وضعیت اقتصادی خانواده ها دارد. اما وجود میوه های تابستانی در میان خوراكی های شب یلدا از ضروریات این خوراكی هاست. یك فروشنده میوه كه از چند روز قبل خوراكی های شب یلدا را برای عرضه آورده است در مورد خوراكی های این شب می گوید آجیل شب چله، انگور، انار، هندوانه، خربزه و خیار بسته به بضاعت هر خانواده برای این شب استفاده می شود. مردم بعد از صرف شام برای شب نشینی در این شب به خانه هم می روند و دور هم این خوراكی ها را می خورند و تا دیروقت بیدار می مانند و گفت وگو می كنند. به راستی شما شب یلدا را چگونه سپری می كنید؟! امیدواریم همیشه در زندگی تان روزگاری به گرمی یلدا داشته باشید.
ناهید دالایی

منبع : روزنامه همشهری