شکوفائی پلانکتونی چیست؟

ظهور ناگهانی جلبك های سبز آبی به عنوان شكوفائی پلانكتونی در نظر گرفته می شود و این شكوفائی معمولا بعد از استفاده از مقادیر قابل توجه و بالائی از كودهای غیر آلی مثل اوره و سوپر فسفات دراستخرها ایجاد می شود ، همچنین بعد از كاربرد برخی از علف كش ها نظیر ۴ـ۲ د سیدیم آرسنیك هم این شكوفائی ایجاد می گردد.در طول فصول بارانی و گرم سال، ‌تعدادی از جلبك های قهوه ای طلائی، سبز و سبز آبی و دیاتومه ها زیاد می شوند به طوری كه آب استخرها، در یاچه ها و مخازن را تیره می كنند و آن را به رنگ سبز زرد در می آورند. در بعضی مواقع كف های سبز زرد شناور در سطح آب ممكن است روی سطح آب توسعه پیدا كند كه به زبان ساده این تجلی رشد جلبك ها، شكوفائی آب نامیده می شود.شكوفائی پلانكتونی منجر به آزاد شدن مقادیر زیادی از دی اكسید كربن شده و كمبود اكسیژن را در طول شب ایجاد می كند. گزارش شده كه دی اكسید كربن در غلظت ۲۰ تا ۳۰ قسمت در میلیون سبب مرگ و میر بالای ماهی ها می گردد، از این رو این تركیب ناخواسته می بایست ریشه كن گردد.
به طور كلی در شكوفائی پلانكتونی ۲ گروه نقش عمده ای دارند:
۱. فیتوپلانكتونها: ارگانیسم هائی كه منحصرا منشأ گیاهی دارند و بنابراین اتوتروف هستند و به اولین سطح زنجیره غذائی تعلق دارند،
۲. زئوپلانكتونها: ارگانیسم هائی كه منشأ جانوری داشته و بنابراین هتروتروف هستند و به دومین سطح زنجیره غذائی تعلق دارند.
هر دو گروه مذكور برای مزارع پرورش ماهی خطرناك هستند و به هر حال تنفس شبانه آنها سبب كمبود شدید اكسیژن در آب می شود كه می تواند تلفات سنگینی را در ماهی ها به بار آورد.بعضی از پلانكتون ها در صورت در دسترس بودن مواد مغذی ضروری ( فسفر ، نیتروژن و سیلیسیم ) سریع رشد كرده و ایجاد شكوفائی می كنند كه این شكوفائی هم در آب شیرین و هم در آب لب شور و شور اتفاق می افتد و در رنگ های متنوعی چون سبز ، زرد ، قهوه ای و قرمز و سبز آبی دیده می شود.
شكوفائی انواع متفاوتی دارد:
الف: شكوفائی پلانكتونی كوتاه مدت: این نوع از شكوفائی معمولا توسط جلبكهائی چون اوگلنا و كلامیدوموناس، ولوكس و پریدینیوم ایجاد می شود كه به ترتیب به رنگ های قرمز، قهوه ای ، سبز و قهوه ای دیده می شوند.
ب: شكوفائی پلانكتونی طولانی مدت : این نوع از شكوفائی در نتیجه تراكم بالائی از جلبك های سبز آبی نظیر میكروسیس ، آنابنا ، نوستوك و اسپیرولینا ایجاد می گردد، سبب ایجاد كف در سطح آب می شود و مرگ و میر در ماهی ها را ایجاد می كند. سلولهای موجود در جلبك ها سبك شده وجلبك را به سطح آب آورده و باعث افزایش گرمای آب می شوند. برای توسعه این گونه از جلبكها نیتروژن ، فسفر، دی اكسید كربن و مواد آلی ازدیاد پیدا می كنند.همچنین افزایش دمای آب و سطح pH (۹ pH >) موجب ایجاد این نوع از شكوفائی بصورت طولانی مدت می گردد.شكوفائی پلانكتونی منجر به ایجاد طعم و بوی نامطلوب در آب می گردد، همچنین این جلبك ها مرگ و میر بالا درماهی ها و دیگر موجودات آبزی را بدلیل مسدود كردن آبشش ها و نیز ایجاد كمبود اكسیژنی و آزاد كردن مواد سمی به دنبال دارند.
مواد سمی ناشی از جلبك ها به دو نوع سموم بیرونی و درونی تقسیم می شوند:
سموم بیرونی از گروهی از جلبك ها مثلا از جلبك دریائی prymnesium حاصل می شود كه این جلبك در آب لب شور اروپا و فلسطین رشد می كند . سم این جلبك ها بر روی تنفس نرم تنان و ماهی ها اثراتی كشنده به بار می آورد و ماهی در این شرایط حتی نمی تواند در مقابل غلظت مس و دیگر یونهای محیط مقاومت كند و در حالت مرگ قرار می گیرد. همچنین این سم تاثیری مستقیم روی سلولها گذاشته و سبب تجزیه ذرات خونی و سلولهای نوكلئوتیدی می گردد. این سم احتمالا از پروتئولیپید ساخته شده است و برای تولید این سم در این جلبك ها، نور لازم است اما خود این سم در مجاورت با نور و اشعه ماوراء بنفش غیر فعال می گردد. این جلبك در محیط با شوری پائین بسیار خطرناك است.سموم درونی كه از جلبك Gymnodinium وجلبك های سبز آبی Microcystis aeruginosa حاصل می گردند. این سموم بعد از تجزیه سلول والد ایجاد می شوند . ساختار این سم احتمالا از پلی پپتیدهای حلقوی می باشد و در زمانی كه سلولهای جلبكی توسط انجماد و آب شدن شكسته می شوند، رها سازی می گردند. اما شكوفائی جلبك های سبز آبی هرگز باعث مرگ و میر بالای ماهی ها و پرندگان آبی نمی شود.
كنترل شكوفائی پلانكتونی به ۳ صورت مكانیكی، بیولوژیكی و شیمیائی صورت می پذیرد:
• روش مكانیكی:این روش با استفاده از جمع آوری دستی، مثلا با استفاده از چنگك، در مورد جلبك هائی كه توسط باد به كناره های استخر رانده می شوند، صورت می گیرد.
• روش بیولوژیك: در این روش از رشد گروهی از گیاهان مثل عدسك های آبزی (Lemna) استفاده می شود كه این عدسكها سایه ای را روی جلبك ها تشكیل داده و از رشد آنها جلوگیری می كنند. همچنین از ماهیان گیاهخواری چون ماهی آمور در استخرها برای كنترل شكوفائی استفاده می شود و نظریه ای هم كه اخیرا داده شده این است كه ویروس هائی هم وجود دارند كه به جلبك ها حمله كرده و آنها را می كشند و این ویروس ها براحتی از جلبكی به جلبك دیگر انتقال می یابند.
• روش شیمیائی: برای از بین بردن شكوفائی پلانكتونی مخصوصا جلبك سبز آبی از ۱ قسمت درمیلیون از محلول سولفات مس و یا سولفات مس به میزان ۸۰۰ گرم در هر هكتار، كه در بسته های پارچه ای پیچیده شده است، یك بار در هر هفته و یا هر چند هفته یكبار در استخرها استفاده می گردد. همچنین برای مبارزه با شكوفائی جلبك های سبز آبی از ۱۲۵ قسمت در میلیون اسید سولفوریك و یا ۵/۰ قسمت در میلیون سیمازین (۲ كلرو ۴ و ۶ بیس اتیل آمینو ۳ تریازین) استفاده می شود. استخرهایی كه تحت شكوفائی قرار دارند ممكن است با سولفات آمونیوم هم درمان شوند.
اما شكوفائی جلبك ها در آب شور دریاها می تواند منجر به ایجاد كشند قرمز گردد و خطرات زیادی مثلا اثرات سرطان زائی را در موجودات ایجاد نماید، البته بوجود آوردن اثرات سرطانی در موجودات آبزی هم اكنون مورد بررسی قرار دارد تا بتوان در این مورد نتیجه گیری درستی را انجام داد.
منابع :
۱. كلارك، آر. بی. ۱۹۲۳. آلودگی دریا. ترجمه م. ت. ساداتی پور و ف. شریعتی۱۳۸۰ . انتشارات معراج قلم ، تهران
۲. اسماعیلی ساری، ع. ۱۳۷۹ . مبانی مدیریت كیفی آب در آبزی پروری . موسسه تحقیقات شیلات ایران، تهران.
۳. shammi, Q . and S Bhatnagar. ۲۰۰۲ .Applied fisheries. Algal Bloom . Agrobios, India . pp:۳۱ – ۳۷.
نسرین چوبكار – كارشناس ارشد شیلات

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران