برداشت صیانتی از مخازن مستلزم داشتن استراتژی مشخص

در حوزه صنعت انرژی و اقتصاد کلان جامعه، صیانت از منابع و ذخایر نفت خام به‌عنوان یکی از ضروریات مهم و استراتژیک مطرح است. در حال حاضر وابستگی کشور به درآمدهای نفتی به صورتی است که حتی نوسانات قیمت نفت خام از طریق تأثیر بر درآمدهای ناشی از صدور، بر روند فعالیت‌های اقتصادی کشور تاثیر قابل ملا‌حظه‌ای خواهد داشت. امروزه روش‌های مختلفی برای صیانت از ذخایر نفت خام و افزایش بازیافت نفت در دنیا اعمال می‌شود که بنابر ویژگی‌های هر مخزن نفتی، با یکدیگر متفاوت هستند. از این رو، یافتن روش بهینه برای افزایش بازیافت نفت از مخازن، نیازمند انجام مطالعات جامع و سپس اعمال روش مناسب است. یكی از این روش‌ها تزریق گاز به مخزن است كه در كشور ما نیز نظرات مختلفی درباره آن مطرح است.
- اهمیت تزریق به مخازن نفتی
تزریق گاز به چند دلیل عمده از اهمیت خاصی برخوردار است:
• لزوم حفظ حق آیندگان از منابع هیدروکربوری
• لزوم نگهداشت ثروتی ملی که باید تأمین‌کننده سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت بخش نفت و دیگر بخش‌های اقتصاد و استحکام‌بخش زیرساخت‌های اقتصادی کشور باشد
• وابستگی اقتصاد ایران به درآمدهای ناشی از صادرات نفت خام
با توجه به ویژگی‌های خاص منابع نفتی کشور و نیز رفتار مخزن در قبال تزریق گاز، توجه به دونکته اساسی در تزریق گاز به مخازن، ضروری است: ابتدا این كه با توجه به ویژگی‌های خاص فیزیکی و شیمیایی هر میدان، تزریق گاز با حجم و ترکیبی مناسب با میدان انجام شود. دوم این كه تزریق گاز در زمان مقتضی و مناسب انجام شود تا از هرزروی نفت میدان جلوگیری شود.« میزان ذخیره قابل استحصال نفت‌خام و مایعات گازی ایران ۷/۱۳۰ میلیارد بشكه است كه ۱۰۲ میلیارد بشكه آن نفت‌خام و بقیه مایعات گازی همراه نفت است.» مدیر فنی شركت عملیات اكتشاف نفت با بیان این مطلب می‌افزاید:« ضریب بازیافت نفت‌خام در ایران بین ۲۴ تا ۲۷ درصد بوده در حالی كه متوسط ضریب برداشت جهانی ۳۵ درصد است و با توجه به ذخیره نفت‌خام درجای كشور كه حدود ۵۰۰ میلیارد بشكه است، اگر بتوانیم ۱۰درصد به ضریب برداشت از ذخایر نفتی‌مان اضافه كنیم، حدود ۵۰ میلیارد بشكه به ذخایر نفت قابل استحصال كشور اضافه می‌شود.» دكتر سعیدی با بیان این كه افزایش ۱۰ درصدی ضریب برداشت ذخایر نفتی كشور، طول عمر آن را از ۹۳ سال به حدود ۲۰۰ سال خواهد رساند، تصریح می‌كند:« برای دستیابی به تله‌های چینه‌ای حاوی نفت در افق‌های پایین‌تر میادین قدیمی، باید كار لرزه‌نگاری سه‌بعدی و تفسیر و پردازش اطلاعات را به صورت منظم انجام دهیم.» عدم تزریق به موقع به یک میدان، آسیب‌های جبران‌ناپذیر و غیرقابل برگشتی را به میدان وارد خواهد كرد؛ به طوری که افزایش تزریق گاز به یک میدان در زمانی پس از زمان مقتضی در بسیاری موارد، هیچگونه تأثیری در بازیافت ثانویه نفت نخواهد داشت. قائم مقام شركت نورسك هیدرو نروژ در این‌باره معتقد است كه ضریب برداشت نفت در ایران در صورت انجام سرمایه‌گذاری و استفاده از فناوری روز دنیا از ۲۰ تا ۲۵ درصد فعلی به بیش از ۲۸ درصد خواهد رسید. این در حالی است كه طبق گفته اویستن میشلسن، ضریب برداشت فعلی نفت از مخازن نفتی نروژ به طور متوسط ۵۰ درصد است كه براساس برنامه افزایش ضریب برداشت این رقم در سال ۲۰۱۱ میلادی و با استفاده از تكنولوژی‌های نوین از جمله حفاری‌ چاه‌های افقی چندشاخه‌ای به ۶۰ درصد افزایش خواهد یافت. وی می‌گوید: « برای جلوگیری از كاهش تولید نفت در ایران سالانه یك میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز است.»توجه به حجم و ترکیب گاز تزریقی و همچنین زمان مناسب تزریق، عوامل مهم و تعیین‌کننده برای تأثیرپذیری هرچه بیشتر میدان از برنامه‌های تزریق است. ولی باید توجه داشت با توجه به گفته مهندس حسینی – قائم مقام سابق شركت ملی نفت – « برداشت صیانتی از مخازن لزوما با كاهش تولید همراه نیست».وی می‌افزاید: « یكی از نكات مهم در استراتژی برداشت از مخازن این است كه همیشه ضریب نسبت اكتشافات جدید نسبت به میزان نفتی كه برداشت می‌كنیم، بزرگ‌تر از یك باشد كه اگر این اقدام صورت گیرد، حالت باثباتی را در تولید نفت خواهیم داشت؛ زیرا مقدار نفتی كه برداشت می‌كنیم از مقدار نفتی كه كشف كرده‌ایم كمتر است و لذا نفت را جایگزین آن میزانی كرده‌ایم كه برداشت شده است؛ در نتیجه یك حالت ثبات را در وضعیت مخازن شاهد خواهیم بود.» وی در خصوص برنامه‌ریزی مشخص برای تزریق گاز یا آب به میادین می‌گوید: « برنامه‌های موجود در ارتباط با تزریق گاز بر این اساس بوده كه طی پنج سال آینده این مقدار از ۵۰ میلیون مترمكعب در روز به ۷۰ تا ۸۰ میلیون برسد، ولی این كافی نیست و باید روی مخازن مطالعه دقیق شود، زیرا نمی‌توان گاز را به هر میدانی تزریق كرد. مثلا در میدان نفتی آزادگان اگر گاز تزریق كنیم ضررآفرین است. مطالعات حاكی از آن است كه شكل بعضی مخازن طوری است كه تزریق گاز كمك خاصی به آن نمی‌كند، بلكه ممكن است مانع تولید هم شود، ولی تزریق آب جواب می‌دهد.» سعیدی نیز در مورد تزریق گاز به میادین نفتی كشور می‌گوید:« در مطالعات جامعی كه به صورت نمونه انجام شد، مشخص شده كه تزریق گاز و افزایش فشار مخزن، موجب افزایش چهار تا شش درصدی ضریب برداشت می‌شود.البته به‌دلیل شكافدار بودن سنگ مخازن نفتی، سرعت برداشت اولیه از آنها بسیار بالا بوده به طوری كه ما حتی ركورد تولید ۸۰ هزار بشكه نفت‌خام از یك چاه هم داشته‌ایم كه در دنیا بی‌نظیر است، ولی این رقم پس از مدت كوتاهی كاهش یافته است.» مهندس مقدم - مدیر برنامه‌ریزی تلفیقی شركت ملی نفت - نیز می‌گوید: « نفت متعارف كشور (مقدار نفت درجا) ۶۳۴ میلیارد بشكه است و میعانات گازی (كربن ۳ به پایین) حدود ۱۰۷ میلیارد بشكه است كه در جمع ۷۴۱ میلیارد بشكه ذخایر نفت خام داریم و به طور میانگین ۲۷ درصد از این میزان ذخایر هیدروكربوری را می‌توانیم برداشت كنیم؛ بنابراین تشخیص پتانسیل هر یك از میدان‌ها به مطالعه جامع نیاز دارد كه پس از آن میزان هزینه آن مشخص می‌شود تا بتوان یك مخزن را توسعه داد. در حال حاضر و در شرایطی كه تعداد زیادی از مخازن را مطالعه كرده‌ایم، فقط ۲۵ درصد از نفت درجا را می‌توانیم برداشت كنیم.» دكتر اخوان - رییس دانشكده مهندسی نفت دانشكده امیركبیر - در این باره با بیان این كه از كشف هر مخزن تا پایان بهره‌برداری، ضروری است كه در فاصله‌های زمانی معین رفتار استاتیكی و دینامیكی، میزان ذخیره، تغییرات فشار و دیگر موارد در مخزن تحت كنترل باشد، می‌افزاید: « متاسفانه تاكنون مطالعات جامع و جدید در مورد مخازن و تكنولوژی در آنها انجام نشده است.»- لزوم تزریق گاز به میادین
بررسی مقایسه‌ای استفاده از گاز در بخشهای مختلف مصرف‌کننده، نشان می‌دهد که شاخص نت یک (بازدهی اقتصادی هر واحد گاز طبیعی مصرف شده در هر بخش از بعد اقتصادی) گاز در بخش تزریق معادل ۱۱ سنت / متر مکعب است که از نت یک گاز در سایر بخشهای مصرف‌کننده بیشتر است. بر این اساس می‌توان گفت كه تزریق، نخستین اولویت مصرف گاز است. صیانت از منابع نفتی کشور و انجام به موقع برنامه‌های تزریق، نه تنها از بعد اقتصاد بخشی بلکه از بعد استراتژیک اقتصاد شرکتی و اقتصاد کلان جامعه از اولویت خاصی در مقایسه با سایر مصارف برخوردار است و این امر، ضرورت توجه هرچه بیشتر به این بخش را آشکار می‌کند. به عنوان مثال چندی پیش، شرکت نروژی استات اویل در بررسی‌های خود اعلام کرد که میدان نفتی "مارون" به روزانه سه میلیارد فوت مکعب گاز تزریقی نیاز دارد، اما وزارت نفت اعلام می‌كند که این حجم گاز برای تزریق موجود نیست و این درحالی است که مسئولان خبر از نهایی شدن قرارداد صادرات گاز ایران به کشورهای مختلف می دهند.در حال حاضر ۹۰درصد ذخائر نفتی کشور در مناطق نفت‌خیز جنوب واقع هستند و۸۰ درصد ذخائر این مناطق نیز در ۸ میدان عظیم نفتی از جمله گچسارن، مارون، اهواز و بی بی حکیمه قرار دارند که فشار زیادی به این مخازن برای تولید وارد می‌شود.یک کارشناس نفتی در این خصوص یادآور شد: « برآورد شرکت خارجی استات اویل (مسئول مطالعه چند میدان در منطقه) برای تزریق در میدان " مارون" حداقل سه میلیارد فوت مکعب است كه این مقدار برابر حجم گاز تزریقی به تمام میادین کشور است که هم اکنون به علت کمبود گاز و عدم تامین آن از سوی وزارت نفت، حدود یک سوم این مقدار تزریق می‌شود.»متخصصان مخازن نفت و گاز معتقدند میادین با این اهمیت نیاز به مراقبت ویژه ای دارند تا بتوان بازیافت نفت از آنها را افزایش داد، زیرا به ازاء هر ۴هزار فوت مکعب گاز تزریقی به مخازن نفتی، یک بشکه نفت اضافی به دست می‌آید که ارزش آن حدود ۱۰ برابر صادرات گاز به خارج است. این در حالی است كه با توجه به افزایش ذخایر قابل استحصال ایران از ۹۰ میلیارد بشكه در سال‌های پایانی دهه ۱۹۹۰ به ۱۳۷ میلیارد بشكه در سال ۲۰۰۵ ، همچنان ایران به عنوان یك عرضه كننده مهم جهانی مطرح است. دكتر رضا تقی‌زاده، استاد دانشگاه آبردین اسكاتلند با بیان این كه میادین قدیمی نفت ایران به تزریق گاز نیاز دارند، تصریح می‌كند: « ایران در سال ۱۹۷۴روزانه شش میلیون بشكه نفت تولید می‌كرد، ولی این مقدار ازسال ۱۹۷۹ میلادی تاكنون از ۳.۹ میلیون بشكه در روز تجاوز نكرده است. حفظ میزان تولید در این سطح موجب صدمه دیدن میادین قدیمی شده و در عمل بیش از ۱۰ میلیارد بشكه نفت از ذخایر قابل بازیافت از دست رفته است.»
- شورای عالی مخازن
همانند سایر حوزه‌های صنعتی، معدنی، نیرو و ... برای این بخش نیز شورایی به نام شورای عالی مخازن فعالیت می‌كنند تا تصمیم‌گیری‌ها در نحوه استراتژی صیانت از مخازن و برداشت از آنها كارشناسی باشد. وزیر سابق نفت در این باره می‌گوید:« شورای‌عالی مخازن به عنوان یك گروه فنی به دستور من در سال ۱۳۷۷ تشكیل شده است كه زیر نظر مستقیم شركت ملی نفت و مدیریت برنامه‌ریزی تلفیقی وزارت نفت فعالیت می‌ كند.اعضای اصلی این شورا را متخصصان صنعت نفت تشكیل می‌دهند و تمام طرح‌هایی كه مشاوران ارائه داده‌اند، تا زمان وزارت من بررسی دقیق و جمع‌بندی و برای هیات مدیره شركت ملی نفت فرستاده و پس از آن تصمیم‌گیری‌ها انجام می‌شد. این شورا مواردی كه در رابطه با توسعه یك مخزن ارائه می‌شد را بررسی می‌كرد و پس از آن بیشتر این نظرات موردتوجه تصمیم‌گیران قرار می‌گرفت.» زنگنه می‌افزاید:« تمام مطالعاتی كه روی مخازن انجام شده، طبق نظرات هیات مدیره شركت ملی نفت ابلاغ شده است و هیچ مخزن نفتی یا گازی نبوده است كه خلاف نظر مدیریت این شركت به تولید رسیده باشد.» از سوی دیگر، شجاع در این باره می‌گوید: « شورای عالی مخازن گرچه بر نحوه‌ی برداشت‌ها نظارت می‌كند، ولی این نظارت وقتی قابل قبول است كه به ارایه‌ی هر دستوری اجرا شود. در واقع باید به نحوی برنامه‌ریزی كنیم كه سیاست همه‌ مسوولان در ارتباط با نفت و گاز این باشد كه به سمت حداكثر استخراج و برداشت از میادین مشترك و سپس میادین داخلی گام بردارند. در حال حاضر برنامه‌ریزی و نظارت نقش اصلی این شوراست، ولی این مقوله اجرا نمی‌شود، لذا مسوولان جدید نفتی باید سیاست كمیسیون را كه صیانت از میادین است دنبال كنند.» نماینده‌ مردم دشتستان، در پاسخ به این كه در صورت اثبات تولید غیر صیانتی مخازن، شورای عالی نظارت جوابگو خواهد بود یا خیر؟ جواب می‌دهد: « مساله این است كه در این رابطه تعمدی در كار نبوده و نمی‌شود به یكباره تصمیم ناگهانی گرفت، اما به هر حال یك سیاست مدون و منسجم را می‌طلبد تا در راستای چشم‌انداز بیست ساله در خصوص چاه‌های نفت و مخازن گاز و دیگر انرژی‌ها هم برنامه‌ریزی مشخصی را داشته باشیم.» مقدم نیز در مورد عملكرد این شورا می‌گوید: « شورای عالی مخازن در ابتدا هویت ملی تكنولوژیكی برای ما دارد، چراكه اعضای این شورا متشكل از جمعی از فرهیختگان مخازن، كسانی هستند كه پس از سال‌ها حضور در بخش‌های مختلف به عنوان سرمایه‌های فنی و بین‌المللی ما محسوب می‌شوند. در جلسات این شورا كه به صورت هفتگی برگزار می‌شود، اطلاعات میدان به افراد ارائه می‌شود و اعضا بنا بر موقعیت تخصصی خود اظهار نظر می‌كنند و آنچه از مجموع این نظرات حاصل می‌شود، ریسك ما را در رابطه با سرمایه‌گذاری كم می‌كند. این شورا بخش‌های قابل نقد مطالعات را بررسی می‌كنند تا ابعاد ضعیف مطالعه را مشخص كنند و در این رابطه بارها به عنوان مشورت به ما هشدار داده‌اند.» وی می‌افزاید: « پس از پایان مطالعه میدان، ادبیات، تاریخچه و نظرات معاونت منابع هیدروكربوری به این مطالعات اضافه می‌شود كه بیشتر این متخصصان، مهندسان جوانی هستند كه به همراه مهندسان با تجربه، تیمی را تشكیل می‌دهند كه در مجموع به عنوان نظرات برنامه‌ریزی تلفیقی به همراه نظرات شورای عالی مخازن و همچنین نتیجه نظر مشاور به عنوان پیشنهاد به طور كلی به هیات مدیره شركت ملی نفت فرستاده می‌شود و به این ترتیب ریسك سرمایه‌گذاری را برای شركت ملی نفت كم می‌كنیم و در آنجا معمولا به تكمیل مطالعات می‌انجامد و یا بخشی از اجرا پذیرفته می‌شود. البته اصلاحات زیادی هم بر اساس سیاست‌های خاص صورت می‌گیرد و در مورد نحوه اجرا و نوع تامین منابع و دوره زمانی آن حساسیت بیشتری وجود دارد.به عنوان مثال پیشنهاد توسعه همزمان دو میدان خشت و كوكاكی را داده بودیم، اما به دلیل میزان تولید پایین كوكاكی پیشنهاد شد كه فقط خشت توسعه داده شود و یا پیشنهاد توسعه توامان گلشن و فردوس را داده بودیم، اما پیشنهاد هیات مدیره بر این شد كه ابتدا در میدان گلشن (میدان گازی) چاه زده شود تا پتانسیل میدان كامل شود و بعد جلو برویم و فعلا روی فردوس كار نكنیم.»كاهكش نیز با اشاره به نقش شورای عالی مخازن تصریح می‌كند: « شورای عالی مخازن یك نهاد نوپاست كه تاكنون بیشتر نقش بررسی مطالعات انجام شده را داشته تا تدوین استراتژی آن و لازم است كه به عنوان یك نهاد قوی در كنار شركت ملی نفت ایران تقویت شده و مورد حمایت قرار گیرد. »رییس اداره مهندسی فرآورش و پروژه‌های تزریق گاز شركت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب معتقد است كه شورای مخازن هنوز نتوانسته جایگاه خود را به عنوان یك نهاد اثرگذار تثبیت كند كه اگر شرح وظایف جامع‌تری برای آن تعریف شود، می‌تواند مفیدتر واقع شود. كاهكش توضیح می‌دهد: « شورای مخازن باید بتواند نقش بازوی مشورتی واقعی برای مدیرعامل شركت ملی نفت ایران را ایفا كند. مجموعه رسمی شركت ملی نفت ایران در هر حال مسؤول اجرای برنامه‌ها و تصمیمات است و در نحوه استفاده از مشورت‌ها مختار است. با توجه به این كه تعدادی از اعضای شورای مخازن از همكاران و مسؤولان مناطق نفت‌خیز جنوب هستند، طبعا در تعامل خوبی بسر می‌برند.» آل آقا نیز دراین باره می‌گوید: « اولویت‌بندی‌ها و برنامه‌ریزی تزریق به مخازن جزو اختیارات و مسئولیت های شورای عالی مخازن و مدیریت برنامه‌ریزی تلفیقی شركت ملی نفت ایران است كه این شركت از مشورت شورای‌عالی مخازن به عنوان یك مركز كارشناسی نیز استفاده می كند .»
- مدیریت مخازن
هر مخزن نفتی مانند یك موجود زنده نیاز به برنامه‌ریزی نگهداری، تغذیه و مراقبت دارد تا بتواند بیشترین بهره و بازده را داشته باشد. مدیریت صحیح بر مخازن یعنی انجام این فعالیت‌ها برای جلوگیری از هرزروی و تخریب مخزن كه حداكثر برداشت از مخزن تولید متوازن می‌تواند از آسیب رساندن به مخزن جلوگیری كند. تزریق به موقع و به اندازه سیالات ( آب و گاز و ...) در مخزن می‌تواند از هرزروی نفت و گاز جلوگیری كند. كاهكش با اشاره به اهمیت موضوع مدیریت مخازن یادآور می‌شود: « خوشبختانه در سال‌های اخیر دانش مهندسی مخزن در كشور ما توسعه یافته و در دانشگاه‌های ما تدریس می‌شود. دانشجویان در رشته دكترای نفت تحصیل می‌كنند، شركت‌هایی برای مطالعه مخزن در كشور ایجاد شده است و پس از ۱۰۰ سال، دانش مهندسی مخازن را از انحصار عده‌ای خاص و چند شركت خارجی بیرون آمده و فراگیر شده است. حتی شركت‌هایی وجود دارند كه می‌توانند در عرصه بین‌المللی عرض اندام كنند كه نوید بسیار خوبی است. اگر چه هنوز كاستی‌هایی به دلیل وابستگی تكنولوژی و محدودیت منابع و امكانات وجود دارد، ولی قابل رفع است.» وی می‌گوید: « حیف است كه با وجود برخورداری ۱۰۰ ساله از صنعت نفت، هنوز شیر نفت را از خارج خریداری می كنیم. اگر این موانع رفع شود و توسعه میادین گازی در اولویت قرار گیرد، مشكل تزریق گاز به مخازن و تولید صیانتی هم برطرف خواهد شد.» البته اخوان نیز در همین رابطه به مطرح شدن بحث مدیریت مخازن طی سال‌های گذشته در دانشگاه‌ها و مراكز پژوهشی صنعت نفت اشاره كرده و انتقاد می‌كند: « متاسفانه با وجود ارایه مقالات، كتاب‌ها، سمینارها و كنفرانس‌های سیار و حتی دوره‌های كوتاه آموزشی، این بحث به طور جدی در كشور ما مطرح نشده است.» سعیدی نیز با اشاره به تلاش شركت ملی نفت برای افزایش ضریب برداشت از مخازن نفتی خاطرنشان می‌كند:« برای دست‌یابی به این هدف نیازمند تكنولوژی جدید و پیشرفته و حفاری افقی چاه‌های نفتی هستیم كه این موضوع نیز به یك سرمایه‌گذاری كلان و نیروی انسانی متخصص نیاز دارد. ضمن این كه عقیده دارم با استفاده از تكنولوژی روز دنیا و سرمایه‌گذاری كافی قادر هستیم ضریب برداشت از مخازن نفت ایران را تا ۳۵ درصد افزایش دهیم.» مخبر كمیسیون انرژی مجلس نیز برای برداشت بهینه از مخازن معتقد است كه مخازن مستقل داخلی را حتی اگر به طول بیانجامد باید به پیمانكاران داخلی بسپاریم، ولو این كه كم تجربه باشند و درمقابل، میادین مشترك را به هر نحوی كه شده با استفاده از سرمایه‌ها و امكانات خارجی به تولید برسانیم. از آنچه گفته شد می‌توان پی برد كه موضوع تزریق به مخازن برای كشور از جنبه‌های مختلف حایز اهمیت است، بنابراین سیاستگذاری و تبیین استراتژی در این امر اهمیت ویژه ای می‌یابد كه شورای عالی مخازن در این رابطه می‌تواند نقشی كلیدی ایفا كند. داشتن استراتژی برداشت از مخازن مساله ویژه‌ای است كه بسیاری از كارشناسان و دست‌اندركاران امر بر آن اصرار ویژه می‌ورزند. هرچند كه باید در نظر داشت با وجود كافی نبودن سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI)، كاهش تولید طبیعی میادین قدیمی به میزان ۲۵۰ هزار بشكه در سال و نیز آسیب دائمی كه به برخی از میادین قدیمی عمدتا در خلال دهه ۱۹۸۰ و برای حفظ تولید ارزان وارد شده، ایران توانسته تولید نفت خود را در شش ماهه نخست امسال از روزانه ۹/۳ میلیون بشكه به ۱/۴ میلیون بشكه در روز افزایش دهد كه نشان از ظرفیت و پتانسیل بالای متخصصان و مدیران داخلی دارد.
حسین غلامی

منبع : مجله گسترش صنعت