نقش ماهواره‌ها در اطلاع‌رسانی

امروزه ، ماهواره ها به بخشی مهم و عمده در زیربنای ساختار ارتباطات و اطلاعات تبدیل شده اند ، به طوری كه با اطمینان میتوان هزاره سوم میلادی را قرن ماهواره ها نام گذاشت . تكنولوژی ماهواره، عاملی قوی برای تغییر و دگرگونی است .این تكنولوژی ، می تواند چون ابزار مفیدی به انسان كمك كند تا با استفاده از آخرین پدیده های علمی ، زندگی دلخواه و آرمانی پر بار و پر تلاش داشته باشد .امروزه ما می دانیم كه یافته های علم ، تقریبا در هر ده سال دو برابر می شود و البته اطلاعات همراه آن در این مدت ۸ تا ۱۰ برابر افزایش می یابد . برای اینكه این جریان عظیم اطلاعات ، به میلیونها استفاده كننده در جهان به طور درست منتقل شود ، به مجراهای ارتباطی خاصی نیاز است كه دارای سرعت مخابره فوق العاده باشند و در اینجاست كه ماهواره ها به كمك می آیند و با این تكنولوژی جدید ، جریان عظیم اطلاعات به هر جایی از سرزمین كه زیر پوشش ماهواره باشد ، روانه می شود .چگونگی استفاده از ماهواره ، نقش آن در اطلاع رسانی و اهمیت استفاده از آن برای كشورهای جهان سوم ، از زمره مسائلی است كه طی این مقاله ، مطرح خواهد شد و تا حد امكان پاسخهای لازم برای آنها جستجو می شود .
پپیشرفت علم و تكنولوژی در جهان معاصر ، چنان شتابی به خود گرفته است كه هر لحظه فاصله زمانی میان یك كشف علمی و كاربرد پردامنه آن كاهش می یابد در حالی كه در گذشته ، برای یازده كشف بزرگی كه در فاصله میان اواخر قرن هیجدهم و نیمه اول قرن بیستم انجام گرفت ، بكصد و پنجاه سال وقت لازم بود . طی سی سال بعدی ، یعنی از سال ۱۹۵۰ تا ۱۹۸۰ ، اكتشافات بزرگی در زمینه هایی همچون كامپیوتر ، لیزر ، سفرهای فضایی ، پیوند اعضای انسانی ، استفاده از ماهواره های مخابراتی و نظامی ، مهندسی ژنتیك و در بسیاری دیگر از رشته ها ، پیشرفتهای خارق العاده علوم به قلمرو واقعیت قدم نهاد . در دهه ۱۹۸۰ – ۱۹۹۰ شاهد بودیم كه سفینه امریكایی " ویاجر " میلیونها كیلومتر راه در فضا طی كرد و از سیارات زحل و عطارد و نپتون گذشت و از حلقه های رنگین آنها تصاویری بس شگفت و حیرت آور به زمین مخابره كرد و آنكاه ، قبل از اینكه راهی كهكشان شود ، تصویر حیرت آوری از منظومه شمسی برای زمینیان فرستاد كه در آن ، سیاره زمین چون توپ كوچك آبی رنگی در فضای بیكران شناور بود . تمام این شواهد ، نشانگر آن است كه پیشرفت دانش و تواناییهای بشری ، كه از بیست سال پیش چنین سرعت سرسام آوری به خود گرفته است هنوز نخستین مراحل رشد خود را می گذراند و به احتمال فراوان هنگامی كه آموزش و بهره برداری از تكنولوژیهای بیشتری را در زمینه های مربوط به دانش بشر و سلطه اش بر محیط بپروراند ، سرعتی باز هم افزونتر كسب خواهد كرد .با این ترتیب ، جای هیچ گونه تردیدی نیست كه شیوه های آموزش و تعلیم و تربیت و كسب اطلاعات و دسترسی به دانش جهان معاصر ، در جهان شتابنده امروز دیگر نمی تواند منحصر به وسایل دیروز و طرق متعارف قدیمی باشد .
از سوی دیگر ، عدم توازنی كه میان تواناییهای انسان و جریان عظیم اطلاعات در تمدن كنونی وجود دارد ، ضرورت ایجاد وسایل را برای دسترسی به اطلاعات مورد تاكید قرار می دهد . دنیا در آستانه هزاره سوم میلادی ، با انفجار اطلاعات روبه روست . به قولی ، هیچ كس نمی تواند در همه عمرش بیش از دو یا سه هزار عنوان كتاب بخواند . تازه ، خواندن این تعداد كتاب هم كار خطیری است و مستلزم این است كه حداقل ، در هر روز پنجاه صفحه كتاب خوانده شود . اما مسئله مهم این است كه در خلال مدتی كه مطالعه ادامه دارد ، بیش از ۲۰ میلیون كتاب بر تعداد كتابها افزوده خواهد شد . پس می توان به طور متوسط ، از هر ده هزار كتاب ، یك كتاب را خواند .اگر جهان را به صورت كل در نظر بگیریم ، یافته های علم تقریبا در هر ده سال دو برابر می شود و البته اطلاعات همراه آن ، در این مدت ۸ تا ۱۰ برابر افزایش می یابد .
این جهان عظیم اطلاعات ، برای اینكه در سازمانهای پژوهشی ، ادارات ، كارخانه ها ، یا در منازل شخصی، به میلیونها استفاده كننده به طور درست منتقل شود ، به مجراهای ارتباطی خاصی نیاز دارد كه برای امواجی كه حامل اطلاعات هستند ، باید پهنای باند بی اندازه گسترده و سرعتهای مخابره فوق العاده داشته باشد و در اینجاست كه ماهواره ها ، به كمك می آیند – این تكنولوژی تازه ای كه پیشتاز انتقال اطلاعات و اطلاع رسانی است . نظریه از ماهواره ها ، سالهاست كه ورد زیان متخصصان بوده و امروزه و در آخرین سالهای قرن بیستم ، این رویا صورت تحقق به خود گرفته است .در حقیقت ، كار با پرتاب اولین " اسپوتنیك " شوروی سابق در اكتبر ۱۹۵۷ شروع شد و به دنبال آن ، فرستادن اولین كپسول حاصل انسان به مدار زمین در آرویل ۱۹۶۱ ، و اولین راه پیمایی انسان بر سطح كره ماه در ژوئیه ۱۹۶۹ ، و در تخقیقات و تجربیات وسیعی كه در بیست سال اخیر در زمینه ایجاد شبكه های ارتباطی بین قاره ای به عمل آمده است ، راه را جهت استفاده بیشتر از مضا برای انسان فراهم آورد .
هم اكنون متجاوز از پنج هزار ماهواره ، در فضای اطراف زمین در گردش اند .البته تعدادی از آنها ، از كار افتاده و تنها به صورت توده ها ی فلزی بی مصرفی در آمده اند ، لیكن تعداد كثیری نیز ، هنوز در تمام ساعات شبانه روز سرویسهای مخابراتی و تلویزیونی بین قاره ای را تامین می كنند . همزمان با این عملیات فضایی ، در سطح كره زمین نیز روز به روز ، بر تعداد آزمایشگاهها و تاسیسات مخابراتی وسیع و مجهز به ماهواره های ثابت ، افزوده می شود .توانایی حاصل از این پیشرفتها ، ظرفیت كاری تجهیزات مخابراتی و ارتباطی را بالا برده و كارآیی شبكه های تلویزیونی و مدارهای تلفنی را افزایش داده است – به طوری كه با اطمینان می توان ، قرن آینده را ، قرن ماهواره ها نام گذاشت .
امروزه ماهواره های ارتباطی حتی به صورت مستقیم ، می تواند یك سوم سطح زمین را زیر پوشش قرار دهند . در حقیقت ماهواره ها ، فاصله محدود خط مستقیم را هزاران برابر افزایش داده اند ، به طوری كه چنانچه چندین ماهواره در جاهای متفاوتی بر فراز زمین و به نحو مناسبی جای داده شوند ، خواهند توانست در خط مسستقیم با یكدیگر و با ایستگاههای زمینی ارتباط برقرار كرده و با تجهیز به یك تقویت كننده ، شبكه ارتباطی جهانی یا شبكه اطلاع رسانی یكپارچه ای را تشكیل دهند كه دست كم در اصول ، بتواند هر مقدار اطلاعات را به هر نقطه ای از زمین برساند .در سالهای اخیر ، پیشرفت درساختن ماهواره های پر قدرت ، كه با برخورداری از ردیابی فرو سرخ و نوترونی ، به مشاهده و ثبت و گزارش هرگونه حركتی در روی زمین قادر هستند ، مسائل سیاسی و رویدادهای جهانی را تحت الشعاع خود قرار داده است . وزارت دفاع امریكا ، دو سال پیش و قبل از آغاز حمله به عراق ، رسما اعتراف كرده بود : این ماهواره ها بودند كه درباره نخستین جابه جایی ارتش عراق هشدار دادند .
روز دوشنبه ۲۹ بهمن ماه ۱۳۷۱ كه حادثه غم انگیز برخورد هواپیماهای نظامی در آسمان تهران رخ داد و منجر به كشته شدن بسیاری از هموطنان ما گردید ، قبل از آنكه مردم ایران ، از طریق رسانه های همگانی از این خبر مطلع شوند ، ماهواره " بی بی سی " با ارسال عكسهای ماهواره ای از محل سقوط هواپیما ، این گزارش غم انگیز را برای همه جهانیان به تصویر كشید.امروزه ، ماهواره ها یك ابزار تكنولوژیكی – اطلاعاتی مناسب ، برای گسترش تعلیم و تربیت و آموزش از راه دور و انتقال علم و دانش از آسمان به زمین به شمار می روند . برای اولین بار در سال ۱۹۶۰ میلادی بود كه " گاستون برژه " محقق فرانسوی ، در كنفرانس عمومی یونسكو پیشنهاد كرد ، برای پخش برنامه های آموزشی در مناطق گسترده از امكانات ماهواده های فضایی استفاده شود . از آن زمان ، متخصصان تعلیم و تربیت ، برنامه ریزها ، اقتصاددانان و مهندسان علوم ارتباطی ، برای طرح برنامه های نوینی كه بتواند از ماهواره ها استفاده نماید ، به فعالیت پرداخته اند . اما چون علوم ارتباطات فضایی شاخه بسیار جدیدی از تكنولوژی اطلاعات است و بهره برداری كامل از آن به ایجاد سیستمهای فنی وپیچیده نیاز دارد ، این مسائل گاه برای استفاده از ماهواره ها ، موجب عكس العملهای تردید آمیز شده است . اما هرچه باشد ، استفاده از چنین ابزاری برای آموزش و گسترش علم در كشورهای جهان سوم بسیار مغتنم است . می دانیم كه در چنین كشورهایی ، انجام طرحهای وسیع آموزشی به روش سنتی ، با مشكلات بی شمار و غالبا غیر قابل حل رو به رو می شود .
مشكلاتی از قبیل نداشتن معلم كارآزموده ، فقدان وسایل و تجهیزات ، رشد نا متناسب جمعیت ، نامناسب بودن كتب و جزوات درسی ، ناهمسانی امكانات و فرصتهای آموزشی بین روستا نشینان ومردم شهر ، انزوا و دورافتادگی گروههای وسیع مردم از مركز فعالیت ، همچنین وجود توده های وسیع بی سوادان ، موجب می شود كه استفاده از امكانات فنی و گسترده ماهواره ها كمتر نگران كننده بنماید ؛ زیرا خود مشكلات نیز بسیار عظیم هستند .اروپاییان خود ، علی رغم دانش پیشرفته و دسترسی به ابزار جدید تكنولوژیكی ، از ماهواره ها در زمینه های مختلف اطلاعاتی و آموزشی استفاده های فراوان برده اند . از جمله این برنامه ها ، تهیه و تنظیم برنامه ماهواره ای جدید بهنتم " دلتا " است كه بر اساس تكنولوژی روز به تعلیم و تربیت و اطلاع رسانی استوار است و از حروف اول كلمات انگلیسی : Developing EUROPEAN Learning Through Technological Advance ( برنامه اروپایی آموزش از طریق پیشرفت تكنولوژیكی ) تشكیل شده است و هدف آن تحقیق و توسعه و بهره برداری از آخرین پدیده های علمی به منظور آموزش و اطلاع رسانی است . غیر از برنامه دلتا ، اروپاییان در ژوئیه سال ۱۹۸۹ میلادی ماهواره " اولمپوس " را كه نخستین ماهواره تجربی – آموزشی اروپایی به شمار می رود ، به فضا پرتاب كرده اند . هفت كشور اروپایی در تنظیم و تهیه برنامه های علمی و آموزشی این ماهواره ، همكاری مستمر داشته اند و در فضای اروپا كه تكنولوژی ماهواره ، اساسا در خدمت تفریح و پركردن اوقات فراغت به كار گرفته می شود ، "اولمپوس" در واقع اولین ماهواره ای است كه به بخش برنامه های سطح بالای آموزشی و علمی می پردازد.در شانزدهمین كنفرانس جهانی آموزش از راه دور نیز ، كه با شركت چهارصد تن از محققان و استادان دانشگاههای سراسر جهان در آبان ماه ۱۳۷۱ در بانكوك تشكیل شد ، بسیاری از ماهواره ها برای كارآموزی و اطلاع رسانی اختصاص داده بودند .
به هر حال ، امروزه در این حقیقت جای هیچ گونه تردیدی نیست كه كشورهای جهان سوم ، برای حمایت از فعالیتهای فنی وعلمی و بومی خود ، به تكنولوژی اطلاعاتی مناسب نیازمندند . این كشورها ، در حالی كه حدود ۷۵% جمعیت جهان را در خود جای داده اند ، فقط ۲۰% درآمد جهانی را فراهم می آورند و از نظر پتانسیل علمی و تكنولوژیك ، سهم آنان حتی به ۵% از سهم كل جهان نمی رسد . تكنولوژی اطلاعات در كشورهای جهان سوم ، متاسفانه با دو مشكل بزرگ روبه روست . مشكل اول این است كه ، اغلب به هنگام داوری درباره ابزار تكنولوژی ، تجزیه و تحلیل نسبت هزینه به سود و یا سودمندی هزینه به كارگرفته می شود . در حالی كه ، دانش انباشته و متراكم است و به طور كلی ،پذیرای تعیین كمیت نیست . امروزه دیگر ، نه هزینه های گزاف را می توان با اتكاء به سودها ی موهوم توجیه كرد ، و نه می توان حداقل هزینه را با ادعای سودهای كمیت ناپذیر پذیرفت . مسئله این است كه ، روشهای سنتی تجزیه و تحلیل هزینه و سود ، ممكن است دیگر كاربرد نداشته باشد .
مشكل دیگر ، موضوع تاثیر تكنولوژی جدید ، بخصوص ماهواره ها ، در زمینه های سنتی ، اجتماعی و فرهنگی یك كشور است و شاید اشتباه بیشتر ساكنان كشورهای جهان سوم ، در این باشد كه تصور میكنند ، ماهواره ها تنها ، نقش نقل و انتقال دهنده برنامه های تلویزیونی – آن هم از نوع سرگرم كننده و تبلیغاتی آن – را بر عهده دارند و با این پندار ، به این پدیده تازه علمی گاه با شك و تردید ، و گاه با ترس و وحشت ، و زمانی با خشم و نفرت می نگرند . در حالی كه ، امروزه ماهواره ها در زیربنای ساختار ارتباطات واطلاعات به یك بخش مهم و عمده تبدیل شده اند و هیچ كشور ی را نمی توان از چنین پدیده هایی بی نیاز دانست . بدیهی است تاثیر تكنولوژی به زمینه های اجتماعی ، سنتهای تاریخی و فرهنگی و عقیدتی یك كشور ویژگیهای خاص هریك از مردم آن با در نظر گرفتن سن ، شغل و طبقه اجتماعی بستگی دارد . به طور كلی برخورد نخستین ما ، با یك مفهوم ، یا مواجهه با تكنولوژی یا ماشین جدیدی كه قبلأ با آن آشنا نبوده ایم ، و اكنون یك نوآوری تكنولوژیكی به حساب می آید ، موجب ایجاد تاثیر در ما می گردد . بعد از دریافت و آگاهی است كه كنجكاوی ما تحریك می شود ، ترغیب می شویم كه این پدیده تازه را كشف كنیم ، طرز به كار گرفتنش را بیاموزیم ، آن را لمس كنیم و با مهارت آن را به كار بگیریم .
از راه این تاثیر است كه اغوا می شویم و به داشتن و به كار بردن این تكنولوژی عادت می كنیم و كمی بعد ، بدون هیچ كوشش اضافه ای به آن معتاد می گردیم و مانند هر عمل دیگری كه با تكرار آموخته شود ، در زمره عادات ما در می آید . عادی شدن " تاثیر " به علت تكرار آن ، ما را وامی دارد تا درباره عمر كوتاه تازه هایی كه ما را احاطه كرده اند ، اندیشه كنیم و دریابیم كه هر پدیده جدیدی ، بعد از مدتی تازگی خود را از دست می دهد . آنچه تا دیروز ما را تحت تاثیر قرار داده بود ، پس از گذشت یك سال ، دل آزرده می شود . یك تكنولوژی نو كه در زمان خود می توانست ما را تكان دهد ، به كار گرفته می شود ، و عادی می گردد ، طرد می شود یا پذیرفته می گردد . ما را احاطه می كند اسیر می كند و هرچند ندرتا برای ما موجد مشكلاتی است ، ولی در اغلب موارد ، ما را در حل مسائل یاری می بخشد . در اینكه تكنولوژی ماهواره ، یا هر تكنولوژی جدید دیگر عاملی قوی برای تغییر و دگرگونی است .
جای هیچ گونه تردیدی نیست . اما این تكنولوژی می تواند چون ابزاری مفید به انسان كمك كند تا با استفاده از آخرین پدیده های عملی ، زندگی دلخواه و آرمانی و پربار و پرتلاشی داشته باشد . ضمن اینكه اگر این ابزار ، نابجا و نادرست و یا با سوء نیت به كار گرفته شود ، می تواند به صورت نیرویی ویران كننده و مصیبت بار عمل كند . كشورهای جهان سوم ، باید قبل از آنكه به فكر مبارزه با تكنولوژی و یا جلوگیری از اشاعه آن باشند – چیزی كه امكان پذیر نیست – باید به این امر بیندیشند كه ، چگونه می توان بجا و مناسب از تكنولوژی جدید استفاده كرد و راه صحیح استفاده از آن را به مردم آموخت و به این ترتیب بر این اعتقاد صحه نهند كه " عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد " ، و برای ما كه به خداوند بزرگ و خالق عالم هستی ایمان داریم ، چنین باوری سهل و آسان است .

منابع و ماخذ
۱. آذرنگ ، عبدالحسین . اطلاعات و ارتباطات ، تهران : ۱۳۷۱ .
۲. اگلی ، ماكس ." تلویزیون ماهواره ای ، مجموعه مقالاتی در زمینه تكنولوژی آموزشی".ترجمه افضل وثوقی مشهد : انتشارات طرح پیشاهنگ تكنولوژی آموزشی ، (۵۸ – ۱۳۵۷ ) ص ۴۷ – ۶۵
۳. كروس ارس ، بت " انتقال تكنولوژی اطلاعاتی به كشورهای كم رشد . نگرش نظام یافته " . ترجمه فرشته مولوی ، فصلنامه كتاب ، شماره های ۱ و ۳ ( تابستان و پاییز و زمستان ۱۳۶۹) ص ۲۲۶ - ۲۴۱
۴. مك كلوی ، دان . " تكنولوژی و جامعه " ترجمه حبیب ناظری ، دانشمند ، ویژه نامه تكنولوژی ، (دیماه ۱۳۶۸ ) ص ۳۳ .
۵. مورالس ، استلا . " تاثیر تكنولوژی بر استفاده كنندگان از اطلاعات " ترجمه رضواندخت ضاد . فصلنامه كتاب ، ( تابستان و پاییز و زمستان ۱۳۶۹ ) ص ۲۵۶ ۲۷۱
۶- ALAI-HOSEINI,Mehdi (۱۹۹۱) , Distance education and education satellites , Listance Education for the twenty – forst century , ۱۶th world conference , Nonthaburi , Thailand , ۱۹۹۲ . Conference Abstracts , P.۲۵۳.
۷- Larcien , Thierry ( ۱۹۹۱ ) , Olympus , un satellite au service de l’education , Le Francais dans le Monde, BO. ۲۳۳ . Mai – Juin ۱۹۹۰ pp . ۲۰ – ۲۲
۸ – Leid, Edward (۱۹۷۶ ) The instructional technology , New York , University of U . S . O . Press , ۱۹۷۶
۹ – Proposal for a council regulation on a community action in the field of technology , Deltta, Comet ( ۸۷ ) ۵۳۷ . Final , ۲۴ July ۱۹۸۷ .

مهدی علائی حسینی
دانشگاه پیام نور ( مشهد )

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران