پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا


کتابخانه ملی شوروی


کتابخانه ملی شوروی
كتابخانه ملی اتحاد جماهیر شوروی كه به كتابخانه دولتی لنین معروف است، یكی از بزرگترین كتابخانه های جهان و مخزن نوشته های مردم جمهوریهای شوروی و سایر كشورها است. این كتابخانه در مقایسه با كتابخانه های ملی بزرگ دنیا، ۵۰۰ سال از كتابخانه ملی فرانسه، ۰۰ سال از كتابخانه ملی انگلستان و ۵۰ سال از كتابخانه كنگره آمریكا جوانتر است. در این كتابخانه، كتب خطی، كتب چاپی و اسناد و مدارك گوناگون در زمینه های مختلف دانش بشری نگهداری می شود. دستیابی به این منابع در قانون اساسی برای كلیه شهروندان شوروی و سایر متقاضیان از دیگر كشورها تضمین گردیده است.
این كتابخانه مهمترین نقش را در اشاعه علوم و فرهنگ در شوروی ایفا می كند و از نظر سازمانی در رأس نظام كتابخانه ای كشور قرار دارد و خدمات كتابداری را در بیش از ۳۵۰۰۰۰ كتابخانه عمومی در جمهوریهای مختلف اتحاد جماهیر شوروی، هدایت و هماهنگ می كند. مع هذا، این كتابخانه و كتابخانه های وابسته به آن تنها بخشی از نظام اطلاع رسانی علمی شوروی را تشكیل می دهند.كتابخانه ملی شوروی یك مركز تحقیقاتی در زمینه علوم كتابداری و كتابشناسی و یك مركز آموزش و تهیه و تدوین استانداردهای كتابداری برای كلیه كتابخانه های كشور، به استثنای كتابخانه های فنی و تخصصی است. این كتابخانه همچنین مسئول كنترل كتابشناسیها و هماهنگ كننده سیستم امانت بین كتابخانه های كشور می باشد و دارای یك مركز اطلاعاتی در مورد مسائل فرهنگی و هنری است.
این كتابخانه بر اساس آمار جدید دارای سی میلیون جلد كتاب، مجله، روزنامه، صفحه و نقشه به ۲۴۷ زبان است. همه ساله بیش از دو میلیون نفر مراجعه كننده دارد كه بیش از ۱۲ میلیون جلد كتاب و نشریات مختلف بر حسب درخواست، در اختیار آنها قرار می گیرد و یا به آنها امانت داده‌می‌شود.پس از مرگ "رومیانتسف" سیاستمدار و دانشمند روسی در سال ۱۸۳۱ و "وی. اف. اودویوفسكی" ادیب مشهور، مجموعه های آنها اعم از كتابهای چاپی، خطی و سایر مواد به موزه ای در مسكو انتقال یافت كه بعدها هسته اصلی كتابخانه ملی شوروی را تشكیل داد.در نیمه دوم قرن نوزدهم كه مهمترین دوره توسعه فرهنگی روسیه بود و تعداد زیادی كالج و دانشگاه در سراسر كشور تأسیس گردید، مجموعه كتابهای رومیانتسف اولین كتابخانه عمومی را در موزه رومیانتسف در مسكو بوجود آورد (۱۸۶۲). تا مدتها این كتابخانه به كتابخانه رومیانتسف معروف بود. موزه رومیانتسف در مكانی قرار داشت كه در قرن هجدهم توسط آرشیتكت مشهور روسی "وی. آی. بازنوف" برای "پاشكوف" ثروتمند روسی ساخته شده بود و به كاخ پاشكوف شهرت داشت. این كتابخانه دارای ۱۰۰۰۰۰ جلد كتاب و یك سالن قرائت به ظرفیت ۲۰ نفر بود. كتابخانه به رغم اینكه در طول ۱۰ سال اول موجودیت خود از كمكهای دولتی برخوردار نگردید؛ اما از آنجا كه مطابق قانون، كلیه سازمانها و ناشرین سراسر كشور موظف به ارسال نسخه ای از هر كتاب و نشریه به آن بودند، بتدریج گسترش می یافت. اهداء مجموعه های خصوصی و هدایای نقدی دانشمندان و دولتمردان روسی نیز نقش مهمی را در احیا و گسترش كتابخانه ملی شوروی، داشته است. "تولستوی"، "داستایوسكی"، "چخوف" و "مندلیف" از جمله مشهورترین افرادی بودند كه در آن دوران از كتابخانه ملی شوروی استفاده می كردند. در سال ۱۹۱۷ (پس از انقلاب سوسیالیستی اكتبر) مجموعه مواد كتابخانه به زبانهای روسی و خارجی به حدود ۱۲۰۰۰۰۰ جلد رسید و در آن ایام سالانه قریب ۹۰۰۰۰ نفر مراجعه كننده داشت و هر سال نیز حدود ۳۰۰۰۰۰ جلد كتاب در اختیار استفاده كنندگان قرار داده می شد.پس از انقلاب اكتبر، تحرك جدیدی به كتابخانه داده شد و در سال ۱۹۱۹ كه پایتخت از پتروگراد به مسكو انتقال یافت، كتابخانه رومیانتسف مهمترین كتابخانه كشور گردید. با افزایش تدریجی مجموعه كتابخانه تمامی موزه رومیانتسف به كتابخانه ملی منضم شد. در این زمان (۱۹۲۱) مجموعه نسبتاً كاملی از كتب و مدارك داخلی فراهم شده بود و از آن پس این كتابخانه بطور منظم اقدام به جمع‌آوری نوشته های خارجی زبان نیز كرد و در برنامه های مبادله بین المللی كتاب فعالانه مشاركت نمود.
با تصویب هیئت رئیسه كمیته اجرایی مركزی در ۶ فوریه ۱۹۲۵ كتابخانه رومیانتسف به كتابخانه دولتی لنین تغییر نام یافت و رسماً بعنوان كتابخانه ملی اتحاد جماهیر شوروی معرفی گردید. كتابخانه ملی پس از تثبیت برای تطبیق خود با وضعیت جدید فعالیتهای خود را در سطح كشور گسترش داد و خدمات مرجع، تهیه كتابشناسیها و خدمات امانت بین كتابخانه ها را در سطحی وسیع بعهده گرفت.در طول برنامه پنجساله اول توسعه اقتصادی كشور، كتابخانه ملی از نظر تشكیلاتی و شیوه‌های ارائه خدمات كتابداری و اطلاع رسانی گسترش زیادی یافت.
برقراری ارتباط مداوم با كتابخانه های مهم مراكز جمهوریهای شوروی و كتابخانه های ملی سایر كشورها، نقش مهمی را در شكل گیری این كتابخانه بعنوان بزرگترین كتابخانه علمی، فرهنگی و آموزشی كشور داشته است.كتابخانه دولتی لنین در طول جنگ جهانی دوم همچنان فعالانه بكار خود ادامه داد و كلیه درخواستهای اطلاعاتی دولت، اعضای حزب، فرماندهان نظامی، صنایع دفاعی، مراكز پزشكی و موسسات تحقیقاتی را می پذیرفت و در اسرع وقت انجام می داد. در ۲۹ مارس ۱۹۴۵ با تصویب هیئت رئیسه عالی اتحاد جماهیر شوروی، جایزه لنین به كتابخانه ملی تعلق گرفت. در این تصویبنامه مقرر گردیده بود كه جایزه مذكور بخاطر "خدمات برجسته كتابخانه ملی در جمع آوری و حفاظت مجموعه و ارائه خدمات اطلاع رسانی به توده وسیعی از مردم و همچنین به مناسبت بیستمین سالگرد تبدیل و سازماندهی مجدد كتابخانه عمومی رومیانتسف به كتابخانه دولتی لنین (كتابخانه ملی)" اعطا گردد.طی سالیان متمادی فعالیت كتابخانه در همه زمینه ها گسترش یافت و بر مجموعه كتابخانه و تعداد خوانندگان آن افزوده گردید. در سال ۱۹۵۰ ساختمان جدید كتابخانه در مركز شهر مسكو تكمیل شد و دو مخزن بزرگ شامل دو ساختمان ۱۰ طبقه مجهز به وسایل مدرن به آن افزوده گردید و خانه قدیمی پاشكوف نیز به موزه كتاب تبدیل شد.● مجموعهٔ كتابخانه
كتابخانه دولتی لنین دارای بزرگترین مجموعه انتشارات در اتحاد جماهیر شوروی است. این مجموعه شامل بیش از ۱۸ ملیون كتاب و نشریه و دیگر مواد به زبان روسی و دیگر زبانهای جمهوریهای شوروی و ۱۱ میلیون كتاب و نشریه به زبانهای خارجی است. آمار تفكیكی مجموعه مواد كتابخانه در سال ۱۹۷۶ بشرح زیر بوده است:كل مجموعه ۷/۲۷ ملیون كه از این تعداد ۵/۱۷ ملیون انتشارات ملی (۸/۸ ملیون كتاب) و ۱۰ ملیون نشریات خارجی (۷/۲ ملیون كتاب) بوده است.
كل مجموعه شامل ۵/۲۲ ملیون كتاب و مجله، ۴۴۰۰۰۰ روزنامه، ۱۰۰۰۰۰ نقشه، ۲۸۵۰۰۰ موسیقی ثبت شده،[۱] ۱۰۰۰۰ صفحه موسیقی، بیش از ۳۵۰۰۰۰ مدرك دستنویس از جمله ۲۵۰۰۰ كتاب خطی، ۳۰۰۰۰ پایان نامه، و همچنین حدود ۴۵۰۰۰۰ حلقه میكروفیلم است. مواد چاپی و دستنویس به ۲۴۷ زبان است كه شامل ۹۱ زبان مردم شوروی، ۴۰ زبان اروپایی، ۹۶ زبان آسیایی و آفریقایی می گردد: این كتابخانه سالانه قریب ۸۰۰۰۰۰ قلم مواد كتابخانه ای (۶۰۰۰۰۰ در سطح ملی و ۲۰۰۰۰۰ خارجی) دریافت می كند كه از این تعداد ۴۰۰۰۰۰ جلد كتاب به زبان مردم شوروی و ۴۵۰۰۰ جلد كتاب به زبانهای خارجی و حدود ۳۰۰۰ مجله و ۶۰۰ روزنامه از ۱۱۵ كشور جهان را نیز مشترك است.
سفارش كتب و نشریات جدید برای غنی ساختن مجموعه یكی از وظایف اصلی كتابخانه است ـ علاوه بر آنكه از هر كتاب یا نشریه ای كه در سراسر كشور منتشر می گردد سه نسخه بطور رایگان دریافت می كند، از طریق سازمان تهیه كتاب نیز با همه ناشرین و كتابفروشیها در ارتباط است. كتابخانه دولتی لنین تقریباً تمام نشریات ادواری داخل كشور را مشترك است و با همه كتابخانه های كشور نیز برنامه مبادله كتاب دارد و مجموعه های خصوصی افراد و سازمانها را نیز خریداری می كند. كتابخانه ملی برای تهیه كتب و نشریات خارجی از منابع مختلف استفاده می كند.
این منابع عبارتند‌از: سازمان تجارت خارجی كتاب، كتابفروشیهای داخل كشور، سازمانهای مبادله بین المللی كتاب و قبول هدایا از شهروندان و سازمانها و موسسات دولتی.مجموعه كتابخانه ملی از چندین بخش مستقل تشكیل شده و هر بخش در زمینه خاصی سازمان داده شده است. بزرگترین مجموعه كه مخزن اصلی كتاب را نیز شامل می شود بیش از ۲۰ ملیون كتاب و نشریه را در برمی گیرد. مخزن اصلی شامل یك ساختمان ۱۹ طبقه با ۱۵۶ كیلومتر قفسه است. طول مجموع قفسه ها در همه مخازن كتابخانه بالغ بر ۶۰۰ كیلومتر می شود. كتابخانه همچنین دارای مجموعه های تخصصی نقشه، صفحات موسیقی، كتب خطی، كتب كمیاب، رساله ها، روزنامه ها و انواع نشریات و مدارك مختلف است.
علاوه بر آن، در سالنهای قرائت مجموعه هایی از كتب و نشریات كمكی برای مطالعه و امانت، سازمان داده شده و یك مجموعه نیز كه شامل كتب و نشریات تكراری است برای مبادله با كتابخانه های داخل و خارج كشور، در نظر گرفته شده است.مجموعه نقشه ها، مجموعه تقریباً جامعی است از نقشه های چاپی، نقشه های برجسته و نقشه هایی كه در ادوار گذشته با دست كشیده شده اند. این نقشه ها كه شامل نقشه های روسی، جمهوریهای مختلف شوروی و نقشه های خارجی است، بصورت تك ورقی، چند ورقی و اطلسهای تك‌جلدی و چند جلدی تنظیم شده اند. علاوه بر آن، در این مجموعه شیوه های مختلف چاپ نقشه و سیر تكاملی ملی آن نیز به معرض نمایش گذاشته شده است.
بخش موسیقی كتابخانه شامل صفحات موسیقی و آثار ثبت شده از ادوار مختلف و ملیتها و طبقات گوناگون است. این مجموعه شامل ۱۳۰۰۰ صفحه موسیقی و تعداد زیادی آلبوم است كه بشكل كتاب طراحی شده اند و علاوه بر آن یك مجموعه كمیاب و بسیار ارزشمند از صفحات موسیقی مربوط به قرون ۱۶-۱۸ بطور جداگانه در محفظه مخصوصی نگهداری می شود.بخش كتب خطی، مجموعه ارزشمندی از كتب دستنویس قرون ۱۱ تا ۱۹ می باشد كه شامل كتب تاریخی، سالنامه ها، افسانه ها، داستانهای تاریخی، سرگذشت شخصیتها، سفرنامه ها، آثار پزشكی، علوم طبیعی و مجموعه ترانه های قدیمی روسی و توضیحاتی در مورد خوانندگان هر یك از این ترانه‌ها است.
در این میان مجموعه های كتب خطی اهدایی و یا خریداری شده از دانشمندان، دولتمردان روسی و سایر اشخاص چشمگیرتر است. اغلب كتب خطی توسط هنرمندان قدیمی روس و اسلاو تذهیب، رنگ آمیزی و تجلید شده اند.كتابخانه ملی شوروی انواع كتب خطی به زبانهای عربی، فارسی، تركی، هندی، چینی و ژاپنی را نیز جمع آوری كرده است. كتابخانه همچنین دارای یك مجموعه فوق العاده ارزشمند از كتب خطی اروپای غربی است كه قدمت آنها به قرن دوازدهم می رسد.قدیمترین كتب خطی، كتب خطی یونانی است كه تاریخ آنها به قرن ششم میلادی می رسد.
بیش از ۶۰۰ آرشیو كه هر كدام اختصاص به یكی از تاریخنویسان، دانشمندان، نویسندگان، هنرمندان، فلاسفه و موسیقیدانان معروف روسی قرون ۱۸ تا ۲۰ در كتابخانه وجود دارد كه مهمترین بخش مجموعه آثار خطی را تشكیل می دهند. علاوه بر آن آرشیوهای خصوصی دیگری نیز از انقلابیون برجسته، رهبران حزب، فرماندهان نظامی، دولتمردان معروف روسی و شعرا و نویسندگان بزرگی مانند "گوگول"، "لرمانتف"، "چخوف"، "داستایوسكی" و دیگران در این مجموعه بچشم می خورد.دستخطها و مدارك جمع آوری شده ادوار مختلف نیز بخش دیگری از مجموعه آثار خطی را تشكیل می دهد. اینها شامل مدارك كمیابی مانند قباله های خرید و فروش زمین و رعایا یا كه قدمت آنها به قرن ۱۵ تا ۱۸ می رسد و توسط سلاطین و زمینداران بزرگ نگهداری می شده، قوانین تجاری، مقاوله نامه های صاحبان صنایع و حرف با یكدیگر، دستخطهای تعدادی از چهره های معروف علوم و فرهنگ روسی یا جهانی مانند "جوردانوبرونو " ، "ولتر "، "روسو "، "زولا"، "رومن رولان"، "رابیندرانات تاگور" و دستخطهای جدید و كتب خطی دیگر است كه مرتباً به مجموعه اضافه می گردد.
كتابخانه دولتی لنین با همكاری آرشیو دولتی شوروی از همه مدارك خطی، میكروفیلم تهیه كرده است. هدف از این كار آنست كه ضمن محافظت از مجموعه، كلیه پژوهشگران علوم، تاریخ و فرهنگ بتوانند عملاً به آنها دسترسی پیدا كنند.مجموعه كتابهای كمیاب، سیر تاریخ چاپ كتاب در روسیه را نشان می دهد. برخی از این كتب چاپ سنگی و متعلق به قرن هجدهم اند و در میان آنها اولین روزنامه روسیه بنام "ودوموستی Vedomosti" كه در سال ۱۷۰۲ بچاپ رسیده است، بچشم می خورد.
این مجموعه همچنین نقشی را كه آكادمی علوم و دانشگاه مسكو در توسعه و تبلیغ چاپ كتاب در روسیه داشته اند، بخوبی نشان می‌دهد.مجموعه كتب كمیاب همچنین شامل آثاری از داستان نویسان، شعرا و منتقدین ادبی است كه در زمان حیات آنها بچاپ رسیده است. اغلب این آثار در فاصله قرنهای ۱۹ تا ۲۰ منتشر شده اند و معرف طراحیها و نقش پردازیهای هنرمندانه و حاوی مطالب علمی و ادبی و نشاندهنده تكامل صنعت چاپ در روسیه اند.كتابخانه ملی شوروی تلاش كرده است تا مجموعه كاملی نیز از كتب، اسناد و مدارك مربوط به تاریخ انقلاب سوسیالیستی را كه در روسیه و اروپای غربی منتشر گردیده اند، جمع آوری كند.
علاوه بر آن روزنامه ها، شبنامه ها، اوراق و پوسترهای كمون پاریس و نشریات نخستین سالهای انقلاب نیز در این مجموعه نگهداری می شود.بخش بزرگی از مجموعه نیز شامل نشریاتی است كه مهارت و استادی طراحان و متخصصین چاپ را در شوروی نشان می دهد و برخی از آنها نیز جوائزی در سطح بین المللی دریافت داشته اند.مجموعه كتب كمیاب همچنین شامل آثار قابل توجهی از اروپای غربی در قرون ۱۵ تا ۲۰ است. برخی از این كتب توسط مشهورترین هنرمندان اروپایی بتصویر كشیده شده و توسط معروفترین متخصصان صنعت چاپ، بچاپ رسیده اند. كتابخانه ملی شوروی به داشتن كاملترین مجموعه دنیا از اولین ویرایش آثار "جوردانوبرونو"[۲] كه در زمان حیات او بچاپ رسیده است، بر خود می بالد. بسیاری از این كتابها از نظر صحافی و جلدسازی فوق العاده ارزشمندند.
كتابخانه ملی همچنین دارای نادرترین كتابهای دستساز، كتابهایی در اندازه های بسیار بزرگ و بسیار كوچك و كتابهای مینیاتور است. برخی از این كتابها روی چوب پنبه، پارچه اطلسی و كاغذهای فوق العاده ظریف و نازك چاپ شده اند.كتابخانه ملی همچنین دارای مجموعه بی نظیری از پوسترها، گراورها، كتابهای چاپی ارزانقیمت كه برای روستاییان روسی، در گذشته چاپ می شده، كارت پستال، عكس، گرافیك و آلبوم است.كتابخانه دولتی لنین دارای بیش از ۶۰۰۰ جلد كتاب فارسی و عربی از آثار دانشمندان و تاریخنویسان ایرانی است كه قسمتی از آنها از كتب بسیار نادر چاپ قرون اخیر است. از نفیس ترین نسخ چاپی این كتابخانه نسخه "القانون فی الطب" ابن سینا است كه در سال ۱۵۹۳ میلادی در شهر رم بچاپ رسیده است.از كتب مهم دیگر این مجموعه، آثار ابن مقفع، طبری، بیهقی، گردیزی، راوندی، جوینی، رشیدالدین فضل الله، حمدالله مستوفی، نظام الدین شامی، وصاف، سعدالدین وراوینی، میرخواند، شرف الدین علی یزدی، حافظ ابرو، خواندمیر، حسن روملو، اسكندربیك تركمان و نیز مجموعه كاملی از آثار شعرای كلاسیك ایران از رودكی و فردوسی تا ایرج میرزا و ملك شعرای بهار است.آثار شعرا و نویسندگان معاصر ایران نیز قسمت مهمی از كتب این مجموعه را تشكیل می دهند. قسمت نسخ خطی كتابخانه ملی شوروی دارای چند كتاب نفیس فارسی از قرون هشتم تا دوازدهم هجری است؛ ولی تعداد این نسخ محدود بوده و بطور كلی این كتابخانه از نظر كتابهای خطی فارسی غنی نیست.
● خدمات كتابداری
مطابق قانون اساسی و مصوبات دولت شوروی به هر شهروند این كشور حق داده شده است تا از این ثروت عظیم معنوی استفاده نماید. در كتابخانه ابزار مرجع فراوانی وجود دارد كه به خوانندگان كمك می كند تا بسهولت به اطلاعات مورد نیاز خود دسترسی پیدا كنند.همه ساله درخواستهای فراوانی از سازمانها، موسسات و افراد سراسر كشور به كتابخانه می‌رسد و بخش خدمات مرجع در سال، به بیش از صدهزار درخواست برای كسب اطلاع از منابع روسی و خارجی كه تقریباً همه دانش بشری را در بر می گیرد، پاسخ می دهد.
فهرست برگه ها، مهمترین بخش كمكی مرجع كتابخانه را تشكیل می دهند. بطور كلی سه نوع فهرست برگه در كتابخانه وجود دارد؛ فهرست برگه های الفبایی كه بقدمت خود كتابخانه است؛ فهرست برگه های موضوعی كه بیشتر كتابهای فنی، فیزیك، شیمی و ریاضیات را شامل می شود؛ و فهرست برگه های طبقه ای[۳] كه توسط فهرستنویسان روسی و با همكاری كتابخانه های بزرگ كشور تهیه شده است. كتابخانه فهرست الفبایی و طبقه ای مجموعه خود را نیز بطور جداگانه چاپ و منتشر كرده است. در قسمت برگه دانها، بخش مهمی نیز به كارتهای فهرستنویسی مجموعه های كتابخانه‌های سراسر كشور اختصاص دارد. كتابخانه همچنین فهرست موجودی كتابخانه های بزرگ و مؤسسات علمی را نیز چاپ و منتشر كرده است. این كتابخانه دارای بیش از ۴۰۰ برگه دان است كه ۴۵ میلیون كارت را در خود جاداده اند.كتابخانه ملی هر ساله بیش از ۳۰۰ نمایشگاه كتاب و نشریات در زمینه های موضوعی مختلف برگزار می كند. دفتر مركزی خدمات مرجع كتابخانه، خدمات اطلاعاتی و مشورتی در مورد مجموعه منابع كتابخانه های سراسر كشور را در اختیار علاقه مندان قرار می دهد.
اطاق مخصوصی نیز وجود دارد كه خوانندگان بتوانند آخرین اطلاعات را در مورد سفارشات جدید كتب وادواریها بدست آورند.كتابخانه هر ساله بطور متوسط صد فهرست نمایه دار، نمایه نامه های جاری و گذشته نگر و كتابشناسی در زمینه هایی كه از جانب مراجعه كنندگان توصیه می شود، منتشر می كند و متخصصین كتابخانه نیز همه ساله كتابشناسی ملی شوروی را تهیه و منتشر می نمایند.كتابخانه ملی بعنوان مركزی كه كتابشناسیهای موضوعی را تدارك می بیند، سالانه درخواستهای متعددی را از گروهها، مؤسسات و سازمانهای مختلف دریافت می كند.
اغلب این موضوعات مهمترین زمینه های علوم و فرهنگ را شامل می شوند كه بعنوان نمونه می توان كتابشناسیهای "داستانها و افسانه های روسی"، "مدیریت بعنوان یك علم" را نام برد. بیشتر محققین در تئوری و عمل به تهیه این كتابشناسیها كمك می كنند. كتابخانه ملی كه سرپرستی و كنترل تهیه كتابشناسیها را در سراسر كشور بعهده دارد، فعالیتهای خود را با سایر كتابخانه های كشور در تهیه كتابشناسیهای درخواستی هماهنگ می كند.مركز اطلاعات فرهنگی و هنری كتابخانه فعالیت خود را روی آثار تخصصی و مسائل عمومی فرهنگ و پیشرفت فرهنگی و تئوری و تاریخ فرهنگ متمركز كرده است و اطلاعات مورد نیاز علاقه‌مندان را در زمینه هایی مانند هنر، تاتر، موسیقی، سیرك و انواع هنرها، گردآوری می كند.
این مركز بر اساس انتخاب خود و توصیه مراجعان درباره موضوعات هنری، مطالعات و تحقیقات كتابشناسی انجام می دهد و نتیجه مطالعات و تحقیقات خود را بصورت كتابشناسیها و راهنماهایی در زمینه موضوعاتی از قبیل محافظت از آثار تاریخی، اشیاء موزه ها، آموزشهای هنری و هنرهای ملی تهیه و در اختیار علاقه مندان قرار می دهد.كتابخانه ملی همچنین هماهنگ كننده نظام امانت بین كتابخانه ها در سراسر كشور است و حداكثر تلاش خود را برای تأمین منابع مورد نیاز سازمانها و موسسات و واحدهای صنعتی بعمل می‌آورد. در حال حاضر بیش از ۲۰۰۰ كتابخانه در داخل و خارج كشور از خدمات و تسهیلات امانت بین كتابخانه‌ها استفاده می كنند.كتابخانه ملی، اخیراً اقداماتی نیز در جهت خودكار كردن خدمات كتابداری انجام داده و تلاش نموده است تا سیستم سفارش، امانت و امور اداری كتابخانه را كامپیوتری كند. در مركز كامپیوتر كتابخانه، كامپیوترهای نسل سوم بكار گرفته شده است.
● آموزش و پژوهش
كتابخانه ملی شوروی یك موسسه تحقیقاتی در زمینه مطالعات كتابداری، كتابشناسی و دانش شناسی است. هدف اصلی از انجام این تحقیقات عبارت است از: افزایش كارآیی كتابخانه بعنوان بخشی از نظام اطلاعات علمی و فنی؛ ارائه توصیه ها و استانداردهای روش شناختی برای استفاده منطقی از یافته‌های تحقیق؛ و كمك به كتابخانه های سراسر كشور.
متخصصان و پژوهشگران كتابخانه مسائل مهم و حیاتی كتابداری و كتابخانه ها را مانند: مسئله تمركز بعنوان بهترین راه گسترش خدمات كتابداری در شوروی، وظایف كتابخانه های علمی و عمومی، مسائل روانی ـ اجتماعی خوانندگان، استانداردهای تهیه كتاب، مسائل ذخیره كردن كتب و نشریات در مخازن و روشهای طبقه بندی كتابها را مورد مطالعه و بررسی قرار می دهند.
این كتابخانه در عین حال یك مركز روش شناسی برای كمك به كتابخانه های سراسر كشور در تشویق برنامه های كتابخوانی است و این وظیفه را از سال ۱۹۲۵ كه كتابخانه اصلی كشور محسوب می شد، همچنان انجام می دهد و كتابخانه های عمومی را در كار انتخاب كتاب، بنحوی كه متناسب با زمینه موضوعی و انواع خوانندگان آنها باشد، با روشی منطقی یاری می دهد. این كار موجب بالابردن استانداردها و افزایش كارآیی كتابخانه های كشور می گردد.
این كتابخانه در چارچوب مطالعات روش‌شناسی، در سراسر كشور نیز برای كتابخانه های تحت پوشش وزارت فرهنگ، برنامه های آموزشی تدارك می بیند.جربیات و مطالعات وسیع كاركنان كتابخانه ملی موجب گردیده تا این كتابخانه، از اعتبار فوق العاده ای بین كتابخانه های كشور اعم از عمومی، تخصصی و دانشگاهی برخوردار گردد. نتایج مطالعات، تجربیات و فعالیتهای متخصصین و پژوهشگران كتابخانه در نشریاتی از قبیل "علم كتابداری در شوروی" و "علم كتابداری و كتابشناسی" چاپ و منتشر می گردد. كتابخانه ملی همچنین نشریات مختلفی اعم از كتاب و ادواری در زمینه های گوناگون دانش شناختی، فهرستهای مشترك كتاب و مجله، فهرست مجموعه های خصوصی، فهرست كتب خطی، راهنمای كتاب، خبرنامه و غیره منتشر می نماید.
كتابخانه ملی خود یك ناشر مهم محسوب می گردد كه سالانه بیش از ۳۷۰ عنوان كتاب، نشریه و بروشورهای مختلف منتشر می كند.كتابخانه ملی شوروی دارای ۳۵۰۰ كارمند است كه اغلب آنها متخصص كتابداری اند. بیش از دو سوم آنها آموزش دیده و تحصیلكرده اند و بعضی از آنها نیز دارای مدرك دكترا بوده و یا در حال گذراندن پایان نامه دكترای خود هستند. كتابخانه ملی یك شورای تخصصی (هیئت داوران) نیز برای ارزشیابی پایان نامه های دكترا در رشته های دانش شناسی، علوم كتابداری و كتابشناسی تشكیل داده‌است. در وزارت فرهنگ شوروی همه ساله یك دوره پیشرفته كتابداری برگزار می گردد تا هر كتابدار شرایط و كارآیی لازم برای انجام شغلش را بدست آورد. فارغ التحصیلان دانشگاهها و كالجها نیز بدون در نظر گرفتن آموزشهایی كه دیده اند بایستی در این دوره یكساله شركت كنند. همچنین دوره های دیگری نیز در زمینه های موضوعی مختلف از جمله زبان (در ۲۴ زبان) وجود دارد كه همه ساله بیش از ۱۵۰۰ كتابدار در این دوره ها شركت می كنند. كاركنان كتابخانه ملی در آموزش كاركنان كتابخانه‌های عمومی و محلی مشاركت فعال دارند.
● همكاریهای بین المللی
مبادله بین المللی كتاب همچنان در حال رشد است. امروزه كتابخانه ملی با بیش از ۴۰۰۰ كتابخانه و سازمان در ۱۰۰ كشور جهان مبادله كتاب دارد. خدمات بین المللی امانت كتاب نیز امروزه اهمیت زیادی پیدا كرده است و بیش از ۳۵۰ كتابخانه از ۳۵ كشور جهان از این طریق از كتابخانه ملی شوروی كتاب به امانت می گیرند. تحقیقات بین المللی كتابداری نیز رو به افزایش است. كاركنان كتابخانه ملی بطور فعالی در انجام تحقیقات با سازمانها و انجمنهای بین المللی كتابداری همكاری می‌كنند. آنها مكرراً با همقطاران خود در داخل و خارج كشور ملاقات دارند و این تماسهای شغلی غالباً به روابط گرم، دوستانه و مفیدی می انجامد. علاوه بر آن كتابخانه ملی شوروی به كشورهای عضو كومكون (شورای همیاری اقتصادی كشورهای سوسیالیستی) نیز در اجرای برنامه های كتابداری و سازماندهی كتابخانه هایشان كمك می كند و از آن جمله تدارك یك فایل مشترك از فهرست برگه‌های كتابخانه های مهم كشورهای سوسیالیستی اروپای شرقی را می توان نام برد.
این كتابخانه همچنین مصوبات كنفرانس هلسینكی مبنی بر افزایش تماس فرهنگی و مبادله اطلاعات بین ملتها را كه موجب تقویت روابط بین المللی خواهد شد، كاملاً رعایت می كند. امروزه در كشور شوروی كتابها از بیش از ۴۰ زبان خارجی ترجمه می شوند و تعداد كتابهای ترجمه شده و تیراژ آنها مرتباً رو به افزایش است. كتابخانه ملی تمام سعی خود را برای گردآوری و ارائه این ارزشهای فرهنگی به خوانندگان مبذول می دارد و همزمان فرصتی را فراهم آورده است تا خوانندگان خارجی زبان بتوانند با منابع علوم و فرهنگ شوروی آشنا شوند. كتابخانه ملی شوروی هر ساله توسط هزاران خارجی مورد بازدید قرار می گیرد.● تسهیلات و تأسیسات
كتابخانه ملی شوروی همه روزه از ساعت ۹ صبح تا ۱۰ بعدازظهر باز است. تعداد مراجعه‌كنندگان حدود ۲ ملیون نفر در سال و هر سال ۱۲ ملیون جلد كتاب، نشریه و سایر مواد كتابخانه ای امانت داده می‌شود. تعداد خوانندگان ثابت (دارای كارت عضویت) بیش از ۲۴۰۰۰۰ نفرند (شامل ۳۰۰۰۰ خارجی)، كتابخانه همه روزه ۶ تا ۹ هزار نفر مراجعه كننده دارد كه حدود ۳۰ تا ۴۰ هزار كتاب و مجله امانت می گیرند. نزدیك به ۷۵۰۰ سازمان (۶۰۰۰ در سایر شهرها و ۳۵۰ سازمان خارجی) از كتابخانه ملی كتاب امانت می گیرند.كتابخانه دارای ۲۲ سالن قرائت با ظرفیت ۲۲۳۰ نفر است. هر سالن برای منظور خاصی سازمان داده شده است. بزرگترین سالنهای قرائت كتابخانه عبارتند از: سالن علوم (فنی، فیزیك و علوم اقتصادی) با ۴۹۶ صندلی، سالن علوم انسانی با ۴۶۰ صندلی، سالن نشریات ادواری با ۲۶۰ صندلی، سالن پایان نامه‌ها با ۲۰۲ صندلی و بطور كلی برای هر یك از مواد: نقشه ها، موسیقی، كتب كمیاب، روزنامه ها، كتب خطی، اسناد و مدارك نظامی، سالنهای خاصی وجود دارد. در اغلب این سالنها كتب و نشریات و سایر موادی كه بتوان آنها را در دسترس خوانندگان قرار داد، وجود دارد و در مواردی كه نمی توان این مواد را در سالن مربوط در اختیار استفاده كنندگان قرار داد، بخش امانت و مرجع این خدمات را انجام می دهند. همه سالنهای قرائت و مخازن توسط لوله های لاستیكی مجهز به شاخكهای حمل كتاب به یكدیگر متصل شده اند، تا بدین طریق كار تحویل و دریافت كتاب با سرعت و سهولت بیشتری انجام پذیرد.كتابخانه دارای دستگاه تهویه و مجهز به وسایل مدرن آتش نشانی است و امكانات كافی برای حمل و نقل كتاب در اختیار دارد.
● سازمان و تشكیلات كتابخانه
كتابخانه ملی شوروی در یكم جولای ۱۸۶۲ كار خود را بعنوان بخشی از موزه رومیانتسف با ۸ نفر كتابدار آغاز كرد و امروزه این كتابخانه دارای ۳۵۰۰ كارمند و بیش از ۴۰ بخش است. بخشهای مختلف كتابخانه ملی شوروی عبارتند از:
۱) مدیریت:
الف) مدیر، ۵ معاون، مدیر فنی، دبیرخانه
ب) بخش تكنولوژیكی
ج) بخش چاپ مواد
د) بخش پرسنلی
▪ بخش آموزش
و) بخش برنامه ریزی و امور مالی
ز) بخش اداری
۲) بخشهای علمی كتابخانه:
الف) بخشهای گردآوری، ذخیره و بازیابی اطلاعات
۱- بخش سفارشات و مبادلات داخلی
۲- بخش سفارشات و مبادلات خارجی
۳- بخش فهرستنویسی و فهرستهای الفبائی
۴- بخش طبقه بندی و فهرستهای موضوعی
۵- بخش ذخیره مواد
۶- بخش محافظت و ذخیره مواد
۷- بخش پردازشهای قبلی و پردازشهای بعدی (خدمات كامپیوتری)
ب) بخشهای تخصصی و خدمات كتابخانه ای:
۱- بخش خدمات خوانندگان
۲- بخش امانت
۳- بخش كتب كمیاب
۴- بخش روزنامه ها
۵- بخش نوشته های نظامی
۶- بخش موسیقی
۷- بخش نقشه ها
۸- بخش مواد دستنویس
۹- بخش رساله ها
ج) بخشهای اطلاعاتی:
۱- مركز اطلاعات هنری و فرهنگی
۲- بخش اطلاعات و كتابشناسی
۳- بخش توصیه ها و استانداردهای كتابشناسی
د) بخشهای مربوط به فعالیتهای علمی و روش شناختی:
۱- بخش تحقیقات علوم كتابداری و تئوری دانش شناسی
۲- بخش تحقیقات روش شناسی (رهنمودهای روش شناختی برای كتابخانه های عمومی)
۳- بخش سازماندهی تحقیقات (برنامه ریزی و هماهنگی فعالیتها)
۴- بخش تحقیقات كتابشناسی و تاریخ چاپ
۵- بخش تحقیقات طبقه بندی
۶- بخش كتابخانه های خارجی و روابط بین المللی كتابخانه ای
۷- بخش نظامهای خودكار و نظامهای پردازش اطلاعات
۸- بخش مكانیزاسیون و تكنیكهای جدید
▪ مركز كامپیوتر
و) دپارتمانهای فنی
۱- بخش فنی
۲- بخش واژه گزینی (ساختار كلمات)
۳- بخش نسخه برداری ریز (تهیه میكروفرمها)
ز) دپارتمانهای نگهداری و حفاظت
۱- بخش حفاظت
۲- بخش تداركات
۳- بخش حمل و نقل مواد
منابع
۱- Chubaryan, O. S. Libraries in the Soviet Union.
Moscow: Novosti Press, Agency Publishing
House, ۱۹۷۲, ۷۲ P.
۲- "Russia- U. S. S. R, Book Printing and Libraries"
Encyclopedia of Library and Information Science.
۱۹۷۹, Volume ۲۶, PP ۱۰۸-۲۴۴.
۳- The State Lenin Library of the USSR.
The State Lenin Library. Moscow. ۱۹۸۵, ۵۴ P.
* بخش اعظم این مقاله حاصل بازدید نگارنده، از كتابخانه ملی شوروی در شهریور ماه ۱۳۶۴ است.
[۱] منظور از موسیقی ثبت شده آنست كه مشخصات یك آهنگ یا ترانه شامل نام، تاریخ اجرا، محل اجرا، خواننده، نوازنده، نتهای موسیقی و . . . . نوشته شده است.
[۲]- Giordano Bruno (۱۵۴۸-۱۶۰۰):حكیم ایتالیایی كه دستگاه تفتیش عقاید او را محكوم به سوختن در آتش كرد.
[۳] فهرست طبقه ای (Classed Catalog) فهرستی است كه بر طبق رده های موضوعی و بر اساس یك روش رده بندی معین، مرتب شده باشد.
نوشتهٔ محمد نقی مهدوی
منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی


همچنین مشاهده کنید