تأمین حداکثری منافع ملی

واقعه ای كه كشورهای صنعتی را وادار می كند در یك اقدام غیرمنتظره یا منتظره به منظور پایین كشیدن شعله لجام گسیخته قیمتها، بخشی از ذخائر استراتژیك نفتی را كه برای شرایط اضطراری نظیر تحریمها و شوكهای نفتی اندوخته اند، آزاد و روانه بازار كنند. در پی این تصمیم، آژانس بین المللی انرژی (IEA)، ۶۰ میلیون بشكه نفت خام وارد بازار كرد كه این مرهم تنها توانست حدود ۱ الی ۵/۱ دلار قیمت هر بشكه نفت خامهای شاخص را در روز بعد كاهش دهد. البته هدف این نوشتار پاسخ گویی به چرایی شرایط ایجاد شده در بازار نفت نیست. چه بسا تكرار برخی دلایل نظیر آنچه ذكر شد همانند برخی مصاحبه های رسانه ای بعضی از مسئولین برای یك مخاطب عام كار سهلی باشد كه هم وجهه مصاحبه شونده را تأمین می كند و هم رسانه به یك موضوع مهم روز پرداخته باشد. اما غافلگیری اكثر محافل و كارشناسان خبره و حتی دولتهای كشورهای توسعه یافته نسبت به این تحولات بی سابقه، مؤید این ادعاست كه نسبت دادن افزایش صددرصدی بهای نفت خام طی یك سال گذشته به رشد تقاضا در چند كشور صرفاً ساده سازی موضوع پیچیده تری است كه نیازمند مطالعات وسیع تر در ابعاد گوناگون می باشد. اهل فن می دانند كه نهادهای تخصصی نظیر آژانس بین المللی انرژی ارقامی را در خصوص پیش بینی رشد تقاضا و عرضه جهانی نفت خام به تفكیك فصول منتشر و مستمراً با نزدیك شدن به سال و فصل مورد نظر این ارقام را تعدیل و اصلاح می كند. میانگین رشد تقاضا طی سه سال گذشته در غالب این پیش بینی ها ۱ الی ۵/۱ میلیون بشكه در روز بوده است كه این میزان رشد نیز در سالهای دورتر بی سابقه نیست.
توجه به جایگاه فروش نفت خام ایران در بازار جهانی و تأمین حداكثری منافع ملی موضوعی است كه در این رهگذر حائز اهمیت بسیار است. انتشار مصاحبه اخیر مدیر محترم امور بین الملل شركت ملی نفت (در روزنامه شرق) درباره مكانیزم فروش نفت خام ایران انگیزه نگارنده به بازكاوی برخی از زوایای ناگفته فروش نفت خام ایران را دو چندان كرد كه در پی مِی آید.
این روزها حرف و حدیثها و گمانه زنی های فراوانی در اطراف نفت شنیده می شود . آنچه بیشتر توجه نقادانه برخی ناظران یا نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی را تاكنون جلب كرده است، غالباً معطوف به فعالیتهای بخش بالادستی نفت و قراردادهایی بوده كه در قالب بیع متقابل (Buy Back) برای توسعه میادین نفتی منعقد شده است. موضوعی كه از دید اكثر ناظران و علاقمندان این مباحث مغفول مانده است و كمتر درباره آن پرسش و پاسخی انجام گرفته، آنست كه نفت ایران چگونه و با چه قیمتی به فروش می رسد؟ این سؤالی است كه به تازگی و برای اولین بار به دنبال جهش بی سابقه قیمتها و اوج گیری تب نفت در صحنه منازعات سیاسی و در حالی كه تعیین مدیریت جدید دستگاه متولی نفت در دستور كار دولت جدید قرار گرفته است، زمینه طرح عمومی اگر چه شكلی كم رنگ یافته كه پاسخهای نه چندان شفاف یك مسئول در مصاحبه یاد شده از نادر مصادیق آن می باشد. گر چه تا همین حد نیز شاید از بركات انتخابات و دست به دست شدن قدرت باشد. اهمیت توجه به این بخش زمانی ملموس تر می شود كه بدانیم فرضاً فروش یك محموله دو میلیون بشكه ای، تنها به قیمت ۱۰ سنت بالاتر یا پایین تر در هر بشكه، یعنی ۲۰ هزار دلار سود یا زیان و با لحاظ كردن تعداد قراردادهای تك محموله در طول سال، مبالغ قابل توجهی را در بر می گیرد كه با درآمد حاصل از صادرات بسیاری از اقلام غیرنفتی قابل قیاس نیست. مثلاً صادرات میگو طی یكی از سالهای اخیر بالغ بر ۸۰۰ هزار دلار ارز عاید كشور كرده است كه قطعاً این هدف اندك در پی سرمایه گذاری فراوان و تلاشهای طاقت فرسایی محقق شده است، حال اگر این موضوع را با محموله دو میلیون بشكه ای نفت با قیمتهای فعلی به ارزش تقریبی یكصد میلیون دلار كه هر روزه طی مذاكرات یك كارشناس فروش نفت خام با یك پالایشگر خارجی به فروش می رسد مقایسه كنیم به اهمیت و حساسیت موضوع بیشتر واقف خواهیم شد. به منظور آشنایی با آنچه در این بخش می گذرد و ضرورت شفاف سازی و ایجاد زمینه جهت عرضه آراء صاحب نظران، طرح كلیاتی به صورت گذرا در خصوص چگونگی فروش نفت خام به طور عام و اشاره به برخی از جهات فروش نفت ایران به طور خاص خالی از فایده نخواهد بود.
پس از آن كه اتم های هیدروژن و كربن به نسبت های مختلف با هم تركیب می شوند، صدها نوع هیدروكربن های گوناگون تشكیل داده كه هریك دارای خواصی فیزیكی و شیمیایی متفاوت از یكدیگرند. نفت خام مخلوطی است از هیدروكربن هایی كه اختلاف فاحشی در فرمول و خواص دارند و نفت خامهای گوناگون دارای هیدروكربنهای مختلف به نسبتهای متفاوت هستند، بنابراین شاید بتوان گفت به عدد حوزه های نفتی، نفت خامهای گوناگون در سطح جهان تولید می گردد، اما آنچه توسط كشورهای تولیدكننده نظیر ایران به عنوان نفت خام به بازارهای جهانی عرضه و مورد معامله قرار می گیرد، مخلوطی است از نفت خامهای استحصالی از چاههای متعدد كه به صورت یك یا چند نفت خام صادراتی با نام و خواص معین و استاندارد و تعریف شده برای مصرف كننده به بازار عرضه گردد. اهم نفت خامهای صادراتی ایران نفت خام سبك ایران (Iranian light)، نفت خام سنگین ایران (Iranian Hiavy) و نفت خام مخلوط فروزان (Forozan Blend) كه در بازار جهانی به این نامها شناخته می شوند.همچنین چند نفت خام دیگر كه تعداد آنها نسبت به این سه كمتر است را دربرمی گیرد. این تنوع كیفی به ناچار باعث نابرابری های قابل ملاحظه ای در قیمت آنها شده است. به عنوان یك اصل كلی نفت خامهای سبك تر قیمتشان بیش از نفت خامهای سنگین تر است زیرا می توان از آنها به آسانی و با روشهای ساده تصفیه و ارزان قیمت، میزان بیشتری فرآورده های با ارزش نظیر بنزین در فرآیند پالایش به دست آورد. تاریخچه قیمت گذاری نفت خام به «قیمت اعلام شده» (Posted Price) برمی گردد. این اصطلاح نخستین بار توسط خریداران نفت خام در سالهای قبل از جنگ جهانی اول به كار گرفته شد. در این فرآیند برای مثال خریدار قیمتی را اعلام می كرد كه بر اساس آن فروشندگانی كه با آن قیمت موافق بودند به فروش نفت مبادرت می كردند و در واقع پیشنهاد قیمت از طرف خریدار و نه فروشنده ارایه می شد. این نوع قیمت گذاری كه عمدتاً در آمریكا رایج بود بعد از جنگ جهانی دوم در خاورمیانه نیز شناخته و رایج گردید. این امر مقارن با انحصار صنعت نفت جهان توسط چند شركت بزرگ نفتی معروف به هفت خواهران بود كه حدود نیم قرن تسلط كاملی بر فعالیتهای نفتی از قبیل اكتشاف، تولید، توزیع و كنترل قیمتها تا قبل از دهه ۱۹۷۰ داشتند. در سال ۱۹۶۰ كشورهای ایران، عربستان، كویت، عراق و ونزوئلا سازمان اوپك را تأسیس كردند كه در ادامه با افزایش تعداد اعضاء این سازمان به ۱۲ كشور، به تدریج نقش این سازمان در معادلات بازار جهانی نفت خام و تعیین قیمت ها برجسته تر شد. دهه هفتاد و تا اواسط دهه هشتاد میلادی اوپك نقش عمده ای در تعیین قیمت نفت خام در بازارهای بین المللی به صورت مستقیم و غیرمستقیم ایفا كرد. تعیین قیمت مرجع (Reference Price) كه در جلسات كنفرانس وزرای نفت اوپك معین می شد از یك سو قیمتهای بین المللی را متأثر می ساخت و از طرف دیگر كشورهای صادركننده نیز با استفاده از برآوردهای انجام شده در مورد فاكتورهایی نظیر درجه گراندوی، مقدار سولفور و مكان تحویل قیمتهای خود را به صورت مرتبط با قیمت مرجع اوپك یعنی قیمت نفت خام سبك عربی (Arabion Light) با گراندوی ۳۴ درجه APT (۱) تعیین می كردند. این دوره كه تا اواخر سال ۱۹۸۵ میلادی ادامه داشت به دلایلی دیگر قابل دوام نبود. بحران سال ۱۹۸۶ كه طی آن بازار نفت شاهد شوك جدید دیگر البته برخلاف سالهای ۱۹۷۳ و ۱۹۷۹ در جهت كاهش قیمتها بود به گونه ای كه قیمتها ظرف نه ماه از حدود ۳۰ دلار به كمتر از ۱۰ دلار در هر بشكه تنزل یافت، به نوعی پایان دوران تعیین قیمت به وسیله اوپك و آغاز حاكمیت دوره ای بود كه به دوران فرمول قیمت مرتبط با بازار (۲) مشهور است. استراتژی دفاع از قیمت مرجع اوپك كه اجباراً نقش متعادل كننده عرضه و تقاضای جهانی (۳) را به اعضاء این سازمان تحمیل می كرد، هر روز سهم این مجموعه را از بازار جهانی نفت خام كاهش می داد كه عمده این بار بر دوش عربستان سنگینی می كرد؛ به گونه ای كه تولید این كشور از نقطه اوج ۱۱ میلیون بشكه در روز در سال ۱۹۸۰ به حدود ۵/۳ میلیون در سال ۱۹۸۵ تقلیل یافت. از سوی دیگر افزایش تولید غیراوپك در این سالها و رقابت در كسب سهم بیشتر بازار، طرد سیاست قیمت گذاری دستوری و گرایش به محول كردن تعیین قیمت بر اساس مكانیزم بازار را اجتناب ناپذیر می ساخت.
بدین ترتیب بود كه سیستم قیمت گذاری مرتبط با بازار به مثابه جانشینی مناسب، اولین بار توسط كشور مكزیك در مارس ۱۹۸۶ به كار گرفته شد و طی سال ۱۹۷۸ به سرعت گسترش یافت و به یك نظام فراگیر تبدیل شد و كماكان قیمت غالب نفت خامهای صادراتی از جمله نفت خامهای ایران بر این اساس تعیین می گردد. روح حاكم بر این روش از این ایده سرچشمه می گیرد كه چنانچه بازار نفت به حال خود واگذار شود می تواند به بهترین وجه از عهده كشف قیمت برآید. این سیستم كه در نگاه اول بسیار ساده می نماید مبتنی است بر فرمول px = pr+-D كه در آن x نفت خام صادراتی است (فرضاً نفت خام سبك ایران) و R نفت خام شاخص پایانه (۴) است و d یا Differential، تفاوت ارزش نفت خام صادراتی و نفت خام شاخص می باشد كه كشورهای تولیدكننده مقدار یا شیوه اعلام آن را در قراردادهای فروش نفت خام مشخص می كنند. P نیز عبارت است از قیمت. در واقع كلیه نفت خامهایی كه به صورت فیزیكی توسط تولیدكنندگان روانه بازار می گردد بسته به جغرافیای بازار بر اساس قیمت یكی از نفت خامهای شاخص ارزش گذاری و به فروش می رسد.

منبع : روزنامه همشهری