درباره مصطفی عقاد کارگردان فقیدسوری

دو فیلم محمد رسول الله و عمر مختار او نه صرفاً به دلیل پخش مكرر از سیمای جمهوری اسلامی ایران بلكه بیشتر به دلیل محتوایشان برای ذهن ایرانی دیگر تبدیل به یك خاطره جمعی شده است و به عنوان نشانه ای با هویت در ارتباط با اعتقادات مذهبی و ایدئولوژیك مطرح است. به عنوان مثال، موسیقی فیلم محمدرسول الله كه ساخته آهنگساز فرانسوی، موریس ژار است دیگر كاركردی فراتر از یك موسیقی عادی فیلم دارد و مبدل به نشانه ای دال بر تداعی یاد پیامبر اسلام شده است و این نشانه آن سان در فرهنگ شنیداری روح ملت رسوخ كرده است كه گویی دیگر پدیده ای بومی است. در مقیاس كوچكتر، فیلم عمر مختار نیز سایه ای از ایدئولوژی انقلاب را با خود به همراه دارد. پخش این فیلم در اوایل دهه ۶۰ شمسی از تلویزیون ایران، مقارن باآغاز جنگ تحمیلی، درگیری های سیاسی بین انقلاب و ضدانقلاب و تحریم خارجی بود كه همین امر با عنایت به مضمون فیلم، این همانی زیادی را بین ذهن بیننده با آدم ها و موقعیت های فیلم به وجود می آورد. بدین ترتیب ساخته های مصطفی عقاد برای ایرانیان واجد معنایی بیش از مفهوم ساده این دو فیلم بود، معنایی كه با اقتضائات زمان و مكان و فضا توأم بود.اما مصطفی عقاد در سطح جهان، بیش از آن كه به عنوان یك فیلمساز مطرح باشد، عنوان تهیه كنندگی اش در مناسبات هالیوودی معروف بود. او از معدود عرب هایی بود كه توانسته بود به مجموعه ساختار سینمایی آمریكا راه پیدا كند. عقاد در سال ۱۹۳۵ در سوریه متولد شد. ۱۹ ساله بود كه خاورمیانه را به قصد عزیمت به آمریكا ترك كرد. تحصیلات او در دانشگاه UCLA انجام گرفت و اولین فیلمش را با عنوان «الرساله» در سال ۱۹۷۶ كارگردانی كرد. وی موفقیت خود را در هالیوود براساس هوش و خلاقیت و توانایی اش می دانست. اولین فیلم او، درواقع همان نسخه عربی فیلم محمدرسول الله است كه با شركت بازیگران عرب و حضور عوامل سینماگر غرب تولید شد. در همین سال او نسخه جهانی فیلم را نیز ساخت كه آنتونی كویین در نقش حمزه عموی پیامبر و ایرنه پاپاس در نقش هند همراه ابوسفیان حضور یافته بودند. عقاد برای ساخت این فیلم تلاش زیادی كرد. بازتاب حضور پیامبر اسلام در سینما، مسأله ای نبود كه علمای وقت اسلام به آسانی از كنار آن بگذرند و عقاد برای گرفتن مجوز شرعی این فیلم، حتی به الازهر رفت تا موافقت دانشمندان و اساتید آن دانشگاه را جلب كند. تمهیدات اولیه عقاد برای ساخت فیلم محمدرسول الله (كه نام اصلی اش رسالت یا پیام است) زمانی قریب به۵ سال را به خود اختصاص داد. جدا از الازهر، مركز شیعیان در لبنان؛ محوریت شخص امام موسی صدر نیز در این زمینه تأییدات خود را برای ساخت این اثر صادر كردند. ابتدا قرار بود فیلم با كمك لیبی، كویت و مراكش ساخته شود اما پس از اعتراض عربستان به ساخت این فیلم، كویت و مراكش عقب كشیدند و تنها لیبی باقی ماند كه این كشور نیز شرط كمك به ساخت این فیلم را، تولید یك فیلم براساس مبارزات یكی از شخصیت های ملی لیبی قرار داد كه مورد موافقت عقاد نیز قرار گرفت. عقاد در طی سفری كه در سال ۱۳۷۱ به ایران داشت، طی گفت وگویی هدف از ساخت فیلم محمدرسول الله را چنین عنوان كرده بود كه: «می خواستم مردم غیرمسلمان دنیا را به وسیله سینما با اسلام آشنا كنم. زیرا مردم غرب با تصویر ارتباط زنده تری دارند. ضمن آن كه می خواستم فیلمی بسازم برای فرزندانم كه اسلام را بهتر بشناسند.» اتفاقاً این فیلم كه یكی دوسال قبل از انقلاب اسلامی ایران ساخته شد، در زمان اوج گیری انقلاب و به ویژه موقعی كه امام خمینی (ره) در نوفل لوشاتو به سر می بردند، بارها از شبكه های تلویزیون اروپا پخش شد تا به عنوان تنها اثر بلند سینمایی كه راجع به اسلام ساخته شده است مردم اروپا بتوانند از روی آن نسبت به پیام انقلاب و موقعیت امام خمینی، شناخت بیشتری كسب كنند. بدین ترتیب این فیلم عملاً تبدیل به بلندگویی شد تا برخی جنبه های انقلاب اسلامی را عنوان كند، بی آن كه به چنین قصدی ساخته شده باشد.محمدرسول الله فیلمی راجع به تاریخ اسلام و زندگی پیامبر اسلام است؛ منتها عقاد سعی كرده است صرفاً به تبیین نقاط عطف و شاخص زندگی حضرت محمد(ص) بپردازد زیرا كه كلیت تاریخ زندگی آن بزرگوار، مجموعه بیشتری را اقتضا می كرد كه بیشتر مناسب سریالی تلویزیونی می نمود. این نقاط شاخص عبارت بودند از نبوت حضرت محمد(ص)، تبلیغ دین خدا در مكه، محاصره اقتصادی و اجتماعی مسلمانان به دست كفار قریش، هجرت به مدینه، ساخت مسجدالنبی به عنوان مركز حكومت اسلامی، جنگ بدر، جنگ احد، صلح حدیبه و سرانجام فتح مكه. انتخاب این نقاط شاخص حاكی از مؤلفه های الگوهای كلاسیك روایی در سینما بود كه از یك وضعیت آرام و متعادل(زندگی در مكه) آغاز می شد و پس از فراز و نشیب فراوان به همان نقطه تعادل (بازگشت به مكه) ختم می گردید. پرداخت خوب صحنه های جنگ، موسیقی شنیدنی، تدوین روان و فیلمبرداری همراه با اثر، جزو ویژگی های مثبت این فیلم است. عقاد برای رعایت حرمت شخصیت حضرت پیامبر، از تمهید نمای نقطه نظر (P.O.V) جهت اتصال حضور ایشان استفاده كرده بود كه این امر را البته با تمهیداتی دیگر به شخصیت مقدس حضرت علی نیز تعمیم بخشیده بود. فیلم محمدرسول الله در پخش جهانی اش با موفقیت به ویژه در جهان اسلام روبرو شد و هنوز كه هنوز است تنها فیلمی است كه در ابعاد جهانی راجع به پیامبر اسلام ساخته شده است.
عقاد دوسال پس از ساخت این فیلم، تهیه كنندگی مجموعه فیلم های هالووین را آغاز كرد كه تا سال ۲۰۰۲ با ساخت هشتمین سری از این مجموعه ادامه داشت این فیلم ها آثار سینمایی تجاری بودند كه در ژانر وحشت ساخته شده بودند. برای بسیاری از افرد مایه تعجب بود كه چگونه عقاد به عنوان سازنده فیلمی راجع به رسول خدا، تهیه كنندگی این قبیل فیلم ها را به عهده می گیرد، اما او خود را قبل از هر چیزیك سینماگر می دانست. سال ۱۹۸۲ عقاد به ساخت سومین فیلم سینمایی اش پرداخت (اگر دو نسخه فیلم محمدرسول الله را ۲ فیلم جداگانه به حساب آوریم) شیر صحرا كه درایران با نام عمر مختار به نمایش درآمد. عمر مختار همان قهرمان ملی لیبی است كه قذافی ساخت فیلم درباره او را شرط ساخت فیلم محمدرسول الله قرار داده بود. عمر مختار، مبارز لیبیایی بود كه با روحیه مقاوم و سازش ناپذیرش، عرصه را بر دولت موسولینی كه قصد تصرف خاك این كشور را داشت تنگ كرده بود. موسولینی در پی چند تهاجم ناموفق قوایش به منطقه مزبور یكی از افسرانش به نام ژنرال گرازیانی را مأمور می كند تا آنجا را اشغال كند.عمر مختار را نیز دستگیر كند اما عمر مختار همراه با هموطنانش در مقابل تهاجمات گرازیانی و نیروهای ایتالیایی با سرسختی دفاع می كنند و حملات متقابلی را نیز بر علیه آنها انجام می دهند. اما سرانجام گرازیانی در آخرین حمله خود ، عمر مختار را دستگیر می كند و پس از آن به دستور ارتش ایتالیا در ملأ عام به دار آویخته می شود.این فیلم نیز كه مثل محمدرسول الله یك Big Production عظیم و تجاری است، از بازیگران و عوامل بزرگی بهره برده است. آنتونی كویین در نقش عمر مختا،ر، اولیور ریه در نقش گرازیانی و رد استایگر در نقش موسولینی از آن جمله اند و البته موسیقی نیز مانند فیلم قبلی بر عهده موریس ژار بوده است. در این فیلم نیز عقاد به شیوه فیلمساز محبوبش دیوید لین تأسی كرده بود. او دیوید لین را ستایش می كرد و درباره اش چنین می گفت: «دیوید لین را بیش از دیگران دوست دارم. چون پیش از هرچیز، فیلم هایش، فیلم های بك كارگردان هستند و نه مثلاً فیلم یك ستاره یا فیلمبردار.» مصطفی عقاد درطی یك گفت وگو با مجله میدل ایست در سال ،۱۹۸۰ درپاسخ به این پرسش كه موضوع فیلم با انقلاب اسلامی ایران شباهت دارد گفته بود: «عمر مختار حتی از لحاظ صوری هم به آیت الله خمینی شبیه است. البته این یك تصادف است و ما نمی دانستیم كه این تصادف به ساخته شدن فیلم كمك می كند. اما و گذشته از این یك چنین شرایطی در افغانستان هم وجود دارد. در آنجا هم مردم علیه نیروهای اشغالگر می جنگند. همان طور كه لیبیایی ها در مقابل موسولینی مقاومت كردند. عمر مختار خیلی ضدفاشیسم است و این برای اعراب یك سمبل مشخص است.»*مصطفی عقاد سالها به دنبال سرمایه بود تا فیلمی براساس زندگی صلاح الدین ایوبی بسازد و موضوع اندلس را به تصویر بكشد. اما این آرزو سرانجام تحقق نیافت.یاد و خاطره او، به ویژه برای ایرانیان و بالاخص برای نسلی كه سالهای انقلاب و جنگ را با فیلم های وی مرور كرد، همواره گرامی است.
* به نقل از ماهنامه سینمایی فیلم، شماره ،۷۹ مرداد ،۱۳۶۷ ص۵۲
مهرزاد دانش

منبع : روزنامه ایران