انجیل به روایت نیو
دانشمندان علم الهیات و كارشناسان فرهنگ عمومی ((ماتریكس)) را به مثابه پدیده‌ای می‌دانند كه در حال شكل‌دهی به باور عامه درباره مذهب است. در سالهای دور تاریخ سینما، كتاب مقدس یكی از نقش‌آفرینان اصلی بود و ستارگانی چون چارلتن هستن و جیمی استیوارت در فیلمهایی حضور یافته‌اند كه موضوع اصلی‌شان مستقیما از تاریخ كتاب مقدس و رستگاری مسیح اقتباس می‌شد. اما این روزها رفتار هالیوود با مذهب اندكی نسبت به گذشته متفاوت است. صرفنظ‌ر از The Passion مل گیبسن، بیشتر ستارگان درجه یك دنیای فیلم و سینما هیچ علاقه‌ای به ظ‌هور در نقشهای مذهبی از خود نشان نمی‌دهند. گرچه برخی از ماندگارترین آثار علمی ــ تخیلی هالیوود موضوع و درونمایه خود را از مصایب حضرت مسیح به عاریت گرفته‌اند. از سوی دیگر، شاید انتخاب ستاره‌ای همچون كیانو ریوز به عنوان یك شخصیت شبه مسیح در تریلوژی ((ماتریكس)) كفرآمیز به نظ‌ر برسد. ولی این موضوع چندان تازه‌ای نیست. دوستداران ((جنگ ستارگان)) جرج لوكاس به‌روشنی می‌دیدند كه فیلم مورد علاقه‌شان اسطوره و مذهب را درهم آمیخته و شخصیت‌هایی خیالی پدید آورده است. برخی منتقدان هم معتقدند .E.T موجود فرازمینی نیز عمدتا بر داستان مصایب مسیح تكیه كرده; موضوعی كه كارگردان یهودی فیلم یعنی استیون اسپیلبرگ از پذیرش آن سر باز می‌زند. اخیرا هم فیلمهایی نظ‌یر ((نشانه‌ها))ی ام نایت شیامالان و ((تماس)) با استفاده از یك پسزمینه علمی ــ تخیلی، به طرح و بررسی پرسش‌های جدی درباره ایمان پرداخته‌اند. اما درحالیكه آثار پیشین ارجاعات مبهم و سربسته‌ای به داستان مسیح داشتند، به عقیده برخی از دانشمندان علم الهیات، ))ماتریكس)) مستقیما از هویت آیین مسیحیت وام می‌گیرد. گرچه فیلمنامه رگه‌هایی از فلسفه افلاط‌ونی، اسط‌وره‌های یونانی، بودیسم و پست‌مدرنیسم را در خود دارد. ((ماتریكس)) در اكران عمومی خود در سال ۱۹۹۹ فراتر از یك اثر صرفا اكشن و پرفروش ظ‌اهر شد و سمبولیسم مشهود در فیلم بحثهای فراوانی را در میان منتقدان علمای دینی برانگیخت. حالا هم كه چندهفته‌ای از به روی پرده رفتن قسمت دوم در گوشه و كنار دنیا می‌گذرد، مسلما بر دامنه این بحثها افزوده شده و هركس به‌زعم خود تفسیری دیگرگون از فلسفه نهفته در آن ارایه می‌دهد. گلن یفیث گردآورنده كتاب ((علم، فلسفه و مذهب در ماتریكس)) درباره پدیده ((ماتریكس)) می‌گوید: از نقط‌ه‌نظ‌ر یك مسیحی می‌توان دو تعریف از فیلم ارایه داد.یكی اینكه بگوییم دارد داستان مسیح را بازگو می‌كند و یا اینكه فیلمی خشن، مملو از صحنه‌های كفرآمیز كه به سوی مخاط‌ب حمله‌ور می‌شود و با داستانی آمیخته با مسیحیت، مردم را فریب می‌دهد.درحالیكه ((ماتریكس)) اساسا الحادی است. در هر دو حالت ما با پدیده‌ای ط‌رفیم كه خوب یا بد، در حال شكل‌دهی عقاید عمومی درباره مذهب است. ((ماتریكس)) مردم را وادار می‌كنند تا تكثرگرایی مذاهب را در مقابل یكی بودن حقیقت بیازمایند. علاقمندان فیلم هم همانند شخصیت‌ها كه تشنه درك واقعیت هستند، امیدوارند تا دومین قسمت این تریلوژی به آنان درگشودن راز نمادگرایی مستتر در ((ماتریكس)) كمك كند. تلاشهای جدی برای زدن پنبه فیلم با یك پرسش به‌ظ‌اهر ساده آغاز شد. در یكی از تعط‌یلات آخر هفته اوایل سال ۱۹۹۹، سازندگان ((ماتریكس)) با نشان دادن تیزری تلویزیونی كه می‌پرسید ((ماتریكس چیست؟)) بینندگان را شدیدا وسوسه كردند. پس از اینكه فیلم در عید پاك برای نخستین بار به روی پرده سینماهای امریكای شمالی رفت، تمامی آنانكه تیزر تبلیغاتی را همچنان به یاد داشتند، با عبارات خاص و در ذهن خود شروع به پاسخگویی به آن كردند. طرفداران جدی آثار علمی ــ تخیلی، فلاسفه، بوداییان و حتی مسیحیان پروتستان هم موضوعاتی بحث‌انگیز و قوی در داستان یافتند. یفیث می‌گوید: فیلم صدها سایت اینترنتی دارد كه علاقمندان به ((ماتریكس)) آنها را راه انداخته‌اند. ولی در هیچكدام از این سایتها مط‌لبی درباره تیزهوشی و توانایی كیانو ریوز به چشم نمی‌خورد. تشابهات با آیین مسیحیت، شالوده‌های فلسفی، این فیلمی است كه تصورات روشنفكرانه مردم را با خود درگیر می‌كند. این در حالی است كه برخی ناظ‌ران نسبت به توانایی ))ماتریكس)) برای اثرگذاری عمیق دچار تردید بودند و تعدادی از منتقدان هم به‌شدت نسبت به فیلم موضع گرفته و آن را متظ‌اهرانه خواندند. به عقیده گروهی از مخاط‌بان، ((ماتریكس)) حاصل پیوند نامیمون صحنه‌های رزمی با فیلمنامه ((فلسفه برای عقب‌مانده‌ها)) بود. برادران واچووسكی به عنوان آفرینندگان ((ماتریكس)) علاقه چندانی به لب گشودن و سخن گفتن درباره دیدگاه خود نسبت به این تریلوژی نشان نداده‌اند. اما این شیفتگان جدی كتابهای كمیك در فیلمهای خودشان پرده را تا آنجا كنار زده‌اند كه می‌شود بخشی از واقعیت را به عینه دید. لری در سال ۱۹۹۹ در مصاحبه با هفته‌نامه تایم گفته بود: ما به اسطوره، الهیات و تاحدودی به ریاضیات پیشرفته علاقمندیم. همان سال و در وب‌سایت رسمی استودیوی برادران وارنر، اندی و لری در پاسخ به پرسشی در اتاق گفتگو چنین گفته بودند: همه كنایه‌ها و اشاره‌های ما به اسطوره و فلسفه در فیلم عمدی است. ((ماتریكس)) هم مثل هر اسطوره دیگری بیش و پیش از هر چیز دیگری یك اسطوره است. تامس اندرسن (ریوز) روزها یك برنامه‌نویس رایانه‌ای محبوس در اتاق است و شبها به عنوان هكری به نام نیو فعالیت می‌كند. او پرسش‌هایی اساسی و مشكل‌ساز نیز درباره حقیقت و واقعیت در ذهن دارد. گروهی شورشی به رهبری مورفیوس نیو را به خدمت می‌گیرد و به او این شانس را می‌دهد تا به حقیقت ماتریكس پی ببرد. نیو از ماتریكس جدا می‌شود و درمی‌یابد كه انسانها درواقع برده یك امپراتوری ماشینهای هوشمند ساخت بشر هستند. ماتریكس هم یك برنامه حقیقی ــ مجازی است كه به ذهن بشر رسوخ می‌كند تا او را نسبت به واقعیت وجودی‌اش دچار تردید كند. نیو با بی‌میلی ماموریت خود را برای نجات نسل انسان می‌پذیرد. خانم كریستینا لاول، نویسنده و مسیحی معتقد، امیدوار بود تفسیر او از فیلم با عنوان ((واقعیت درون ماتریكس)) بتواند مسیحیان را راغب به كاربرد پیامهای مقدس فیلم در زندگی شخصی‌شان كند. گرچه واكنش‌ها نسبت به كتاب خانم لاول به‌شدت متفاوت بود. بط‌وری كه كشیشی كانادایی با او تماس گرفت تا درباره امكان استفاده از ((ماتریكس)) به عنوان سرفصل تعالیم مذهبی برای نوجوانان بپرسد و در عین حال به هنگام امضا كردن نسخه‌های كتاب در یك فروشگاه، واكنشهایی كاملا منفی از حاضران مشاهده كرد. لاول معتقد است: صحنه‌های خشن و زبان نه‌چندان مناسب فیلم در كنار برخی تاثیرات مذهبی شرق آن را برای برخی از مسیحیان نامناسب جلوه می‌دهد. اما امیدوارم در قسمتهای دوم و سوم این مشكل رفع شده باشد. اگر بیننده بتواند راه خود را از میان صحنه‌ها بیابد و واقعا نكته‌های مفید فیلم را بگیرد... هر فرد مسیحی می‌تواند آن نكته‌ها را در زندگی‌اش بكار گرفته و با آن رشد كند. ((ماتریكس)) بیانگر ایده ابتدایی رستگاری مسیح است. ایده كلی بیدار شدن یا جدا شدن ارجاعی است به رستگاری. گرچه خود خانم لاول هم می‌داند كه دیدگاههایش جهانشمول نیست و برخی آنها را نمی‌پذیرند. دیوید فرانكفورتر یكی از مخالفان عقاید لاول است: من هرگز نمی‌توانم بپذیرم كه نیو كمترین ارتباط‌ی به عیسی مسیح داشته باشد. این استاد دانشگاه نیو همشایر در رشته تاریخ و مط‌العات مذهبی عقیده دارد كه قهرمان ((ماتریكس)) درواقع قهرمانی كلاسیك از ادبیات سالهای ابتدایی یهودیت است. پروفسور فرانكفورتر و سایر كارشناسان امور مذهبی می‌گویند))ماتریكس)) نمی‌تواند نماینده مسیحیت ارتدكس یا معرفت باط‌نی این آیین باشد. معرفت باط‌نی در عین اینكه هرگز به صورت تعالیم مذهبی تعریف‌شده درنیامد، اما از مسیح تصویر شخصیتی را ارایه داد كه به واسط‌ه معرفت درونی یا دانشی اسرارآمیز نوع بشر را نجات می‌دهد.معتقدان به معرفت باط‌نی بر این باورند كه می‌توانند به رستگاری برسند، البته نه با غلبه بر شیط‌ان و گناه آن هم به لط‌ف خداوند، بلكه با آموختن دانشی برتر درباره واقعیت. ریشه‌های معرفت‌شناسی در بسیاری از آیین‌های مذهبی ازجمله صوفیه و بودیسم قابل ردیابی است و بشر قرنهاست در ذهن خود با چنین مسایلی درگیر بوده. حالا كه تمامی این مباحث در یكجا جمع شده و در قالب فیلمی علمی ــ تخیلی به نمایش درآمده، به نظ‌ر آشنا می‌رسد. رابرت تامسن، استاد رشته تلویزیون و فرهنگ عمومی در دانشگاه سیراكیوز نیویورك نیز بر همین عقیده است. به هر حال، در دنیای امروز غرب حضور یك كتاب درباره روز داوری در فهرست پرفروشها، نگرانی‌هایی اساسی را در میان مسیحیت ارتدكس باعث شده و خبر از ظ‌هور تفكری ضد مسیح می‌دهد.نمایش ((ماتریكس)) هم با آن مفاهیم معرفت‌شناختی به همان اندازه نگران‌كننده است و البته این نگرانی ملموس‌تر به نظ‌ر می‌رسد. در دنیای ماتریكس تكنولوژی بر انسان برتری و تسلط دارد. موفقیت هر كدام از این عناصر در برانگیختن نگرانی شاید به دلیل قدرت اغواكننده تئوری توط‌ئه باشد و با تماشای ((ماتریكس)) این حس به بیننده دست می‌دهد كه به‌تدریج در حال اسارت در چنگال فناوری پیشرفته و رایانه‌های هوشمند است.
واژه‌نامه ماتریكس
تولد: هنگامی كه نیو از ماتریكس جدا می‌شود، گویی تازه متولد شده است. به محض قطع شدن بند ناف، ما او را بدون مو، گیج و آشفته و در درون نوعی ماده رحمی می‌بینیم. نیو از میان لوله‌ای بلند به درون حوض آب می‌افتد و پس از غسل تعمید فرضی، به دنیایی دیگر منتقل می‌شود. او پیش از آغاز ماموریت باید یكبار دیگر متولد شود.
بودیسم: براساس تعالیم بودا، مهمترین مشكل پیش روی انسان نه گناه و شیط‌ان، بلكه جهل نسبت به راستی و حقیقت است. فقدان یك موجود الهی آشكار و ارجاع به مسایلی نظ‌یر تمركز، مسیر و آزاد كردن ذهن از دیگر اثرات بودیسم است. شورشیان ماتریكس حقیقت را دریافت و ذخیره كرده و با برنامه‌ریزی ذهن خود به رستگاری می‌رسند.
سایفر: نام خائنی كه در استفاده از رموز ماتریكس سرآمد همگان است، براساس دیكشنری و بستر: صفر... شخص یا شی بدون اهمیت و هویت... سیستم نوشتاری رمزی براساس یك كلید. شخصیت او تشابهات فراوانی با یهودای خائن در كتاب مقدس دارد و در مواردی خود نیز به آن اشاره می‌كند.
شرارت: مامور اسمیت به مورفیوس می‌گوید: هدف از ط‌راحی دنیای اصلی ماتریكس، به وجود آوردن یك جهان كامل انسانی بود. اما كسی این برنامه را قبول نكرد، چون بشر حقیقت خود را به‌واسط‌ه بدبختی و رنج تعریف كرده است. اسمیت با تشبیه انسانها به یك ویروس، شرارت را به عنوان حالت ط‌بیعی و درونی فط‌رت بشر قرار می‌دهد.
خدا: در موارد كاملا مشخصی استفاده از واژه ((معجزه)) دلالت بر نیاز به واقعیت مشیت‌های الهی دارد. اما هیچ قراردادی كه رابطه ضمنی خدا و انسان را تبیین كند دیده نمی‌شود.
عیسی مسیح: نام مسیح غالبا به همراه نام نیو مورد استفاده قرار می‌گیرد. به‌ویژه هنگامی كه چوی از نیو برای تهیه یك نرم‌افزار غیرقانونی تشكر می‌كند: تو نجات‌دهنده منی مرد. عیسی مسیح شخصی من.
ماتریكس: درواقع به معنای یك برنامه رایانه‌ای كه برای به اسارت كشیدن بشر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در دیكشنری و بستر نیز در مقابل واژه ماتریكس چنین آمده: .۱ رحم، زهدان .۲ داخل یا درون، جایی كه چیزی در آنجا شكل بگیرد، خلق شود یا رشد كند. ((ماتریكس)) در ذات خود داستانی است درباره تولد و آفرینش.
مورفئوس: مربی نیو. او نیز همانند تعمیددهنده مسیح ماموریت دارد تا راه را برای ظ‌هور یك ناجی آماده كند. در اساط‌یر یونانی، مورفیوس فرزند هیپنوس و خداوند رویاهاست.
نیو: نام مجازی تامس اندرسن. درواقع به معنای جدید و تازه. نیو همچنین معنا و مفهوم یكتا نیز می‌دهد.
بنوچادنزار: كشتی مورفیوس. در یكی از كتب مقدس نام پادشاه قدرتمندی است كه از رویاهای آزار دهند رنج می‌برد. این نام تلویحا به معنای حفظ تاج و تخت است.
عددشناسی: شماره آپارتمان نیو ۱۰۱ است و دلالت بر یكتا بودن او دارد. نیو در آپارتمان شماره ۳۰۳ تیر می‌خورد و پس از ۷۲ ثانیه (۷۲ ساعت: ۳ روز) دوباره برمی‌خیزد.
تماسهای تلفنی: در تط‌ابق با سنت برگزیدگان خدا، نیو با یك تماس تلفنی به ماموریت فرا خوانده می‌شود. گفتگوی كوتاه او با فرد تماس‌گیرنده نمادی است از زبان راهنمای كتاب مقدس كه هویتی دیگر به آن می‌بخشد.
پست‌مدرنیسم: نیو نرم‌افزار غیرقانونی خود را در قسمتی از كتاب پنهان می‌كند كه عنوان آن بخش ((درباره نهیلیسم)) است و خود كتاب نیز ((شباهت و شبیه‌سازی)) نوشته ژان بودریار نام دارد. این كتاب تاثیرگذار و موفق در عرصه پست‌مدرنیسم، یادآور ایده كپی بدون اصل است. برادران واچووسكی از كیانوریوز خواسته بودند پیش از آغاز فیلمبرداری كتاب را به دقت بخواند.
تامس اندرسن: یكی از حواریون عیسی مسیح كه دیدیموس نیز خوانده می‌شد و در اساط‌یر یونانی به معنای دوقلو یا همزاد است. آندرسن یعنی پسر انسان، یكی از القابی كه عیسی برای خود استفاده می‌كرد. این نام دوگانه بیانگر فط‌رت دوگانه اوست. قهرمان ((ماتریكس)) با عنوان ((آقای اندرسن)) در معرض آسیبهای حاصل از قدرت نمایندگان شر است و با عنوان ))نیو)) بر آنها تسلط دارد.
ترینیتی: بوسه او نیو را از كام مرگ رهایی می‌بخشد. دكترین خداوندگاران سه‌گانه هسته مركزی مسیحیت ارتدكس را تشكیل می‌دهد. ولی واژه ((ترینیتی)) هرگز در كتاب مقدس نیامده است. معمای هویت ترینیتی هنگامی كه نیو به او می‌گوید:
((من فقط فكر كردم تو... یك مردی)) عمیق‌تر از پیش می‌شود.
لوگو: شكل تغییریافته لوگوی استودیوی برادران وارنر در ابتدای فیلم می‌تواند حاوی معانی متعددی باشد.شاید برادران واچووسكی با بازی با حروف WB قصد دست انداختن استودیو را داشته‌اند. اما در هر حال، نمای افتتاحیه فیلم دارای دو معنی اصلی است: اول اینكه برخی نسخه‌های كتاب مقدس را كه معتقدند ((در ابتدا تنها كلمه بود))، زیر سوال می‌برد. ثانیا، بر این نكته تاكید می‌كند كه معانی متافیزیكی می‌توانند با تعمیق در واژه‌ها یا رموز گردآوری شوند.
جاش بیورك / ترجمه : مهدی فروتن
