کنکاشی در انگیزه های وقوع حادثه تسخیر سفارت آمریکا در تهران

دانشجویان فعال در این حادثه كه بعدها بسیاری از آنها سیاستمدار شده و در پارلمان و قوه مجریه مناصبی را برعهده گرفتند در مجلس سوم این روز را به عنوان روز ملی مبارزه با استكبار جهانی تصویب كرده و به ثبت رساندند.تسخیر سفارت آمریكا از آنجا كه بیش از ۲۵ سال از شروع تأثیرگذاری آن می گذرد و هنوز هم این تأثیرات بقای خود را حفظ كرده اند از آن دسته وقایع تاریخی است كه هنوز به تاریخ نپیوسته تا مستقل از روند جاری و حتی آینده بتواند در بوته نقد و بررسی قرار گیرد. بی تردید گذر زمان، مفاهیم زندگی سیاسی انسان را تغییر داده و تكامل می بخشد. این واقعه نیز اگر چه در ابتدای انقلاب با مفاهیم انقلاب سیاسی آن دوران به وقوع پیوست، اكنون با مفاهیم شرایط جدید نمی توان به تفسیر آن پرداخت.در مطلب زیر تلاش شده تا زمینه های فكری، سیاسی و روحی وقوع این رخداد همانطور كه در ابتدای انقلاب وجود داشته به تصویر كشیده شده و آثار به جا مانده از آن به شكلی خلاصه مورد بررسی و توجه قرار گیرد. سیزده آبان یادآور واقعه ای تاریخی است كه با گذشت بیست و شش سال از پیروزی انقلاب اسلامی هنوز آثار آن باقی است.ریشه های ماجرا از آن جایی آغاز شد كه ملتی سرخورده از كودتای ۲۸ مرداد علیه دولت ملی دكتر مصدق كه منجر به سرنگونی آن شد، دیگر نمی خواست زمینه های كودتای دیگری علیه خیزش انقلابی مردمی در سال ۵۷ را شاهد باشد.در سال ۵۷ یك بار دیگر ماجرای ۲۸ مرداد در ذهن مردم ایران بازسازی می شد، شاه به دلیل تضادهایی كه با دولت مصدق پیدا كرد ناچار به ترك كشور شد اما زمان زیادی نگذشت كه دولت آمریكا به حمایت از او، ترتیب كودتایی را داد كه توانست بیست و پنج سال دیگر شاه را بر تخت سلطنت حفظ كند.این بار انقلاب اسلامی، شاه را ناچار به ترك كشور كرده بود، شاه كه پس از اعلام شنیدن صدای پای انقلاب مردم انتظار خاموش شدن خشم مردمی را داشت بعد از آن كه در عمل مشاهده كرد كه دیگر مردم حاضر به دادن فرصتی دوباره به او نیستند، ترجیح داد كشور را ترك كند، احتمالاً او امید داشت كه پس از خاتمه تظاهرات، یك بار دیگر به كشور بازگردد، اما تجربه تاریخی ۲۸ مرداد پیش روی انقلابیون ایرانی قرار داشت به همین دلیل بلافاصله پس از رفتن شاه به آمریكا، تلاش برای بستن راه هر نفوذی جهت تجدید كودتایی شبیه ۲۸ مرداد و بازگرداندن شاه آغاز شد.دانشجویان مسلمانی كه روز سیزده آبان به مناسبت روز دانش آموز (در چنین روزی تعدادی از دانش آموزان مقابل سردر اصلی دانشگاه تهران به شهادت رسیده بودند) راهپیمایی كردند،پیش از راهپیمایی، برنامه ای را جهت اشغال موقت سفارت آمریكا تدارك دیدند. آنها وقتی به نزدیك سفارت رسیدند با بالا رفتن از دیوارهای آن وارد ساختمان سفارت شدند كه كارمندان آن در حال از بین بردن آثار و اسناد سفارت بودند، دانشجویان، كاركنان سفارت را به گروگان گرفتند، آنها قصد ماندگاری در سفارت را نداشتند و حركتشان بیشتر اقدامی سمبلیك علیه سیاست های مداخله گرانه آمریكا در كشورهای دیگر به ویژه ایران بود اما هجوم مردمی به حمایت از اقدام دانشجویان به قدری زیاد بود كه عملاً دانشجویان احساس كردند رسالتی مردمی برای بستن راه نفوذ آمریكا به درون انقلاب نوپای ایران دارند.بلافاصله پس از آن كه امام خمینی نیز به حمایت از اقدام دانشجویان پرداختند و یك روحانی نزدیك به ایشان مسئولیت رابطه دانشجویان با امام را بر عهده گرفت، موقعیت دانشجویان تحكیم یافت و به یكی از عناصر بسیار مؤثر در روند تحولات سیاسی كشور تبدیل شدند.دانشجویانی كه خود را مسلمان و پیرو خط امام معرفی می كردند، با تسخیر سفارت آمریكا شرایط انقلاب اسلامی و نیروهای هوادار آن را به گونه ای رقم زدند كه همه گروههای سیاسی با سابقه بویژه ماركسیست ها احساس كردند كه از مسلمانان در مبارزه ضدامپریالیستی عقب افتاده اند.حمایت همه گروههای سیاسی از هر طیف و دسته و فكری از دانشجویان خط امام و حضور پررنگ و پرشور مردمی و حزبی مقابل سفارت آمریكا در حمایت از دانشجویان و مقابله با خطرات احتمالی علیه آنان اعتبار دانشجویان را دوچندان ساخت.نخستین تأثیر تسخیر لانه جاسوسی آمریكا توسط دانشجویان مسلمان پیرو خط امام در داخل نمایان شد. دولت موقت مهندس مهدی بازرگان كه اعتقاد داشت وقت انقلاب گذشته و دوران سازندگی كه مرحله ای دشوارتر از انقلاب است فرارسیده سقوط كرد. از نظر بازرگان شاه رفته بود و قرار بود نظامی مردمی و دمكراتیك بر سر كار آید، لذا دیگر لزومی به ادامه هیجانات انقلابی در مردم وجود نداشت و آنها باید به زندگی عادی خود بازمی گشتند تا امور به روال عادی برگردد و دولت موقت بتواند با تشكیل مجلس مؤسسان، تصویب قانون اساسی، نظامی را كه مردم می خواهند از طریق قانون بر سر كار آورد.اما مردمی كه ماهها در تظاهرات سیاسی شركت كرده و از خودگذشتگی ها، دوستی ها، صداقت ها، پاكدامنی ها و ایثار و خودباوری را تجربه و لمس كرده بودند، نمی خواستند همه این دستاوردهای به دست آمده در جریان انقلاب اسلامی را به یك باره از دست داده و به زندگی عادی خود بازگردند، آنها جامعه شان را با ویژگی های مردمی دوران انقلاب می خواستند و حاضر نبودند یگانگی و وحدت ایجاد شده میان خود را با سكون در روند انقلاب به فراموشی بسپارند. لذا دولت موقت كه سعی می كرد مردم را به وضعیت عادی خود بازگرداند به شدت از سوی مردم ابتدا با واكنش روانی و پس از ۱۳ آبان با واكنش اعتراضی و شادی از استعفای مهندس بازرگان و كنار رفتن دولت موقت روبه رو شد. به همین دلیل با مروری به حوادث بعد از ۱۳ آبان و نخستین برنامه های افشاگری دانشجویان از اسناد لانه جاسوسی به مواردی علیه دولت موقت برمی خوریم، دانشجویان سقوط دولت موقت را كه تحت تأثیر تسخیر لانه جاسوسی آمریكا بود با افشای اسناد مذاكرات اعضای دولت موقت با مقامات آمریكایی همراه كردند تا دلایل قانع كننده سیاسی برای ضرورت بركناری دولت موقت بازرگان ارائه كنند. موج همراهی و حمایت اقشار مختلف مردمی و گروههای سیاسی با سابقه از حركت تسخیر سفارت آمریكا توسط دانشجویان زمینه هر نوع دفاع از عملكرد دولت موقت را مسدود می كرد. پس از افشاگری اولیه دانشجویان علیه كابینه مهندس بازرگان، مسیر افشاگری به اسناد ساواك و سازمانهای جاسوسی خارجی رسید.در كنار حضور دانشجویان در سفارت و گروگانگیری اعضای سفارت و افشاگری اسناد آن، روال مملكت نیز به طریقی كه رهبران انقلاب وعده داده بودند پیش می رفت، برگزاری انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی، تصویب قانون اساسی، برگزاری رفراندوم قانون اساسی، تشكیل مجلس اول شورای اسلامی و وقوع جنگ تحمیلی علیه ایران توسط صدام حسین، اتفاقاتی بود كه در كنار موضوع سفارت آمریكا پیش می رفت. تحریم اقتصادی ایران، بلوكه كردن كلیه دارایی های ایران در بانكهای آمریكا از عوارض تسخیر لانه جاسوسی آمریكا بود كه به دلیل حمایت عظیم مردمی از انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی نمی توانست تأثیری تعیین كننده بر روند اوضاع جاری كشور داشته باشد.اگرچه مقاومت های بسیاری از جانب دانشجویان و گروههای سیاسی ضد آمریكایی و مردم برای ادامه وضعیت گروگانگیری وجود داشت اما بروز جنگ تحمیلی، اشغال بخشی از مرزهای جنوبی و غربی كشور توسط صدام حسین و ضرورت های اداره اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی كشور، مسئولان عالی رتبه را به این نتیجه رساند كه با حل پرونده گروگانگیری آمریكایی ها در ایران، به بخشی از مشكلات پیش آمده فائق آمده تا بتوانند نیرو و انرژی خود را صرف دفاع مقدس و اداره كشور نمایند.تحریم اقتصادی ایران، بلوكه كردن كلیه دارایی های ایران در بانكهای آمریكا از عوارض تسخیر لانه جاسوسی آمریكا بود كه به دلیل حمایت عظیم مردمی از انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی نمی توانست تأثیری تعیین كننده بر روند اوضاع جاری كشور داشته باشدبالاخره با نظر موافق امام، میانجیگری الجزایر برای پایان دادن به موضوع پذیرفته شد، چندین جلسه مذاكره در الجزایر انجام و بالاخره قرارداد الجزایر برای پایان دادن به گروگانگیری آمریكایی ها در ایران از سوی طرفین امضاء شد. البته پیش از این مرحله، امام، تصمیم گیری در مورد سرنوشت لانه جاسوسی آمریكا را به مجلس اول به عنوان نمایندگان مردم سپرد تا آنها بهترین راهی را كه می تواند متضمن منافع ملت باشد برگزینند.بالاخره با پذیرش قرارداد الجزایر، موضوع گروگانهای آمریكایی خاتمه یافت و آخرین بخش آنها كه ماه ها در محل سفارت آمریكا گروگان بودند آزاد شدند؛ پیش از این، زنان و سیاهان، آزاد شده بودند.با وجود پایان گروگانگیری آمریكایی ها در ایران، ابرهای تیره روابط دو كشور نه تنها برطرف نشد كه روزبه روز به وخامت نیز گرایید. حتی عذرخواهی مادلین آلبرایت وزیر خارجه وقت آمریكا در زمان دولت خاتمی نیز نتوانست بر این تیرگی فائق آید.اكنون پس از گذشت بیش از بیست سال از آن واقعه، رابطه ایران و آمریكا به مراحل حساس تری رسیده است. تلاش آمریكا برای ارجاع پرونده هسته ای ایران به سازمان ملل و تهدیدات سیاسی و غیرسیاسی آنها علیه نظام جمهوری اسلامی به مراحلی كه اكنون شاهد آنیم رسیده است. ظاهراً دیگر هیچ روزنه ای برای رو به بهبودی نهادن روابط ایران و آمریكا دیده نمی شود.مسئولین ایران اعلام كرده اند تا زمانی كه آمریكا دارایی های بلوكه شده ایران را آزاد نكرده و به ضرورت برقراری روابط عادلانه و مساوی و احترام متقابل نرسد حاضر نیستند به رابطه عادی با آمریكا فكر كنند. آمریكا نیز اكنون اگرچه از دایر شدن كنسولگری و یا حتی سفارت در ایران استقبال می كند ولی از آنجا كه ایرانیان نسبت به دوستانه بودن این پیشنهادها، تردید كامل دارند لذا در كوتاه مدت به نظر نمی رسد تغییر مثبتی در روند روابط این دو كشور را شاهد باشیم. طی شدن مسیر نزولی این روابط بیشتر قابل حدس و گمان است تا سیر صعودی آن.
فائزه توكل

منبع : روزنامه همشهری