بنویسید آسیاب والی بخوانید زباله دانی!

حالیه، مشتری پر و پا قرص آسیاب والی جماعت اهل چرتی است كه جایی را دنج تر از اینجا نیافته تا خماری را واگذارد و نشئگی را تجربه كند.آسیاب والی احتمالا در اواسط دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار (۱۳۱۳-۱۲۶۴ ه.ق)، به وسیله «قاسم خان والی» ساخته شد. قاسم خان از سرداران به نام دوره ناصری بود و نوه اش كه او نیز قاسم نام داشت، اولین افسر ایرانی به شمار می رفت كه به فرماندهی دیویزیون قزاق منصوب گردید و در آذربایجان علاوه بر ایجاد یك چاپخانه مجهز، اقدام به تأسیس شركت تلفن و كارخانه برق كرد.(۱) آسیاب والی بیرون از حصار اولیه تهران، یعنی حصار شاه طهماسبی قرار داشت، اما درون خندق و حصاری بود كه با گسترش شهر به دستور ناصرالدین شاه ایجاد شد. نخستین سند ملكی باقی مانده از این آسیاب متعلق به محمدخان و علی خان والی از فرزندان قاسم خان است و امروزه نیز تولیت آسیاب كه یك موقوفه تلقی می شود، در اختیار نوادگان این دو قرار دارد.«رضا موسوی» كارشناس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران درباره معماری آسیاب والی می گوید: «زمین آسیاب حدود ۳۰۰ متر مساحت دارد و بنای آن به طور كامل زیر زمین قرار گرفته تا بتواند از آب قنات برای به حركت در آوردن سنگ آسیاب بهره جوید. این بنا از ۲ اطاق چشمه گنبدی و ۳ دهانه طاق آهنگ تشكیل شده و دارای ۸ فضای اتاق مانند است كه توسط یك راهروی زیرزمینی به چهار فضا در جبهه غربی تقسیم می شود. بنا فاقد تزئینات است كه كلیه سطوح خارجی آن در دل خاك قرار گرفته و سطوح داخلی اش نیز آجری ساده با بندكشی گچی است.»موسوی، در خصوص طرز كار آسیاب می افزاید: «آب قنات در حوض گرد و عمیق قیف مانندی كه ته تاریك آن به مجرای بره های آسیاب وصل بود، وارد می شد و با وزن و فشار خود پره ها را به حركت در می آورد. بدین ترتیب چوب محور كه سنگ آسیاب برآن نصب شده بود، به گردش در می آمد و كارساب غلات انجام می پذیرفت.»اكنون نه فقط بنای آسیاب والی، بلكه وسایل آن نیز از قبیل سنگ آسیاب ، پره ها، محور اصلی و حتی غربال ها و سبدها و زنبیل ها باقی مانده اند و از این حیث آسیاب والی را می توان یك كارگاه صنعتی تمام عیار از دوران گذشته دانست كه تاكنون سالم باقی مانده است. جالب این كه آسیاب مزبور تا سال ۱۳۵۸ ه.ش همچنان كار می كرد و مشتریانی از حوالی قشم و شهرری داشت.«محمود قندی» كه پدرش آخرین اجاره دار آسیاب والی بوده، می گوید: «پدرم از سال ۱۳۲۵ در این آسیاب كار می كرد و آسیاب تا یك سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی برپا بود. در سال های اولیه اجاره داری او كه هنوز آسیاب های صنعتی فراگیر نشده بودند، تولید روزانه آسیاب والی ۳۵ گونی آرد بود و از آنجا كه هر گونی حدود ۲۵ كیلوگرم وزن داشت، می توان گفت كه هر روز بالغ بر ۸۷۵ كیلوگرم آرد تولید می شد.»با این وجود آنچه موجب از رونق افتادن آسیاب والی شد، فقط آسیاب های بزرگ صنعتی و مورد تأیید دولت (از نظر بهداشتی) نبود، چه آن كه هنوز عده ای آرد آسیاب آبی را مرغوب تر از سایر آردها می دانستند.«جعفر شهری» در كتاب تاریخ اجتماعی ایران در قرن سیزدهم یادآور می شود كه اولین آسیای موتوری در عهد ناصرالدین شاه هرگز نتوانست جلب مشتری كند، زیرا «می گفتند موتور آتش دارد و آتش گندم را می سوزاند، در حالی كه این تسمه بود كه سنگ را به گردش در می آورد، نه مستقیماً خود موتور و در عین حال نمی پذیرفتند، مخصوصاً كه سنگ های او هم از چدن ساخته شده بود.» (۲)
به هر روی لابد علاقه ای خاص به آسیاب آبی وجود داشته كه تا سال ۵۸ یعنی ده ها سال پس از به كارگیری آسیاب های موتوری، هنوز كشاورزان قشم یا شهر ری، گندم خود را تا مركز شهر تهران آورده و در آسیاب والی آرد می كردند. جعفر شهری نیز تصریح دارد كه «تا زمان حال روستایی آرد آسیای آبی را بهتر از آرد موتوری می داند.» (۳) در واقع آسیاب والی زمانی از كار افتاد كه آب قنات آن قطع شد. قندی در این باره می گوید: «آب قنات از حدود نارمك می آمد و مسیر آن از نزدیك بیمارستان امام حسین در نظام آباد می گذشت. از آنجا كه رطوبت قنات به برخی خانه ها در آن اطراف سرایت كرده بود، ساكنان خواستار قطع آب قنات بودند و بالاخره نیز آب قطع شد.»چند سال بعد اداره اوقاف كه دیگر فایده و درآمدی برآسیاب مترتب نمی دید، حكم به تفكیك آن داد. بخشی از محوطه شمال آسیاب به مستأجری كه آنجا سكونت داشت واگذار شد. بخشی بارانداز و ورودی آن به خانواده قندی داده شد كه خانه ای را در آن پی افكندند و هسته اصلی آسیاب به حال خود رها شد. این سه قطعه روی هم ۸۵۰ متر مربع مساحت داشتند؛ اما اكنون آنچه از آسیاب والی در هیأت یك موقوفه برجامانده، بنایی است ۳۰۰ متری كه شهرداری تهران در اواخر دوران تصدی غلامحسین كرباسچی، یعنی در سال ۷۶ به فكر احیای آن افتاد. حتی زمین ضلع شمالی آسیاب خریداری شد تا ضمیمه آن شود و باری كارهای اداری شهرداری آماده گردد. لیكن اجرای این طرح به دلایل نامعلوم و شاید به سبب جابه جایی های مدیریتی و تعویق افتاد. سازمان میراث فرهنگی نیز كه یك چند درصدد مرمت آسیاب بود، موضوع را به فراموشی سپرد و وضع آسیاب رو به وخامت رفت.
اكنون چهار شخصیت حقوقی در قبال آسیاب والی مسئولیت دارند. اول اعقاب قاسم خان والی كه به نوعی عهده دار تولیت این موقوفه هستند. دوم اداره اوقاف كه به این موقوفه نظارت دارد. سوم شهرداری كه زمین مجاور را به آن ضمیمه و تبدیل به انبار كرده و بالاخره میراث فرهنگی استان تهران كه این اثر را به تاریخ ۳/۱۱/۷۹ و به شماره ۳۰۲۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسانده است.محمود قندی به درستی می گوید: «اینان هیچ كدام به طور كامل مالكیتی بر آسیاب والی ندارند كه بتوانند كاری برایش انجام دهند، اما آن اندازه قدرت دارند كه مانع كار دیگری شوند!» بدین ترتیب آسیاب والی را باید در زمره صدها موقوفه مشابهی دانست كه در پیچ و خم ضوابط و مقررات گرفتار آمده اند و از حیز انتفاع ساقط شده اند.
با این حال مسأله فراتر از اینهاست. وجود خرابه ای ۳۰۰ متری در میان ساختمان های مسكونی، بهداشت محیطی محل را از میان برده و فضای مناسبی را برای تكثیر و جولان حشرات موذی فراهم آورده است. از این گذشته، آسیاب والی بدل به پناهگاهی امن برای معتادان گشته تا در آن به استعمال مواد مخدر بپردازند و با پرسه زدن در كوچه های اطراف، امنیت روانی و اجتماعی ساكنان محله را مخدوش سازند. چنین می نماید كسانی كه در قبال آسیاب والی مسئولیت دارند، نه فقط از عهده مسئولیت قانونی و شرعی خود- آن گونه كه باید و شاید- بر نیامده اند، بلكه بی عملی آنها در به وجود آمدن اسباب مزاحمت برای مردم نیز بی تأثیر نبوده است.وضع حفاظتی بنا نیز نشان از كم عملی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در برابر این بنای ارزشمند تاریخی دارد. تعدادی از طاق های گنبدی آسیاب فرو ریخته و كف آن كه روی مجرای قنات قرار دارد، كاملاً نامطمئن است؛ به گونه ای كه احتمال ریزش برخی از قسمت ها دور از نظر نیست. ساختمان آسیاب بی حفاظ در برابر برف و باران رها شده و شهرداری چند تن آجر را روی بخشی از سقف شكننده آن انباشت كرده است.البته «قدیر افروند» معاون حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران می گوید: «عدم رسیدگی به آسیاب والی، ناشی از بی تفاوتی سازمان متبوع وی در قبال این اثر تاریخی نیست، بلكه تعدد آثار تاریخی ارزشمند در تهران از یك سو و بودجه ناكافی از سوی دیگر، كار رسیدگی به بناهای قدیمی مانند آسیاب والی را دشوار ساخته است.»
با این وجود افروند امیدوار است كه در صورت تأمین یك درصد از اعتبارات تملك دارایی استان تهران (به مبلغ ۱۰ میلیارد تومان) كه قانوناً به بخش میراث فرهنگی و گردشگری اختصاص دارد، در سال ۱۳۸۴ بودجه ای نیز برای مرمت آسیاب والی در نظر گرفته شود؛ به گفته وی در صورتی كه این امر محقق نشود، در بودجه سال ۱۳۸۵ سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، اعتباری برای مرمت آسیای والی تخصیص خواهد یافت. افروند می افزاید كه به تازگی كارشناسان سازمان از آسیاب والی دیدن كرده اند و در حال تهیه طرحی برای مرمت این اثر تاریخی هستند.مرحوم جعفر شهری كه پیشتر به سخنان او در باره آسیاب های طهران قدیم اشاره شد، حال و روز فضای خارج آسیاب ها را چنین شرح می دهد: «معمولاً خارج آسیاب ها فضاهای سبز و خرمی بودند كه در آب بود نشان، سبب سرسبزی شان شده بود و مسیر آب آن از زیباترین و دلنشین ترین [مسیرها بود] در نهری پرآب كه با متانت به طرف تنوره آسیاب می رفت و درخت های زرده بید كه دل ناكندنی بود، اهل عیش را به سوی خود می كشید». (۴)می توان حدس زد كه اطراف آسیاب والی نیز چنین فضایی داشته و به واقع برای خود بهشتی بوده است. اما اكنون چه؟ اكنون نیز به سان یك بهشت است، اما نه برای اهالی كوچه امامی و خیابان در بند كه برای معتادان و ولگردان! آسیاب والی می تواند به عنوان یكی از معدود آسیاب های باقی مانده از طهران قدیم، یك موزه كوچك صنعتی باشد، می تواند به یك كتابخانه دنج برای دانشجویان دانشگاه آزاد بدل شود كه ۱۰۰ متر آن طرف تر قرار دارد و اگر نه، دست كم می تواند یك سفره خانه یا چایخانه سنتی دلگشا باشد. اما نیست؛ چون فرقی نمی كند كه باشد یا نباشد. اگر آسیاب والی احیاء شود، یك ریال به حقوق كارمندان و مدیران شهرداری یا میراث فرهنگی و یا اوقاف افزوده نخواهد شد و اگر خراب نیز بماند، یك ریال از حقوق آنان كاسته نخواهد شد. پس چه فرقی می كند؟!
پی نوشت ها:
۱- عاقلی، باقر: شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، ،۱۳۸۰ ص ۱۶۹۱- ۱۶۸۹.
۲ و ۳- شهری، جعفر: تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، ،۱۳۷۸ ج ،۳ ص ۳۰۱.
۴- همان منبع، ج ،۱ ص ۴۵۳.
عكس و گزارش: حمید رضا حسینی

منبع : روزنامه همشهری