بم درس عبرتی برای مسئولین

زلزله ۵ دی ماه بم هر چند فاجعه ای انسانی آفرید و ضایعه ای بسیار هولناك بود، لیكن چنانچه از این پدیده مسئولین درس عبرتی گرفته باشند و به اصلاح روش های خود در این موضوع بپردازند می تواند این تهدید تبدیل به فرصت مناسبی برای مقابله با این موضوع گردد. زلزله برای سرزمین ما یك واقعیت طبیعی، تاریخی است كه به تناوب های زمانی كوتاه و بلند مدت و با شدت زیاد و متوسط دایما نقاطی از كشور ما را مورد هدف قرار می دهد و هیچ گریزی از آن نیست و نقاط مختلف سرزمین ایران به تناوب و با شدت كم و زیاد دستخوش این سانحه می گردد و تنها راه مقابله با آن پذیرش منطقی این واقعیت است و انجام اقدامات برنامه ریزی شده و مسئولانه در چهار مرحله ذیل:
الف _ پیش از وقوع زلزله
ب _ هنگام وقوع زلزله
ج _ مرحله نجات بخشی
د _ مرحله بازسازی
در ذیل به طور خلاصه و در دو بخش به بررسی موارد فوق پرداخته می شود. بخش اول به علت اهمیت موضوع به بررسی اقدامات پیش از وقوع زلزله می پردازد و در بخش دوم بندهای (ب، ج، د) بررسی می شود.
الف _ پیش از وقوع زلزله:
پیش از وقوع زلزله مقاوم سازی بناها در مقابل زلزله به خصوص بناهای عمومی مانند مراكز درمانی، آموزشی، امدادی و ... از اهمیت خاصی برخوردار است، بررسی های تاریخی نشان می دهد با توجه به كوهستانی و نیمه بیابانی بودن سرزمین ایران دو عنصر آب و خاك از دیرباز در این سرزمین از اهمیت خاصی برخوردار بوده است، حتی به آن حد كه انسان باستان برای آب رب النوع تداعی نموده و الهه آب یعنی آناهیتا را مقدس می دانسته است، انسان ایرانی تلاش می نموده با توجه به كمبود آب و خاك حاصلخیز و مهم تر از همه كمیاب بودن مكانی كه هر دو به طور آشتی جویانه موجود باشند و آب به راحتی خاك حاصلخیز را سیراب كند، به جستجوی چنین مكان هایی بپرازد و لذا وقتی این مكان كمیاب را به دست می آورده شدیدا به آن وابسته می شده و به سختی آن را از دست می داده است و از طرف دیگر در گذشته زلزله به عنوان خشم طبیعت هر از چند گاهی او را به دلیل عملكرد بدش مجازات می كرده ولی او تلاش می نموده بدلیل كمیاب بودن مكان آشتی آب و خاك در همان محل زندگی را مجددا بنیان گذارد و عمل خودش را اصلاح كند تا دچار خشم طبیعت نشود. به همین علت تپه های باستانی مركب از لایه های تاریخی مختلف بر روی هم یا در جوار هم شكل گرفته اند. ولی اندك اندك متوجه می شود كه خشم طبیعت فروكش نمی كند ولی با تغییر مكان یا مقاوم سازی می توان اوضاع را بهبود بخشید، اما به دلیل عدم شناخت پدیده زلزله، جابجایی مكانی نیز به علت محدودیت نقاط زیستی مناسب و گستردگی وضعیت زلزله خیزی كشور كارساز واقع نمی گردد. و در زمینه مقاوم سازی نیز هر چند از طریق بهبود طراحی، بكارگیری مصالح مقاوم، پی سازی های مناسب، بارگذاری های متعادل،‌كلاف كشی های چوبی، ریشه دار نمودن ساختمان و سبك نمودن سقف ها اقداماتی به عمل می آورد و لیكن این اقدامات به جز در مورد بناهای عمومی مهم و اشرافی در بقیه موارد ابتدایی بوده و همچنان زندگی انسانی ایرانی به علت زلزله در مخاطره قرار داشته است. تدریجا به این موضوع پی می برد كه هر چند وقوع زلزله به عنوان یك پدیده طبیعی طی قرون گذشته چهره نازیبا و مخرب و مهلك از خود به جای گذاشته است، ولی بدون تردید عدم شناخت و بصیرت علمی بر روابط علت و معلولی این پدیده بانی اصلی این همه فجایع بوده است، لذا از طریق طرح مباحث مختلف علمی مرتبط با آن موضوع و رویكرد جدی محققین و متخصصین در پذیرش این پدیده نه به صورت خشم طبیعت و پدیده ای ویرانگر بلكه در قالب شناخت هر چه بیشتر علوم مرتبط با آن منجر به تهیه و تدوین و تالیف كتاب ها، مقاله ها و آیین نامه ها می گردد كه در این میان تهیه و تدوین آیین نامه طراحی ساختمان ها در برابر زلزله (استاندارد ۲۸۰۰ ایران) یكی از اقدام های شایسته و به جایی می باشد كه توسط محققین و متخصصین ذیربط ایرانی تهیه و در سال ۱۳۶۷ لازم الاجرا بودن آن به تصویب هیات محترم وزیران می رسد. نقش موثر و سازنده این آیین نامه و روش های تحلیلی آن در طراحی و ساخت و ساز كشور بر كسی پوشیده نیست، اما وقوع حوادث گوناگون، پیشرفت های علمی، دستاوردهای تحقیقاتی و تغییراتی مهمی كه در فرآیند رشد علمی و فنی بوجود می آید از یك طرف و مفاد خود تصویب نامه كه تجدید نظر در آن را هر ۵ سال یك بار به عهده وزارت مسكن و شهرسازی گذارده است از طرف دیگر، زمینه بازنگری آن را فراهم می آورد، لذا در سال ۱۳۷۲ بازنگری آن شروع و در سال ۱۳۷۷ به اتمام می رسد و كلیه نظرات اصلاحی در متن اعمال می گردد و آیین نامه تجدید نظر شده طراحی ساختمان ها در برابر زلزله در سال ۱۳۷۸ به تصویب هیات محترم دولت می رسد و در سال ۱۳۷۹ نیز در كمیته ملی استانداردهای مهندسی ساختمان و مصالح و فرآورده های ساختمانی در قالب استاندارد ملی ایران به شماره ۲۸۰۰ تصویب می شود. لذا كلیه مهندسین و طراحان دستگاه های اجرایی و اجرا كنندگان ساختمان ها ملزم به اجرای تمامی مقررات و ضوابط این آیین نامه برای تامین ایمنی ساختمان در برابر زلزله می گردند و تفسیر، اصلاح و بازنگری ادواری این آیین نامه بر عهده كمیته دایمی بازنگری آن به صورت یك مجموعه از تخصص های ذیربط قرار می گیرد. در انتهای تصویب نامه هیات محترم وزیران در خصوص آیین نامه طراحی ساختمان ها در برابر زلزله كه توسط وزارتخانه های مسكن و شهرسازی و كشور پیشنهاد گردیده است و به تاریخ ۱۷/۹/۱۳۷۸ به تصویب رسیده، آمده است: «شهرداری ها و سایر مراجع صدور پروانه و كنترل و نظارت بر اجرای ساختمان ها و همچنین مالكان، كارفرمایان و مجریان ساختمان ها و صاحبان حرفه های مهندسی ساختمان ملزم و موظف به رعایت این تصویب نامه در حوزه شمول تعیین شده می باشند.» لیكن زلزله بم نشان داد كه تدابیر مقاوم سازی وزارت مسكن در چندین سال اخیر هر چند از حیطه ذهن گرایی به حوزه خرد و تعقل راه یافته است ولی كارساز نبوده و تمام مناطق شهری و روستایی را پوشش نداده و حتی آیین نامه ۲۸۰۰ نیز كه حدود ۱۲ سال از عمر آن می گذارد و اواخر سال ۱۳۷۸ نیز بازنگری شده است مجددا نیاز به بازنگری در متن و یا حداقل در روش اجرا و نظارت دارد و دستگاه های اجرایی پیشنهاد دهنده این آیین نامه باید پاسخگو باشند كه چرا بسیاری از ساخت و سازهای ۱۲ ساله اخیر شهر بم علی رغم ملزم بودن به رعایت آیین نامه ۲۸۰۰ فرو ریخته اند و مسئولیت این مهم به عهده چه كسی یا كسانی می باشد، اكنون كه زلزله را به عنوان یك پدیده طبیعی فارغ از خشم طبیعت مورد بررسی قرار دادیم و برای آن تصویب نامه و ساز و كار اجرایی و نظارتی مشخص كردیم باید مشخص شود مسئول كشته شدن بخشی از شهروندان بمی و اهالی روستای بروات كه در واحدهای مسكونی ساخته شده ظرف ۱۲ سال اخیر كه اجرای آیین نامه مربوطه الزامی بوده زندگی می كردند و در اثر زلزله فرو ریختند بر عهده كیست؟ آیا آیین نامه مربوطه اشكال داشته؟ یا این كه ساختار اجرایی و نظارت دچار نقصان بوده است؟ اگر پاسخ این سوالات روشن شود شاید بهبودی نسبی در زمینه احساس مسئولیت نسبت به مقاوم سازی ساختمان ها در دیگر شهرهای كشور حاصل شود. آیا سازمان نظام مهندسی كشور به این موضوع رسیدگی خواهد كرد یا مراجع دیگر.ب _ هنگام وقوع زلزله:
باید این واقعیت را بپذیریم كه در هر حال تمام نقاط كشور ما زلزله خیز با خطر نسبی بسیار زیاد تا متوسط هستند بنابراین تا زمانی كه مقاوم سازی بناها را به طور مسئولانه سر لوحه ساخت و سازهای خود قرار ندهیم هیچ شهر و روستایی امن نیست و باید با آمادگی تمام با زلزله به عنوان یك پدیده طبیعی زندگی كنیم و با آموزش دایمی در این زمینه در تمام سطوح آموزشی و حتی در رسانه های عمومی تدابیر لازم برای زندگی در سرزمین زلزله خیز را به بهترین وجهی اشاعه داده و فرهنگ زندگی را در سرزمین زلزله خیز ارتقا بخشیم. آموزش به شهروندان نه تنها در زمینه انتخاب موقعیت زمین و روش های ساخت و ساز مناسب، بلكه در زمینه دكوراسیون و نحوه زندگی در خانه از اهمیت ویژه ای برخوردار است، برای مثال توجه به این اصل ساده كه انتخاب اتاق هایی كه ابعاد كوچك تر، موقعیت مطمئن تر، سازه مقاومتر و دكوراسیون مناسب تر (كمدها و كتابخانه های دیواری كمتری) دارند می تواند سلامت انسان را در هنگام وقوع زلزله تا حدود زیادی تضمین كنند. زلزله بم به ما آموخت: كسانی كه آموزش های لازم را دیده یا محل امن تری را برای استراحت انتخاب كرده بودند، خطرات كمتری را متحمل شدند. همچنین فراهم كردن تجهیزاتی در شهر كه در هنگام وقوع زلزله جریان شبكه برق، گاز، آب را به موقع قطع كند نیز می تواند مانع از آسیب های بعدی ناشی از عدم قطع این شبكه ها شود.
ج _ مرحله نجات بخشی:
نخستین مرحله پس از وقوع زلزله، مرحله نجات بخشی است كه خود شامل امداد، نجات و اسكان موقت است. در این مرحله باید سریعا برای نجات شهروندان اقدامات ایمنی اولیه صورت گیرد. آماده به كار بودن سیستم روشنایی اضطراری قابل حمل و تجهیزات اولیه نجات بخشی، در این مرحله می تواند ساكنین گرفتار شده در ساختمان های آسیب دیده را در اسرع وقت از خطرات جدی نجات دهد. این اقدامات اولیه شهری یا (فوریت های شهری) باید در ساختمان های مقاوم به زلزله در شهرها مستقر باشند و كمك های امداد و نجات به سرعت آغاز شود تا نیروهای ستاد حوادث و سوانح غیر مترقبه به فوریت خود را با تجهیزات به صحنه حادثه رسانده امداد و نجات با امكانات بیشتری تداوم یابد. شهر بم فاقد چنین مركز امداد و نجات اولیه بود و سرعت عمل و عملكرد ستاد حوادث و سوانح غیر مترقبه نیز به رغم تلاش های فراوان انجام شده قابل تجدید نظر و اصلاح است. از سوی دیگر با توجه به حوادث مكرر زلزله در مناطق مختلف كشور و آسیب های سنگین ناشی از این حوادث باید (سازمان ملی مدیریت مقابله با حوادث و سوانح) زیر نظر نماینده ویژه رییس جمهوری با اختیارات خاص ایجاد شود تا بتواند در هنگام وقوع سانحه طبق مدل های پیش بینی شده به فوریت مدیریت حادثه را بر عهده گرفته و تمامی دستگاه های ذیربط ملی، استانی و نهادهای مربوط را در این راستا هماهنگ و فعال كند بدین ترتیب می توان مرحله نجات بخشی را در دو بخش امداد و نجات و اسكان موقت تا حصول نتیجه مطلوب ادامه داد. همچنین ضرورت دارد این سازمان با توجه به ظرفیت بالای مشاركت های مردمی و استفاده بهینه از این توان مردمی سریعا نسبت به نهادینه كردن این ظرفیت ها در قالب سازمان های تخصصی غیر دولتی با مدیریت ویژه اقدام كرده و هر سال حداقل دو بار مقابله با سانحه را در یكی از شهرهای زلزله خیز به صورت آزمایشی اجرا كند تا آمادگی لازم برای مقابله با سانحه در كوتاه ترین فرصت ایجاد شود.
د _ مرحله بازسازی:
پس از اتمام مرحله نجات بخشی (امداد، نجات و اسكان موقت) مرحله بازسازی آغاز می شود. در این مرحله حضور هیاتی راهبردی مركب از اعضای (وزارت خانه های مسكن و شهرسازی، كشور، جهاد كشاورزی، صنایع و معادن، بازرگانی، امور اقتصادی و دارایی، سازمان میراث فرهنگی كشور، سازمان مدیریت و برنامه ریزی و موسسه زلزله شناسی كشور) زیر نظر نماینده ویژه رییس جمهور ضروری است. تا در هنگام وقوع زلزله ضمن فراهم كردن مقدمات كار و دستور انجام مستندسازی آسیب های وارده و تحلیل آنها، اصول راهبردی بازسازی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، كالبدی آن منطقه را براساس جنبه های فرابخشی میراث فرهنگی شامل ساختارهای تاریخی، طبیعی، فرهنگی و وضعیت موجود اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و كالبدی و توجه به مقاوم سازی ساخت و سازها در مقابل زلزله، رعایت اصول اقلیمی و جغرافیایی، توجه به الگوهای سكونت و طراحی شهری منطبق با هویت تاریخی فرهنگی و ویژگی های مردم شناسی آن منطقه را تصویب کند تا براساس آن مشاوران مربوطه بتوانند در اسرع وقت طرح استراتژیك بازسازی منطقه را با توجه به اصول فوق تهیه كنند. ضمن این كه مشاوران معمار و شهرساز با توجه به اصول فوق و تحقیقات انجام شده می توانند الگوی محله بندی و ساخت واحدهای مسكونی را در این زمینه ارایه كنند تا پس از آن با نظارت یك مدیریت اجرایی منسجم اجرای طرح استراتژیك بازسازی ساختارهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و كالبدی منطقه به عنوان یك میثاق ملی مورد توجه تمامی دستگاه های اجرایی قرار گرفته و طرح بازسازی محلات مختلف شهر نیز با نظارت مدیریت واحد به نهادهای ذیربط واگذار شود. به این ترتیب می توان با ایده های مشاركت جویانه در همه زمینه ها از مرحله شناخت و برنامه ریزی تا اجرا كارها را پیش برد. در مورد بناهای تاریخی كه مربوط به جنبه های بخشی میراث فرهنگی می شود در مرحله نخست رعایت دقیق حریم آنها بسیار ضروری است به ویژه در هنگام آواربرداری های شهر باید با حساسیت های ویژه عمل شود. در مرحله دوم در ساخت و سازهای واقع در حریم منظری بناهای تاریخی باید ضوابط تفكیك قطعات، ضریب اشغال، ارتفاع ساختمان ها، نماسازی و انتخاب مصالح باید مورد توجه قرار گیرد. در مرحله سوم، همزمان با انجام مستندسازی های دقیق از بناهای تاریخی باید عملیات تثبیت آنها انجام شود. در مرحله چهارم نیز باید همزمان با انجام تدریجی آواربرداری ها ضمن ادامه عملیات مستندسازی، آسیب شناسی بنا و محوطه تاریخی انجام شده و با تجزیه و تحلیل این اطلاعات و ادامه عملیات تثبیت و استحكام بخشی اضطراری، برای جلوگیری از تخریب بیشتر بناها و سامان دهی آنها اقدام شود. در مرحله پنجم كه مرحله بسیار مهمی محسوب می شود. با توجه به آسیب های وارده به بناهای تاریخی، اهمیت آثار، قابل دسترس بودن مصالح اولیه، دسترسی به تكنولوژی ساخت، مدارك و مستندات موجود و خواسته شهروندان كه براساس پژوهش های میدانی و كتابخانه ای انجام خواهد شد، طرح احیای بناهای تاریخی مورد توجه قرار می گیرد. در این طرح روش های مختلفی از تثبیت، استحكام بخشی اضطراری و سامان دهی، استحكام بخشی اساسی و مقاوم سازی در مقابل زلزله، مرمت و بازسازی یا تركیبی از آنها انتخاب خواهد شد. در صورتی كه آسیب های وارده بسیار زیاد، اهمیت اثر بسیار كم و خواسته شهروندان بسیار ضعیف‌، مصالح و تكنولوژی ساخت بنا فراموش شده، مدارك و مستندات بسیار نازل باشد در همان مرحله تثبیت، استحكام بخشی اضطراری و سامان دهی كار متوقف خواهد شد و در غیر این صورت گزینه های دیگر مورد بررسی قرار خواهند گرفت. امید است با عبرت گرفتن از حوادث پیش آمده اهمیت نگاه به زندگی از منظر میراث فرهنگی در جنبه های بخشی و فرابخشی آن مورد توجه مردم و مسئولان قرار گیرد، تا با اهمیت دادن به تجارب گذشتگان در تعامل با این سرزمین كهن و استفاده از دانش های نوین بتوانیم راه حل های بهینه و به صرفه را انتخاب كنیم. زلزله در كشور ما پدیده نوظهوری نیست كه از آن تجربه ای نداشته باشیم و نسبت به آن وحشت كنیم، بلكه وقوع آن هشدارهای مكرری است برای توجه به ساختارهای طبیعی، تاریخی این سرزمین و پیدا كردن راه حل های منطبق با این ساختارها.كسانی كه به این ندای طبیعی گوش فرا دهند و تدابیر لازم را اتخاذ كنند؛ ضمن رشد دانش خود و جامعه، آسیب ها را كاهش داده و قهر طبیعت را تبدیل به تذكرات دوستانه آن خواهند كرد، البته كسانی كه چنین هشدارهایی را نشنوند با كم خردی خود لطف طبیعت را خشم آن تلقی خواهند كرد.

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی