حکایت ۲۰۰۰ ساله ای که در ۱۸ ثانیه فرو ریخت

گاهی اوقات نوشتن تاریخ چقدر سخت و ناممکن می شود. گفتن از شهری که تا چند روز پیش در همین حوالی بود و حالا جز مشتی خشت از آن چیزی نمانده است. نوشتن تاریخ و انسان هایی که رفتند، زمانی که هنوز مردمانی زنده در زیر خاک در انتظار بین مرگ و زندگی لحظات سختی را می گذارنند، تلخ است.شهر بم یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران است. مورخان با در نظر گرفتن تاریخ تقریبی بنای ارگ، بنای شهر را به دوره ساسانی و اشکانی و قدیمی تر از آن می رسانند. در کتاب بم نامه آمده است: «چاه قلعه بم را حضرت سلیمان بن داود حفر کرده بود.» با این حال اطلاع زیادی از گذشته بم در دست نیست و تاریخ مدونی نیز تاکنون در این مورد شناخته نشده است. اما به استناد منابع تاریخی مستدل، بم در طول تاریخ از رونق خاصی برخوداربوده است. منابع تاریخی علت اصلی رونق بم را قرار گرفتن آن در مسیر یکی از مهم ترین شاهراه های بین المللی عهد باستان به نام «راه ادویه» می دانند. این راه یکی از شعب اصلی و مهم راه ابریشم و یکی از راه های تجارت بین شرق و غرب محسوب می شده و دارای اهمیت استراتژیک مهمی بوده است. آب و هوای مساعد و سرزمین حاصلخیز که باعث رونق کشاورزی و دامداری در بم بوده نیز از دیگر عوامل رونق این شهر بوده است. دراین شهر تربیت کرم ابریشم، تولید ابریشم، ابریشم بافی و پارچه بافی رونق زیادی داشته و پارچه های ابریشمی و کتانی بم در تمام دنیای قدیم معروف و پراهمیت بوده است. اما آنچه مسلم است، منابع تاریخی قدمت شهر را از ارگ آن کمتر نمی دانند. بنابر روایت های تاریخی به نظر می رسد این بنا در دوره اشکانی ساخته شده باشد. سابقه تاریخی ارگ بم که یکی از قدیمی ترین و زیباترین بناهای خشتی دنیا به شمار می آمد بنا به گزارش منابع تاریخی، از جمله حدودالعالم و تاریخ وزیری به دو هزار سال پیش می رسید. ساختن بنای ارگ بم را به بهمن پسر گشتاسپ نسبت می دهند. همچنین نوشته های دوران اسلامی و مطالعات معماری و باستان شناسی بر این مطلب دلالت دارند كه این ارگ به دوره قبل از ساسانیان و احتمالا دوره اشكانیان تعلق داشته است. ارگ بم در طی تاریخ مورد توجه بسیار بوده، زیرا نخستین نقطه تلاقی معماری و شهرنشینی در ایران بوده است. شهر بم و ارگ آن در دوره ساسانیان از اهمیت نظامی و بازرگانی زیاد وخاصی برخوردار بود. کتاب بم نامه از حضور اردشیر بابکان در این شهر خبر می دهد: «ابتدا، زمانی که شاه دست نشانده اشکانی کرمان سر به شورش برداشته بود. سپس هنگامی که هفتواد حاکم کرمان با حکومت ساسانی مخالفت کرد و از استقلال دم زد که این جنگ نیز با پیروزی اردشیر به پایان رسید.» در سال ۲۴ هجری بعد از فتح تیسفون، عمر بن خطاب سپاهیانی به مناطق مختلف داخل فلات ایران فرستاد. وی سهیل بن عدی و عبدالله بن عتبان رابرای فتح منطقه کرمان فرستاد. اما این سپاه تنها توانست شهر کرمان را به تصرف مسلمانان در آورد. در سال ۳۱ هجری خلیفه سوم در ادامه فتوحات، عمر عبیدالله بن عامر را به منطقه فرستاد و شهر بم در همین سال به تصرف سپاه اسلام در آمد و اهالی شهر مسلمان شدند و مسجدی بنام حضرت رسول ساختند. این شهر در دوره میانه تاریخ ایران از ایالات فارس بود. ابن خردادبه در کتاب مسالک الممالک در قرن سوم هجری آن را از بخش های کرمان می دانست. بنا به گفته ابن حوقل در قرن چهارم هجری بم دارای هوای خوب و نخلستان های زیادی بود. وی در صوره الارض از سه مسجد خوارج، هزاران و مسجد ارگ نام برده است. مقدسی صاحب احسن التقاسیم از چهار باروی شهر نام برده است، بنام های دروازه نرمانشیر، کوسکان، آسیبکان و دروازه کورجین. در هنگام گذر او از شهر یعنی قرن چهارم و پنجم هجری بازارهای این شهر در خارج از شهر قرار داشت. بم در مسیر جاده‌هایی كه جنوب شرقی ایران را با سیستان، افغانستان و بلوچستان مرتبط می‌كند، قرار دارد. به همین دلیل یکی از شهرهایی که بارها دستخوش ترکتازی اقوام مهاجمی که از طرف شرق وارد فلات مرکزی می شدند، قرار گرفت. اما تنها راز ماندگاری آن ارگ و قلعه مستحکم دور آن بود. در دوره حکومت سلسله آل مظفر در فارس حدود سال ۷۳۰ هجری، شهر از دست حکومت مغولی اینجو خارج شد. این شهر در طول تاریخ بارها دچار بلایای طبیعی شد، اما باز هم سر از خاک گرم برداشت و آباد شد. در دوره تیموری به سبب اختلاف میان امیرزادگان تیموری، قحطی بزرگی در شهر به وجود آمد. در کتاب «مقامات عرفای بم» آمده است: «آنچنان تنگی عظیم در شهر بم بوجود آمد که مردم در دولتخانه جمع می شدند و نان می گفتند و جان می سپردند. بواسطه این حادثه چندین سال در بم زراعت نشد، چنان که در شهر یک مرد نماند. در بم نان نبود و نانخوار نیز نبود.»
با قدرت گرفتن دولت صفوی این شهر نیز به تصرف دولت مرکزی در آمد. در آخرین روزهای حاکمیت این سلسله یکی از آخرین شاهزادگان صفوی بنام «احمد» به دستور «شاه طهماسب» حکومت منطقه را به دست گرفت. این شهر در سال ۱۱۳۱ هجری قمری به تصرف «محمود افغان» در آمد، ولی به علت شورشی كه در قندهار روی داد آنجا را رها كرده و عازم قندهار شد. ولی بار دیگر در سال ۱۱۳۴ هجری قمری بر بم استیلا یافت و این وضع تا سال ۱۱۴۳ كه «نادر»، «اشرف افغان» را شكست داد، ادامه داشت.در همین شهر بود كه «لطفعلی خان زند» در سال ۱۲۰۹ هجری قمری توسط آقا محمد خان قاجار دستگیر شد. خان قاجار به یادگار این موفقیت كله مناره‌ای از سرهای ۶۰۰ تن از مخالفین خود در بم بر افراشت. دستگیری لطفعلی خان زند بوسیله محمدعلی خان زابلی، حاکم قلعه بم است. آخرین حادثه تاریخی که در ارگ بم قدیم تا سال ۱۲۵۴ هـجری قمری و غائله «آقاخان محلاتی» در منطقه کرمان، مسکونی بوده و تا هشتادسال قبل، از بخش حاکم نشین آن به عنوان ژندارمری و مرکز قشون نظامی استفاده شده است. به عبارتی زندگی در ارگ از تاریخ ایجاد قلعه تا اواسط دوره قاجار به طور مدوام در آن جریان داشته است. مرمت ارگ بم بیشتر جنبه حفاظتی و نگهداری دارد و سعی بر آن است تا فرم و شکل و نمای مجموعه های ارگ همچنان حفظ و تغییرات کلی در آنها به وجود نیاید، تنها چند اثر مهم به عنوان نمونه مانند مسجد، مجموعه میرزانعیم، خانه مشهور به خانه احمدی یا زابلی و خانه حاکم و چند اثر دیگر تعمیر و احیا شده اند. این ارگ و شهر تاریخی به دلیل جذابیت های فراوان در چندین سال اخیر مورد توجه قرار گرفته است. حاکم نشین قلعه درحدود سال های ۱۳۳۷ هجری شمسی به بعد توسط اداره باستان شناسی و آموزش و پرورش بم تعمیر شده است. تعمیرات اساسی ارگ از سال ۱۳۵۲ هجری شمسی شروع شد و هر سال به طور متوسط شش ماه در ارگ کار شده است. تعمیرات انجام شده عبارتست از تعمیر و مرمت باروها، مشخص کردن آبروها، زیربندی و مرمت بخشی از ستون ها، اندود پشت بام، اصطبل، سربازخانه، خانه حاکم و غیره. این شهر و ارگ معروف آن از امتحان چند هزار ساله گذشته بود. اما سحرگاه ۵ دی ۱۳۸۲ لرزش زمین، آن را همراه با ارگ قدیمی و مردمان مهربان و خونگرمش در خود فرو کشید. حالا از این شکوه چند هزار ساله جز تلی خاک و انسان های پاک باخته هیچ نمانده است. گفته می شود وسعت حادثه آنقدر عظیم است که باید بم تازه ای ساخت. باید اشک هایمان را نثار بازسازی شهر کنیم و امیدوار باشیم مانند سراسر تاریخ بم و ارگ هزار ساله اش، این شهر ققنوس وار سر از خاک بردارد.

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی