ارزیابی مقاومت در برابر زلزله و راهبردهایی برای بهبود بناهای خشتی

سنت بناهای خشتی در ناحیه امروزی ازبكستان به هزاران سال قبل بازمی گردد. در طول تاریخ معماران سنتی به فنونی برای استفاده از خشت و گل در بناها رسیده اند. اما به طور كلی این فنون سنتی در برابر زلزله مقاومت اندكی دارند. ازبكستان نیز همچون كل منطقه آسیای مركزی از جمله نواحی بسیار زلزله خیز دنیاست و تاكنون بر اثر زلزله آسیب های فراوانی دیده است. در این مقاله رفتار و واكنش انواع بناهای سنتی موجود در این كشور، به ویژه بناهای خشتی، در شرایط زلزله طبقه بندی شده است. خشت به دلیل میزان بالای نمك در خاك ازبكستان، به ویژه در مناطق بیابانی، خشت های پخته هرگز به كیفیت لازم نمی رسند. در نتیجه حتی امروزه نیز استفاده از خشت خام در خارج و داخل شهرها بیشتر رواج دارد. خشت ها را معمولا در كوره پزخانه های سنتی یا با دست در قالب های فلزی یا چوبی می سازند. معمولا خشت در بنا مانند آجرهای معمولی به كار می رود. دیوارهای بیرونی بناها معمولا ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر ضخامت دارند. از دیگر مصالح معمول در این مناطق می توان به خشت های دستی اشاره كرد كه به دو شكل خشك و مرطوب استفاده می شوند. از این نوع مصالح بیشتر برای ساختمان های بیرونی و بناهای كشاورزی یا به عنوان ماده پركننده چارچوب الواری ساختمان ها استفاده می شود. در مخلوط این گل ها گاهی از كاه نیز استفاده می شود. كیفیت ساخت این بناها نیز آن چنان بالا نیست: معماران معمولا رج چینی نمی كنند و در اتصالات و پی ساختمان هم از ملاط استفاده نمی كنند. در نتیجه این بناها كلا ضعیف اند و به آسانی، به ویژه از زلزله، آسیب می بینند.
طبقه بندی بناها در لرزه شناسی كلان
رفتار بناها در شرایط زلزله عمدتا با نوع یا نظام ساختاری بنا تعیین می شود. وقتی هدف توصیف میزان لرزه زمین (شدت زلزله) در مورد زلزله های آسیب زا یا تفسیر تاریخ زلزله یك منطقه برای محاسبه میزان خطر در آن منطقه باشد، طبقه بندی انواع مختلف بناها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. هر دو كار را می توان با توجه به شدت زلزله ها و طبقه بندی آنها بر حسب مقیاس های مختلف لرزه شناسی كلان انجام داد.
مقیاس های لرزه شناسی كلان یكی از راه های ساده تمیز دادن نوع واكنش بناها به زلزله است. شدت در لرزه شناسی كلان نوعی طبقه بندی است برای میزان شدت لرزه زمین بر حسب اثراتی كه در ناحیه ای محدود مشاهده می شود. انواع بناها بر اساس آسیب پذیری و مقاومت شان در برابر زلزله به دسته های "ای" تا "اف" تقسیم می‌شوند. دسته "ای" بیانگر بناهایی است كه در برابر زلزله كمترین مقاومت را دارند. و دیوارهای خشتی و كاه گلی در دسته "ای-بی" قرار می گیرند. كل منطقه آسیای مركزی یكی از زلزله خیز ترین مناطق دنیاست. بنابراین بناهای این منطقه باید با توجه به اصول ساختمان سازی مقاوم در برابر زلزله ساخته شوند. نكته مهم دیگر بررسی میزان آسیب پذیری بناهای موجود در برابر زلزله برای رسیدن به راهبردهایی برای بهبود مقاومت آنهاست.
راهبردهایی برای بهبود مقاومت بناهای خشتی در برابر زلزله
برای بهبود مقاومت بناهای خشتی در برابر زلزله دو راهبرد عمده وجود دارد:
راهبرد اول:
مهم ترین اصل طراحی بناهای ضد زلزله نظم و قاعده سازه هاست. این اصل به نوع مصالح بنا و نظام سازه ای آن ربطی ندارد. این اصل شامل ویژگی های هندسی بنا (ابعاد، ارتفاع، تعداد طبقات)، توزیع جرم و سختی به علاوه جنبه های معماری و مهندسی بنا می شود. منظور از نظم و قاعده استفاده از تجربیات و درس هایی كه از زلزله های پیشین گرفته ایم در طراحی و ساخت بناهای جدید است. منظور از نظم و قاعده اجتناب از خطاهایی در طراحی است كه آسیب پذیری ساختمان را بالا می برند. راهبرد دوم:
فنون ویژه تقویت سازی شامل ساختن سازه ای "مثل یك جعبه" مستقل از نوع بنا (مصالح، تكنولژی) است. فرایند تقویت بنا غالبا پس از رخداد زلزله در نتیجه آسیب دیدن بناها آغاز می شود و ناگزیر با كار تعمیرات آنها ارتباط دارد. غالبا سازه های چوبی جای بناهای خشتی بزرگ را می گیرند كه در برابر زلزله مقاومت بسیار اندكی دارند.

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی