جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا

نیمه تاریک؛ وجه تیره حرکت به سوی جامعه اطلاعاتی


“ژاك ایلول” فیلسوف فرانسوی (۱۹۶۴) می گوید: “فن آوری ،انسان- خالق خود- را تا حد چرخ دنده ای در خدمت كلان ماشین های جهانی پایین آورده است”. تلاش هایی برای بحث دربارهٔ جنبه های اجتماعی – فرهنگی حركت به سوی جامعه اطلاعاتی انجام شده است. این مقاله به طور خاص به وجه منفی جامعه اطلاعاتی می پردازد. از اوایل دهه هفتاد كه اصطلاح “جامعه اطلاعاتی” برای نخستین بار پدیدار شد، تا اواخر دههٔ نود كه به نظر می رسد هیچ گزینهٔ دیگری جز ورود به این جامعه برایمان نمانده، این حركت با مانعی رودررو نشده است. با این همه، چك و چانه زدن های مابر سر چیست؟ آیا باید چنان جذب جامعه سیبرنتیكی شویم كه هویت فردی خودرا از دست بدهیم؟ آیا میتوانیم تمایزات فرهنگی و اجتماعی خود را به این تعریف تازه از جامعه بیفزاییم؟ آیا می توانیم میراث خودرا حفظ كنیم؟ آیا این احتمال هست كه در اشتیاق مهار گسیخته ناشی از عضویت در چنین جامعه ای ندانسته فاتحه خلوت و آرامش شخصی خود را خوانده باشیم؟ مابه عنوان متخصصان اطلاعاتی، با سرعت بسیارداریم به شهروندان دو دنیا[ی متفاوت] بدل می شویم: یكی دنیای الكترونیكی و دیگری دنیای فیزیكی . ما از طریق شبكه رایانه هایمان و تسهیلات مخابراتی، دنیای ادراكات خود را گسترش می دهیم. با این حال، هرگز به این سؤال نپرداخته ایم كه تا چه میزان از تأثیرات این شهروندی جدید بر تابعیت سنتی ما، دلخواه مااست. در كشورهای در حال توسعه مانند ایران، حركت در راستای عضویت در این جامعه، ضعف های جدیدی را موجب خواهد شد كه چاره و علاج طبیعی و مشخصی ندارند. عده ای متخصصان اطلاعات را دروازه بانان اطلاعات در جامعه متحول آتی می دانند. حال به عنوان دروازه بان، وظایف و ماموریت ما چیست؟ این مقاله به آن جنبه های اجتماعی – فرهنگی از حركت به سوی جامعه اطلاعاتی كه چندان دربارهٔ آنها بحث نشده، و بویژه به وجوه تیرهٔ جامعهٔ اطلاعاتی ، مثل مرگ خلوت و آرامش [شخصی] می پردازد. بیست و پنج سال پیش با نخستین عشقم بورروشدم : پدرم باگروهی از دانشكدهٔ مهندسی دانشگاهی كه درآنجا تدریس می كرد مرا بهسفر برده بود. در یك ساختمان معمولی، یك رایانه آی بی ام ۳۷۰ و بانك های تله تایپ قرار داشت. دستگاه در پشت یك دیوارهٔ شیشه ای بود. . . چراغ های نشانگر آن با تركیبی رمزآلوده كارمی كردند. . . . یادم می آید یك صفحه كلید بیكار پیداكردم . در برابر پرسش من كه “سلام، حالت چطور است؟) دستگاه فورا" پاسخ داد: “درونداد نادرست است” . اكنون پی از ربع قرن، دستگاه بسیارنیرومندی بر روی میزم دارم و هنوز هم همان جواب را دریافت می كنم. [البته] اگر وضعیت تغییر می یافت [و پاسخ دیگری می گرفتم] ، شاید الان میگفتم “من می ترسم “. اشتباه نكنید؛ به عنوان یك مهندس، آدم عجیب غریب و شناخته شده ای هستم كه شیفتهٔ پدیده های ناشی از آمیزش فن آوری ارتباطات و رایانه شده ام. بله، من از سمت و سوی این توسعه بیش از پیش احساس ناراحتی می كنم. رویكرد انسانی به سمت این امر و حالات گوناگون بیان و حفظ دانش، همیشه مرا مجذوب كرده است. تصویر كنید چند هزار سال پیش گروه های نیمه چادر نشین ایرای دارای فردی به نام “حافظه ایل” بودند. او در هر نشست و واقعه مهم قبیله شركت می كرد تا آن را مشاهده و ثبت كنید كه یكی از این افارد بر اثر كهولت یا به دلیل دیگری بمیرد اما خاطرات ایلی را به دیگری نسپرده باشد. خاطراتی كه منتقل می شد همراه با مهارت هایی كه در ایل آموخته می شد باید نسل های جوان تر را برای میدان های آتی آماده می كرد. این روزها ما ترغیب می شویم كه اینترنت را به عنوان “حافظه جهانی” بپذیریم و خاطرات و تجربه هایمان را به آن منتقل كنیم. غالبا" به من می گویند كه سرعت سرسام آور پیشرفت های علمی و فن آوریباعث آزادی ذهن انسان شده است. بله، این گفته تا اندازه ای صحت دارد؛ اما امروزه استفاده از آزادی دریادگیری و تفسیر نتایج تلاش های انسان ، به ابزارهای جدیدی نیازمند است. یكی از این ابزارها، مجموعه دانش و تخصص لازم برای شناسایی، فراهم آوری و اشاعهٔ اطلاعات، یعنی داده شناسی(۳) است. اما واژهٔ داده شناسی از القای تمام و كمال تأثیرات اجتماعی مترتبت بر آن ناتوان است. از نظر انفجار اطلاعات و نقش آن به عنوان عاملی در تحولات اجتماعی، كلیشه های بسیار وجود دارد. حتی كشورهای كم تر توسعه سافته نیز در گیرودار حركت جاه طلبانه ای برای تأمین دسترسی به ثروت ها و منابع اطلاعاتی جدید ، چه بین المللی وچه داخلی هستند. در بیش تر موارد، از جمله در ایران، ما فقط به پیوند زدن فن آوری اقدام می كنیم؛ آن هم با درك اندكی از آن و بدون این كه تلاشی برای بومی كردن آن به خرج دهیم. این [فن آوری] ها بر پروژه های گرانقیمت شبكه سازی ملی سوارند كه هدف از آن ها هیاهو و جنجال در بارهٔ اتصال سریع و بلافاصله به شبكهٔ جهانی است. اما هیچ قانونی گذارنده نشده كه حقوق شهروندان این كشور ها را در این عرصه حفاظت كند. آنان چگونه می توانند مطمئن باشندكه اولویت بندی صحیحی انجام داده اند؟ اجازه اختیارات دولت است، گفتگو می كنند. آنان به اینترنت كه هنوز در حوزه اختیارات دولت است، گفتگو می كنند . آنان اینترنت را در موتور توسعه علمی می خوانند. اما فقط چند تا از دانشگاه های ایران هستند كه به فشار های زودرس بودجه ای دچار نشده اند. پس فایدهٔ اینترنت وقتی كه به بهای حذف آموزش باشد، چیست؟
اینترنت و تأثیرات آن
اینترنت برای بسیاری از هموطنان آینده نگر من به جای یك ضرورت ارتباطی، به نمادی از منزلت موقعیت اجتماعی بدل شده است. مؤسسهٔ ندارایانه كه در حال حاضر تنها راه دسترسی غیر د.لتی به اینترنت در ایران است، اخیرا" تحقیقی انجام داده كه روشن میكند تعداد افرادی كه فعالانه از اینترنت استفاده می كنند كم تر از ۲۰۰۰ نفر است. این رقم از حدود ۶۰۰۰۰ ایرانی كه به این شبكه دسترسی دارند به دست آمده. اگر اعداد و ارقام را در كنار هم بگذاریم، شاید بتوانیم نتیجه بگیریم كه در برابر هر ۶۰۰۰۰ ایرانی، یك نفر اینترنت سوار است. ظاهرا" چنین اختلافی را میتوان یك توسعه مطلوب نامید، كه به نوعی از تخصصی شدن منجر می شود و زمان نسبی انتقال فن آوری در حوره [كاری] ما راكاهش می دهد. این اختلاف همچنین شاید نشانگر تقاضای های گوناگون اطلاع جویی در جامعه است. این بیان دست كم در حد نظری میتواند پذیرفتنی باشد؛ در این نظر فرض براین است كه دستگاه های اداری و حتی خود جامعه به گونه ای منطقی عمل می كنند. در مورد دستگاه اداری، این شیوهٔ عمل غالبا" خیال خامی بیش نیست . در حینی كه به توسعه خدمات اطلاعاتی و اینترنت خصوصی در ایران اشغال داشتم، بیش از هر زمان دیگر با موضوعاتی روبرو می شدم كه هیچ ارتباطی با موضوعات فن آوری – تجاری محض نداشت ایران دارای مجموعه قوانین مناسبی كه علاوه بر استفاده صحیح از [اینترنت] ، جنبه محرمانگی را نیز تضمین كند، نبود. دستگاه اداری ، بویژه در خاورمیانه ، همیشه واله و شیفتهٔ نظارت تام است و غالبا" با عنوان ضرورت مدیریت یا نظم بخشیدن به منابع در سطح ملی به این موضوع اشاره می شود. این خطر نیز هست كه در جریان ارائه خدمات دستگاه اداری از شما بخواهد كه از بخشی از آزادی خود دست بردارید. مثلا" كارت عابربانك را در نظر بگیرید . هر بار كه در یك فروشگاه یا دستگاه خودپرداز از كارتتان استفاده می كنید، ساعت ، تاریخ و محل اجرای عملیات را بانك ثبت می كند. كارت بیمه وضعیت اضطراری من، به كارفرمای من امكان می دهد كه بر مبنای داروهای تجویز شده و نیز معاینات پزشكی انجام شده ، به جزئیات سابقهٔ پزشكی من دسترسی داشته باشد. من می توانم گوشی تلفن همراه ام را با یك رمزپرداز مجهز كنم تا تماس های مرا در برابر اسكنرهایی كه می توانند آن ها را درگیری كنند محافظت كند؛ اما شركت تلفن ثبت كاملی از تماس های من دارد. قواعد شركت ها گاهی شامل عبارتی است كه به كارفرمای حق می دهد پست الكترونیكی شمار را بازرسی كند. در هر موردی كه می خواهید از تسهیلات و مزایای ناشی از حركت به سوی جامعهٔ اطلاعاتی استفاده كنید، ظاهرا" لازم می آید كه از بخشی از حقوق خود چشم بپوشید؛ شما به دلخواه اجاره می دهید به خلوت شما حمله شود. اینجا است كه مسئلهٔ حمله به خلوت [شخصی ] ، در برابر بزهكاری سیببرنتیكی یا ترورسیم سیبرنتیكی رنگ می بازد. در سال ۱۹۹۵ ارادهٔ اطلاعات نیروی انتظامی ایران تعداد منتخبی از ایرانیان متخصص را در موضوع بزهكاری های الكترونیكی كارمندی مورد سؤال قرار داد. دربارهٔ این بازجویی خاص و نتایج آن گزارش دیگری در دست نیست. بنابر پاره ای شواهد، شركت های ایرانی، بویژه مؤسسات مالی در معرض چنین بزهكاری هایی هستند. در سال ۱۹۹۵ یك مؤسسه دولتی دیگر یعنی IDARPI، مجری [یك بررسی] كارگاهی در موضوع ترورسیم سیبرنتیكی و مبارزهٔ اطلاعاتی بود كه حدود دوازدهٔ عرصهٔ آسیب پذیری در آن تعریف شد. آن چیست كه بزهكاری سیبرنتیكی را این قدر آزارنده میكند؟ واقعیت این است كه به این نوع از جنایت، حتی در كم خطرناكترین سطح آن [اطلاعات ربایی]، بدون آگاهی ما اقدام می شود.اطلاعات یك كالای واحد است كه در یك زمان می تواند در دو جا باشد. البته اطلاعات ربایی بستگی كامل به تفسیر ما دارد. در جوامع محافظه كار، كلوچه جادویی(۴) را، كه بسیاری از سایت های وب به دنبال مراجعان و دیدار كنندگان از آن سایت، با آنان همراه می كنند، می توان ابزار اطلاعات ربایی دانست. اخیرا" یكی از دوستان من، به عنوان نوعی آزمون عقلانی، راهی به بی بی اس بانكی كه درآن حساب داشتم باز كرد. جالب این كه با راحتی باور نكردنی اسم عبور مرا پیداكرد؛ و من تصمیم گرفتم در بانكی حساب باز كنم كه اطلاعات مشتریان را در بی بی اس نمی گذرد. بدتر این كه قوانین ضعیف و آداب و رسوم اجتماعی با ناتوانی كامل و لنگان لنگان از پی فنون جاری مزاحمت و مراقبت داده ها روان اند. این امر به ظهور طبقهٔ بندی جدیدی از كاركنان اطلاعاتی، یعنی كاوشگران كارمزدی اینترنت، منجر شد؛ افرادی كه با دریافت یك نام و نشانی، در عرض فقط چندساعت در می یابند كه مورد جستجو چه فواید و كاربردهایی دارد، موجودی مالی یك فرد چه وضعیتی دارد، و خیلی نكات جالب دیگر. اما موضوع مهم تر از خلوت و آرامش خصوص، موضوع هویت است. كسی نمی تواند جاذبهٔ اینترنت به عنوان یك چالش ذهنی را انكار كند. ما از طریق رایانه و نیز ایستگاه های ارتباطی خود به خلق یك تصویر رقومی از خویش در اینترنت می پردازیم. د راین محیط اكتشافی، بی آن كه با خطری روبرو باشیم،جاذبهٔ گشتن در این محیط و – در صورت امكان_ سود بردن از مزایای آن ما را به خودمی كشد. اینجا است كه مشكل زبان پیش از مسایل فرهنگی مطر می شود. بخش عمدهٔ سایت های جالب اینترنت به زبان انگلیسی و د رایالات متحده هستند. گاه لازم می آید كه شحص یاد بگیرد كه چگونه اختلافات جزئی و اشارات موجود در صفحهٔ وب را به درستی در یابد. وقتی دوباره به این شبكه دسترسی می یابیم به نظر می رسد كه داریم دارای تبعیت دو گانه می شویم؛ افرادی با هویت دوگانه: یك هویت ملی و یك هویت رقومی . و كدامیك از این دو هویت غلبه خواهد یافت: شهروندی یا شبكه وندی؟(۵) ظاهرا" عنصری از نوع تكان های فرهنگی نیز در آثار به چشم می خورد . حساسیت در برابر پدیده تكان های فرهنگی ظاهرا" هیچ ربطی به سطح توسعه شبكه های رایانه ای و تنوع ارتباطی ندارد؛ بلكه عمدتا" به استنباط خود ما از اطلاعات به عنوان یك كالا مربوط می شود. یعنی به موضوعات فرهنگی ارتباط پیدا می كند. حركت به سوی جامعهٔ اطلاعاتی ، كه گویا بر اقتصاداطلاعات در حالی كه ابدا" در اقتصاد كشور به حساب نیامده ، سود برد؟ علاوه بر این كشوری كه فاصلهٔ بسیار زیادی با یك اقتصاد محكم دارد، چه یودی می تواند [ از اطلاعات] ببرد؟ اگر تولید اطلاعات را كنترل كنید، مالك اطلاعات هستید؛ به شرطی كه آن را به عنوان وثیقهٔ مالكیت خویش در كف دست نگیرید. اما همین كه آن را در شبكه گذاشتید، دیگر مالك آن نیستید. اینترنت یك خیابان دوطرفه است. چنان است كه وقتی [چیزی را] روی این شبكه گذاشتید، از شما انتظار می رود كه آن را به هر قیمتی روی شبكه نگه دارید. فرض كنید مقاله ای می نویسید و نشانی های روی وب را به عنوان منبع ارجاعات در آن نقل می كنید؛ ولی ناگهان برخی از این نشانی ها از وب حذف می شود. اینترنت به عنوان رسانهٔ توزیع، فرصتی بیمانند برای بیان دیدگاه ها، اطلاعات و هویت رقومی به اقتصادی ترین شیوهٔ ممكن است. به این دلیل، اینترنت به نوعی یك برزخ حقوقی است. افرادی كه دارای جاه طلبی هایی از حیث انتشار [افكار خود] هستند، خیلی آسان تر می توانند آن ها را در اینترنت منتشر كنند تا این كه – مثلا" – شش ماه صبر كنند تا مجوز نشر را از مقالات محلی ایران دریافت دارند. همانگونه كه پیش تر گفتم، اینترنت یك خیابان دو طرفه است؛ یعنی تراز تجاری در جریان ورود و خروج اطلاعات وجود دارد و در یك وضعیت مطلوب این دو باید بر هم منطبق باشند. ولی در بسیاری موارد اینگونه نیست، وشاید نباید هم باشد. در واقع حسن اینترنت این است كه می توان جریان اطلاعات مورد نیاز را برنامه نویسی كرد. كسی كه ره ادبیات نوین انگلیسی علاقه دارد، یعنی به چیزی كه دستیابی به آن در ایران دشوار است، چه بسا با اتصال به سایت های مربوطه در اینترنت راضی شود. اینترنت صفت بوقلمونی دارد، مطابق با خواسته های فرد تغییر رنگ می دهد. اگر خواستهٔ شما فقط ارتباطات – مثلا" پست الكترونیكی- باشد، اینترنت یك راه حل كامل- سریع و نسبتا" ارزان – است. اما وقتی برای تأمین نیازهای اطلاعاتی، به عنوان رسانه یا یك محمل بازرگانی، از آن استفاده كنید، آنگاه حالتی نامتقارن می یابد. میزان عدم تقارن مستقیما" به وضعیت صنعت و اقتصاد اطلاعات [ در كشور] شما مرتبط است. بنابر ارقام غیر رسمی، ایران در هر سال اطلاعاتی با ارزش نزدیك به ۳۰ میلیون دلار ، در شكل های گوناگون آن از اینترنت وارد كرده است. دربارهٔ صادرات رقمی در دست نداریم . تعداد سایت های ایرانی كه در حال حاضر فعال و از طریق شبكه در دسترس اند كم تر از ۱۰ تا، و بهترین آنها ندا رایانه با كم تر از ۶/۸ میلیو تماس رد ماه است. در سطح فرهنگی، قاره پهناور آسیا شاید كم تر از ۱۰ درصد مندرجات موجود كنونی دراینترنت را به خود اختصاص می دهد. با آن كه دولت ها از ضرورت حركت در جهت سود بردن از مزایای اینترنت سخن می گویند، تمایل اندكی ب سرمایه گذاری برای افزیش مندرجات كشور خود در وب دارند. بدتر این كه آنان غالبا" انگیزه ای، [مثلا"] در قالب معافیت مالیاتی، برای بخش خصوصی به منظور كاستن از میزان این شكاف فراهم نمی آورند . در واقع یكی از پیش نیازهای حركت به سوی جامعه اطلاعاتی، غیر دولتی كردن صنعت مخابرات است.صنعت مخابرات در عمدهٔ موارد یك انحصار دولتی است، و دولت غالبا" با غیرت و حمیت نسبت به انحصارات خود رفتار می كند. ادارهٔ این انحصارات، و در نگاهی عام تر، نگرش حكومت در این باب كه چه كسی وارد اینترنت بشود و چه كسی نشود، اگر با قوانینی كه تساوی دسترسی را تضمین می كنند تعدیل نشود، به [نوعی ] قشربندی – شكل گیری تقسیمات اجتماعی برمبنای نامگذاری كه دسترسی به اطلاعات را انحصاری می كند ، و از سوی دیگر، ظهور فقرا [ی اطلاعاتی] را شاهد خواهیم بود . خوشبختانه درایران دسترسی به اینترنت هنوز به چنین مسائلی مبتلا قبول از نظر قیمت ارتباط دارد. یك اتصال اینترنت هنوز به چنین مسائلی مبتلا نشده استو مشكل موجود، بیش تر با ارائه امكان دسترسی قابل قبول از نظر قیمت ارتباط دارد. یك اتصال اینترنت در ایران نوعا" با قیمتی از پایهٔ ۱۲۰۰ دلار امریكایی آغاز می شود . میانگین حقوق یك استاد دانشگاه ۴۰۰۰ دلار در سال است، و قیمت اتصال اینترنت با امكان فروفرستی(۶) سریع، از ۱۰۰۰۰ دلار شروع می شود. البته با در نظر گرفته موضوعات زیر می توان از میزان عدم تقارن در بهره گیری از حركت به سوی جامعه اطلاعاتی تاحدودی كاست:
- چگونگی یافتن اطلاعات و چگونگی استفاده از آن؛
- چگونگی ارزیابی قدرت اطلاعات در پشتیبانی از اهداف راهبردی سازمان؛
- كارآیی و صرفه مندی؛
- سنجش میزان تأثیر خدمات بر استفاده كنندهٔ نهایی؛
- پخش اطلاعات.
در نتیجه به نظر من سر جمع كلی پاسخ به پرسش های بالا، چیدمان اطلاعاتی لازم برای تضمین میزان سازگاری یك جامعه با یك جامعه مبتنی بر تبادل اطلاعات را تعیین می كند. نمی توان كشوری را یك شبه به جامعهٔ اطلاعاتی بدل كرد؛ بلكه سواد اطلاعاتی در این كشور باید به حد معینی برسد. سواد اطلاعاتی نیازمند سرمایه گذاری جدی در زیر ساختار آموزشی، و توسعهٔ منابع انسانی است. تفاوت گستردهٔ میان نگرش های جهانی موجود در نواحی روستایی ایران( كه اكثریت جمعیت ایران در آن زندگی می كنند)، و در نتیجه رفتار اطلاع جویی و نیز رفتار اطلاع پردازی ، مركز پژوهش های روستایی را به اختصاص بخش عمده ای از تلاش های پژوهشی اش در این جهت هدایت كرده است. روشن شده كه در هر جا كه یك توسعهٔ روستایی ضریب هزینه/ عملكرد بهتری را حاصل می كند. چنین برنامه هایی را می توان از طریق بزرگان روستا، مسجد محل یا كتابخانه روستایی محل علمی عملی كرد. به علاوه،سطح نیاز اطلاعاتی ساكنان روستا گرایش آشكاری به سوی همخوانی با كیفیت [اطلاعات] دارد. جالب توجه این كه تأمین نامتوازن منابع اطلاعاتیـ بدون توجه به عوامل روانی- اجتماعی، در پاره ای از جوامع روستایی معین به تنش اجتماعی منجر می شود. مثلا" شیوهٔ زندگی چادر نشینی وایلی را – كه در طی هزاران سال تغییر اساسی نكرده – چگونه می توان با پدیدهٔ انفجار اطلاعات همگام كرد؟ نواحی شهری كه موضوع، شكل و دامنهٔ درخواست و تولید اطلاعات درآن ها به طور سنتی تنوع بیش تری یافته است. همیشه بانوعی از نخبه گرایی، از لحاظ دسترسی به گسترهٔ وسیعی از اطلاعات، همراه اند. قاعدهٔ بازی در قراردادهای اجتماعی تنوع بیش تری یافته است. در برخی موارد، تأمین كوركورانهٔ اطلاعات به جای این كه سودمند باشد زیانبار خواهد بود. اساسا" در حركت برای تدارك ابزارهای اطلاعاتی كه ب منظور بهبود بخشیدن به زندگی مورد نیاز این اجزای جامعه است، باید موضوع [تنش و ] تكان فرهنگی را نیز مورد توجه قرار داد.
نتیجه
غوطه وری مهار نشده در فضای سیبرنتیكی و قرار گرفتن در معرض آن، در بهترین حالت نیز اقدامی مخاطره آمیز خواهد بود. قطعا" همهٔ جوامع از انقلاب اطلاعاتی سود نخواهند برد؛ برخی از این جوامع ممكن است به دلیل فقدان زیرساختار و حفاظ های مناسب حتی زیان ببینند. جدایی میان تعهدات و هویت های فیزیكی و رقومی را باید درك كرد و به آن ها پرداخت. باید تعریف جدیدی از خلوت [شخصی]، نه براساس حقوق، بلكه برمبنای روابط به دست داد. با وجود پیچیدگی طبقات گوناگون اجتماعی، ادراك اهمیت سرمایه گذاری در خدمات اطلاعاتی و تمایل به این كار از سوی جامعه، تا آنجا كه به پیچیدگی فرایند تصمیم سازی در آن مربوط می شود، از كاركردهای سرشت اجتماعی – اقتصادی وفرهنگی آن است. توسعه خدمات اطلاعاتی برای پشتیبانی از این تصمیم سازی ها شباهت نزدیكی با نیاز جامعه و درك جامعه از اهمیت چنین خدماتی دارد. این امر در كلیت خود از عادات افراد در دسترسی به اطلاعات ارزشمند تأثیر می پذیرد. غالبا" لازم می آید كه برای اصلاح این عادات اطلاعاتی به آموزش استفاده كنندگان مبادرت ورزید. به منظور تضمین بهبود و صرفه مندی خدمات، باید با مركز اطلاع رسانی همچون یك شركت تجاری رفتار كرد. در هر حال ، در تجارت قواعد مراعات نمی شود.
پی نوشت ها
Mnemonics
Harmonics
Informatics
Magical cookies
Netizen
Download
** نویسنده مایل است مراتب سپاس خویش را از مركز اطلاعات و مدارك ایران، وزارت دفاع، و ISIS به خاطر مساعدت آنان در تأمین امكان دسترسی به گزارش های تحقیقاتی آنان ابراز دارد. بویژه از شبكه های “ماورا” و “ندا رایانه “ به خاطر عدم ایجاد مانع در كار نویسنده در حین انجام بررسی های میدانی دراین شبكه ها سپاسگزاری می شود.
منبع : مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران


همچنین مشاهده کنید