کتیبه بیستون

دیودور سیسیل، مورخ یونانی نخستین كسی بود كه در كتاب خود نام بیستون را به صورت بغستان Bogistanon آورده است كه شكل تغییر یافته واژه كهن ایرانی بغ _ ستانا یعنی «جایگاه خدایان» است. احتمالا واژه بهیستان یا بهیستون در نتیجه كاربرد عامیانه مردم به واژه بیستون یعنی مكانی كه در آن ستون وجود ندارد، تغییر یافته است. این اثر تاریخی كه در چند كیلومتری شرق كرمانشاه قرار دارد، یكی از آثار ممتاز خاورمیانه به شمار می رود كه از حدود دو هزار سال پیش تاكنون در پیش چشمان مسافران جاده شوش _ اكباتان شكوه و عظمت خود را به رخ كشیده است. این اثر شامل یك نقش برجسته و یك كتیبه هخامنشی است كه متن كتیبه آن طولانی ترین كتیبه هخامنشی به شمار می آید. تمامی اثر بر روی صفحه ای سنگی به ارتفاع ۳ متر و عرض ۵ الی ۶ متر خلق شده است كه به نظر می رسید سطح دیواره صرفا برای همین منظور مسطح گردیده است. از میان افراد مختلفی كه نقش آنها بر روی سنگ دیواره حك شده است، تصویر داریوش با هیكل بزرگش متمایز تر از دیگران است. وی در دست چپ خود كمان پادشاهی یعنی نماد قدرت شاهنشاهی را بدست گرفته است و دست راست خود به علامت سلام و دورود به سوی اهورامزدا بالا آورده است كه او نیز به همان صورت سلام داریوش را پاسخ می دهد.تندیس و تصویر خدایی بر فراز نقش سایر افراد سایه گسترانیده است.اهورامزدا، در حالی كه تاج كیانی خدایان را بر سر نهاده است از درون حلقه ای بالدار بیرون می آید و با دست چپ خود حلقه قدرت شاهنشاهی را به داریوش عطا می كند. در پشت سر داریوش دو نفر از اشراف هخامنشی كه هر یك نشانه های شاهنشاهی هخامنشی را با خود همراه دارند : نیزه، كمان و تیردان پیش روی داریوش نه پادشاه دروغین، در غل و زنجیر در پیشگاه او به صف كشیده اند و داستان عصیان و شورش آنها در كتیبه های كناری نقش برجسته حك شده اند. كتیبه بیستون نیز همانند بسیاری از كتیبه های هخامنشی به سه زبان پارسی باستان، بابلی و عیلامی نگاشته شده است.
عمده دلیل نگارش كتیبه ها به سه زبان فوق سیاسی است. چرا كه شاهان هخامنشی بر آن بودند كه خود را جانشینان بر حق بابلی ها و عیلامیان معرفی كنند. متن بابلی كتیبه در دو ستون بر روی دو سطح سنگی كناری نقش برجسته در سمت چپ آن حك شده است . متن پارسی باستان كتیبه در پنج ستون و در پایین نقش برجسته حك شده است و ادامه آن تا سمت راست نقش برجسته كشیده شده است. به نظر می آید كه متن عیلامی كتیبه دارای سرگذشت عجیبی است.این بخش از كتیبه نخست در چهار ستون در سمت راست نقش برجسته حك شد. اما به هنگام تهاجم آخرین پادشاه شورشی، بخش هایی از آن از بین رفت و مدت ها بعد از آن، همان متن در سه ستون در سمت چپ متن پارسی باستان كتیبه حك شد. كتیبه دوم عیلامی، كاملترین متن از مجموع كتیبه ها را دارد كه در ۷۶ بند نوشته شده است. در حالی كه متن بابلی و پارسی باستان در ۶۹ بند بر روی دیواره سنگی حك شده اند. در نقاط مختلف نقش برجسته كتیبه های كوتاهی در سه زبان نوشته شده اند كه روایتگر افسانه هایی هستند كه براساس آنها می توان شاهان عصیانگر و شورشی سرزمین هخامنشی را به هنگام جلوس داریوش بر تخت پادشاهی شناسایی كرد. برخی دیگر از كتیبه های كوتاه بر روی نقش برجسته ها، تكرار ۴ بند اول كتیبه ای است كه به زبان عیلامی در قسمت بالای نقش داریوش نوشته شده است. همچنین در بالای نقش برجسته در سمت چپ آن ترجمه بند هفتادم كتیبه دوم عیلامی و در قسمت راست آن مجددا ۴ بند اول كتیبه پارسی باستان حك شده است. مشاهده می كنیم كه پراكندگی كتیبه های ثانویه نشان دهنده نوعی بی نظمی است كه هنرمندان به وقت خلق این اثر باشكوه با آن روبرو بوده اند. تحصیل گذرا از مجموع نقش برجسته همان احساس را در انسان بوجود می آورد. به نظر می رسد كه طرح اولیه نقش برجسته، به دفعات به هنگام حكاكی بر روی سنگ تغییر یافته است و اینك باستان شناسان در تلاش هستند تا مراحل اصلی خلق این بنا و اثر شكوهمند را بازسازی كنند. این احتمال وجود دارد كه در طرح اولیه صرفا ایجاد نقش گوماتا و هشت پادشاه عصیانگر مغلوب مد نظر خالقان اثر بوده است و كتیبه های اولیه نیز دو كتیبه كوتاه عیلامی و پارسی باستان هستند كه هر یك در ۴ بند و در قسمت بالای نقش داریوش حك شده اند.
اندیشه حك كردن متنی طولانی تر بعدها به ذهن پادشاه خطور كرده است. به همین دلیل محل نگارش ۶۹ بند كتیبه پارسی باستان در پایین نقش برجسته و متن نخستین كتیبه عیلامی در سمت راست آن به درستی انتخاب شده است. لیكن متن بابلی كتیبه در سمت چپ نقش برجسته در محل مناسبی حك نشده است و این حس را در بیننده برمی انگیزد كه بعدها این متن به آن اضافه شده است. ایراد دیگری كه از نقطه نظر فنی می توان بر تناسب كتیبه ها و نقش برجسته ها وارد ساخت، محل آفرینش نقش نهمین پادشاه مغلوب یعنی پادشاه سكاها با كلاه نوك تیزش است كه از كادر كلی پیش بینی شده برای نقش برجسته بیرون زده است. به همین دلیل و با توجه به محل نقش اهورامزدا متوجه می شویم كه تقارن كلی اثر به هم خورده است به گونه ای كه با احتساب نقش پادشاه سكاها، نقش اهورامزدا در میانه نقش برجسته قرار نمی گیرد. به نظر می رسد كه برای افزودن نقش پادشاه سكاها، هنرمندان مجبور شده اند كه بخشی از كتیبه عیلامی را از بین ببرند. از این رو كتیبه عیلامی و متن كامل آن در سمت چپ كتیبه پارسی باستان بازآفرینی شده است. همچنین برای تكمیل كتیبه متن پارسی باستان، بند دیگری (بند ۷۰) به آن اضافه شده است. از سوی دیگر به دلیل تاخر زمانی وقوع شورش سكاها نسبت به سایر رویدادهای حكایت شده در ۶۹ بند نخست كتیبه پارسی باستان، شرح ماوقع شورش پادشاه سكاها در ستون دیگری شامل بندهای ۷۱ الی ۷۶ در سمت راست متن اولیه كتیبه پارسی باستان حك شده است و ستون پنجم. به همین دلیل هنگامی كه نظری كلی به محل كتیبه پارسی باستان می اندازیم، متوجه می شویم كه متن آن اندكی از سمت راست در پایین نقش برجسته بیرون زده است. نبود جای كافی بر روی صخره، باعث شده است كه روایت تكمیلی كتیبه بیستون در متن بابلی و عیلامی نخستین اضافه نگردد.
به واقع اطلاعات كافی از زمان آفرینش شرح حال شخصیت های نقش برجسته در دست نمی باشد. لیكن یقین داریم كه در طرح اولیه بیستون، محلی برای حك تمامی متون به زبان های سه گانه پیش بینی نشده بود.سرگذشت بیستون
پس از این كه داریوش، شاهنشاهی ایران را به دست گرفت، تصمیم گرفت تا مردم امپراطوری خویش را در جریان فرمانروایی خود قرار دهد. از این رو مكانی را بر سر جاده قدیم شوش به اكباتان جهت خلق سنگ نبشته بزرگی از كارهای خود، برگزید. در امتداد این مسیر پر آمد و شد، سنگ نگاره های دیگری نیز دیده می شود كه كهن ترین آن به فرمان انوبنی نی در حدود دو هزار سال پیش از میلاد كنده شده بود. در این نقش برجسته پادشاه كمانی در دست چپ و تبرزینی در دست راست دارد و پای چپ را بر سینه دشمنی مغلوب نهاده است كه روی زمین افتاده است و الهه ایشتار (عشتار) در حال دادن حلقه حكومت به اوست. الهه با طنابی كه در دست دارد، دو امیر دست بسته را پشت سر خود می كشد. هفت اسیر دیگر زیر تصویر شاه نشسته اند.
به نظر می رسد داریوش با الهام گرفتن از این نگاره و تقارن موضوعی _ زیرا انوبنی نی نیز بر نه دشمن چیره شده بود _ دستور داد تا در همان جاده در نزدیكی كرمانشاه نقش برجسته پیروزی های وی را بر سینه كوه نقر كنند . لیكن نگاره داریوش پركارتر از نگاره انوبنی نی است. در خصوص ماهیت اشخاص نقش برجسته داریوش می توان اظهار كرد كه پشت سر داریوش ویْندَه فْرَدنَه كماندار و گَئو بَرَوه نیزه دار ایستاده اند كه از جمله هفت نفری هستند كه در براندازی گئومات شركت داشتند. داریوش كه نقش وی به منظور تجسم اهمیت اش، در مقایسه با دیگران بزرگتر به تصویر كشیده شده است، همانند انوبنی نی كمانی در دست چپ دارد و پای چپ اش را روی سینه دشمنی كه روی زمین افتاده و به علامت التماس دست هایش را بالا برده است، گذارده است . این همان گئومات مغ است. پشت سر او صف اسیران قرار دارد كه گردن هایشان با طناب به یكدیگر و دست هایشان از پشت سر بسته است. با این كه این سنگ نگاره در كنار یكی از راه های پر رفت و آمد و مهم قرار دارد، لیكن افراد معدودی آن را از نزدیك می دیدند. از این رو، داریوش برای اینكه مردم امپراطوری بزرگ ایران پی ببرند كه وی چه كارهایی را انجام داده است، فرمان داد تا نسخه هایی از این كارنامه تهیه كنند و به تمامی ساتراپ های امپراطوری بفرستند و برای مردم بازخوانی كنند. برای نمونه رونوشتی از متن بیستون در مجتمع نظامی یهودیان در جزیره الفا نتین نیل بدست آمده است.
شرح كتیبه
بخش اول كتیبه (بند اول تا پنجم) نسب شناسی داریوش است كه در آن وی چگونگی كسب عنوان پادشاهی اش را روایت می كند : «منم داریوش شاه، پسر ویشتاسب، هخامنشی، شاه شاهان . من اكنون پادشاه سرزمین پارسی ام . داریوش شاه می گوید پدرم ویشتاسب است ، پدر ویشتاسب ارشام است. پدر ارشام، آریارمنه بود پدر آریارمنه، چیش پیش بود. پدر چیش پیش هخامنش بود. داریوش شاه گوید از این رو ما خود را هخامنشی می نامیم. ما از دیرباز نژاده بوده ایم. از دیرباز خاندان ما شاهی بود. داریوش شاه گوید هشت تن از خاندان ما پیش از این شاه بودند. من نهمین شاه هستم. ما از دو تیره شاه بودیم.» در این بخش پادشاه، تبار شاهنشاهی و قانونی بودن پادشاهی خویش را تاكید می كند. «اهورامزدا مرا پادشاه قرار داد» جمله ای است كه به نظر می رسد دارای مفهوم سیاسی جدیدی نزد ایرانیان است و در تمامی متن كتیبه تكرار شده است. در بخش دوم كتیبه (بند ۶ الی ۹) اسامی مردم ۲۳ كشوری كه داریوش بر آنها غلبه كرد، ذكر شده است. در این بخش ضمن تاكید بر تسلیم و اطاعت محض آنان و عدالت شاهنشاهی بیان شده است كه خاینین همواره مجازات و خدمتگزاران راستگوی پادشاه، پاداش نیك خواهند داشت. روایت حماسی كتیبه داریوش با شرح قیام گئومات دربندهای (۱۰ الی ۱۵) به دنبال بقدرت رسیدن كمبوجیه پس از كورش آغاز می گردد. متن روایت داریوش شبیه روایتی است كه هرودت در كتاب تاریخ خود از حوادث ایران باستان نقل كرده است لیكن او نام بغ را سمردیس آورده است. داریوش چنین حكایت می كند كه كمبوجیه پادشاه قبل از وی، برادرش بردیا را در قفا به قتل رسانید. پس از مرگ كمبوجیه، گوماتاد گئومات، به دروغ خود را بردیا برادر مقتول كمبوجیه می نامد و سر به عصیان بر می دارد. نخست به دلیل برخی سیاست های وی، تمامی مردم امپراطوری از وی طرفداری می كنند اما داریوش به یاری اهورامزدا، عصیان بردیای دروغین را سركوب می كند. بندهای (۱۶ الی ۵۶). داریوش عصیان سایر شاهان را روایت می كند و شرح هر یك از عصیان ها به یك شكل روایت شده است. فردی خود را جانشین قانونی پادشاه قبلی سرزمین اش می نامد و این امر یعنی، غصب منصب پادشاهی به دروغ. در نتیجه اهورامزدا از داریوش حمایت كرد زیرا فقط اوست كه حقیقت را بر زبان می راند. تمامی عصیان ها در سرزمین های امپراطوری روی داده است. در عیلام آسینا ، در بابل نیدنتوبل ، مرتیه در شوش، فروزیتش در ماد كه از جانب پارتیان و هیركانیان حمایت می شد، فرادا در مارگیان ، وهیزداته در پارس كه وی نیز خود را به دروغ بردیا نامید، آركسا در بابل. داریوش برای آن كه سرنوشت پادشاهان عصیانگر، سرمشقی برای سایرین باشد، دستور داد تا برخی از آنها را مثله كنند. در بند (۵۲ الی۵۳) خلاصه ای از فتوحات داریوش روایت شده است. «و این آنچه بود كه من در عرض یكسال به انجام رسانیدم. من ۱۹ بار با شاهان عصیانگر مبارزه كردم و ۹ پادشاه را مغلوب خویش ساختم» در بندهای (۵۴ الی ۵۹) پادشاه دروغ گویی را محكوم می كند. تمامی شورش ها و عصیان ها كه به دلایل دروغین و واهی انجام می گرفت، به همان دلیل دروغین بودن، با ناكامی روبرو می شدند. سپس داریوش خطاب به آیندگان چنین می گوید: «و تو ای كسی كه این كتیبه را خواهی خواند، اندیشه مكن كه این حكایت دروغ است.»در بخش آخر كتیبه (بند ۶۰ الی ۷۰) سرگذشت و چگونگی خلق كتیبه آمده است و پادشاه تاكید می كندكه باید از آن حفاظت كرد و آن را در تمامی سرزمین های امپراطوری به مردمان شناساند. همچنین داریوش نام شش تن از نجبای پارس را كه وی را در پیروزی بر گوماتا (گئومات) یاری رساندند، در كتیبه بیستون آورده است. متنی كه بعدها به كتیبه اضافه شده است، (ستون پنجم متن پارسی باستان) به شكل مختصر شرح دو شورش سال دوم حكمرانی داریوش را حكایت می كند. (بند ۷۱ الی ۷۶) یعنی شورش آگاماتیا در عیلام (نقش وی در بیستون حك نشده است) و سكونخا پادشاه سكاها.
منابع :
۱. Le rocher de Bisotun, Pierre Lecoq, Le Monde de La Bible,
۲. از زبان داریوش، هاید ماری كخ، ترجمه دكتر پرویز رجبی، نشر كارنگ، تهران ۱۳۷۹
۳. ایران از آغاز تا اسلام، ر. گریشمن، ترجمه محمد معین، علمی و فرهنگی، تهران ۱۳۷۹

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی