جنگ های ایران و روسیه

• علت جنگ های ایران و روسیه
هدف اصلی روسیه دسترسی به دریای آزاد بود، علت دیگر دست اندازی روس ها به خاك قفقاز بود كه ساكنان آن خواستار خودمختاری بودند و همچنین قفقاز مركزی و جنوبی كه جزیی از خاك ایران محسوب می شد و ساكنان آن هواخواه ایران بودند. از طرف دیگر مردم مناطق قفقاز شرقی یعنی گنجه، شیروان، طالش، باكو علاوه بر مسلمان بودن، طرفدار ایران بودند و این موجب نارضایتی روس ها می شد. گرجستان نیز یكی از علل اساسی اختلاف بین ایران و روسیه بود. گرجستان ناحیه حاصلخیز سبز و خرمی است كه در دامنه كوه های قفقاز و در سواحل راست دریای سیاه واقع شده است. مردمی از نژاد آریایی از زمان های بسیار قدیم و شاید از نخستین روزهای هجرت نژاد آریایی ایرانی به نواحی امروزی در آنجا سكنی دارند و از نخستین روزهای تاریخ ایران نامشان در اسناد تاریخی ما آمده است (گرجستان در زمان آقامحمدخان به تصرف ایران درآمده بود) اما پس از ملحق شدن به روسیه فتحعلی شاه در بازگرداندن آن به تلاش های بسیاری كرد.
دوره اول جنگ های ایران و روسیه: (۱۲۲۸- ۱۲۱۸ ه. ق)
- الحاق گرجستان به روسیه (۱۲۱۵ ه. ق)
به سال ۱۲۱۵ ه. ق گئورگی حاكم گرجستان رسماً تحت الحمایگی روس ها را پذیرفت. برادر گئورگی، الكساندر چون مخالف الحاق گرجستان به روسیه بود به دربار ایران پناهنده شد. تزار روس این امر را بهانه قرار داده فرمانده خود سیتسیانف را مامور تصرف قفقاز كرد. سیتسیاتف به تفلیس حمله كرد و آن شهر را تصرف كرد. در این زمان گئورگی خان مرد و یكی از فرزندان او طهمورث به دربار ایران پناهنده شد و شاه ایران را به جنگ با روس ها تشویق كرد. فتحعلی شاه كه از الحاق گرجستان به روسیه ناراحت بود پناهنده شدن شاهزادگان گرجستانی به دربار ایران را بهانه كرد و فرمان حمله به گرجستان را صادر كرد.
•علت و بهانه جنگ های ایران و روسیه
۱- انقلاب ها و درگیری های داخلی در گرجستان.
۲- علت اساسی جنگ هم تمایل هر دو دولت ایران و عثمانی مبنی بر به تصرف درآوردن گرجستان بود.
• آغاز جنگ های ایران و روسیه (۱۲۲۸- ۱۲۱۹ ه. ق)
گنجه به سال ۱۲۱۸ ه. ق توسط سردار روسیه ژنرال سیتسیانف تصرف شد.
به رغم دفاع مردانه حاكم ایرانی گنجه (جوادخان قاجار)، خیانت ارامنه و مایوس شدن حكام قره باغ و ایروان از فتحعلی شاه سبب شد خانات ایروان به تصرف نیروهای روسیه درآیند. با تصرف این شهرها نیروهای روسیه تا حدود ارس پیشروی كردند. به محض اطلاع فتحعلی شاه از تسخیر گنجه و تسلیم ایروان و قره باغ سپاهی به فرماندهی عباس میرزا نایب السلطنه كه از همه برادران خود لایق تر بود فرستاد.
• جنگ اچمازین (۱۲۱۹ ه. ق)
عباس میرزا پس از مرتب كردن سپاه خود در آذربایجان برای سركوب محمدخان قاجار كه حكمرانی ایروان را به عهده داشت و تسلیم روس ها شده بود به آن شهر لشكر كشید. سیتسیانف فرمانده روسی برای كمك به حاكم ایروان به حوالی اچمازین مركز خلیفه ارامنه ایروان شتافت. فرمانده روسیه سه روز سپاه عباس میرزا را گلوله باران كرد چون از عهده آنها برنیامد از ادامه جنگ به صورت مستقیم خودداری كرد. در این بین محمدخان چون ضعف و ناتوانی فرمانده روسیه را از جنگ با عباس میرزا دید از عباس میرزا ولیعهد ایران تقاضای عفو و بخشش كرد. سیتسیانف به صورت غافلگیرانه خواستار آن شد كه بر سپاه ایران شورش كند و در صبح ششم ربیع الثانی ۱۲۱۹ در اچمازین برادر وی عباس میرزا ناگهان حمله برد و لشكریان ایران را از آن نقطه پراكنده كرد اما چون نیروی كمكی كه از جانب فتحعلی شاه برای عباس میرزا ارسال شده بود سیتسیانف ژنرال روسی را شكست دادند و او ناچار عقب نشینی كرد و این جنگ به پیروزی ایران منتهی شد حكمرانی ایروان همچنان در اختیار محمدخان قرار گرفت و حكمرانی نخجوان با حكم فتحعلی شاه به كلبعلی خان سپرده شد.
•جنگ سال های ۱۲۲۲-۱۲۲۰ و قتل سیتسیانف
پس از پیروزی سپاه ایران در اچمازین فرمانده روس درصدد برآمد به سواحل گیلان لشكركشی و سپس تهران را تسخیر كند و دولت ایران را تحت الحمایه روسیه درآورد. در این زمان حكمران شوشی و قره باغ تسلیم روسیه شدند. قتل ژنرال سیتسیانف فرمانده كل ارتش روسیه در این جنگ ها در ماه ذی الحجه ۱۲۲۰ قمری با خدعه حسینقلی خان و ابراهیم خان صورت گرفت و سرش را با فرستاده مخصوص چاپاری به تهران آوردند. ارتش وی هم چاره ای جز آن نداشت كه به پایگاه خود برگردد.علت تسلیم شدن حاكمان شوشی، قره باغ و گنجه به سپاه روسیه خیانت جمعی از ارامنه ساكن در این شهرها علت اصلی این نابسامانی بود. عدم مساعدت و همكاری ها و هماهنگی های اداری و حقوق دیوانی ارامنه توسط دولت ایران نیز از علل برگشتن ایشان از ایران بود. پس از این واقعه شاه ایران (فتحعلی شاه) به فرمانده خود دستور مقابله با نیروهای روسیه و تنبیه حاكمان قره باغ و شوشی را صادر كرد.مقارن رسیدن سپاه ایران به ساحل رود ارس نیروهای روسیه به عزم تسخیر كردن گیلان راهی شدند. فرمانده روسیه در تسخیر گیلان به علت روبه روشدن با مشكلات و تلفات و خسارت های زیاد ناموفق ماند.
•علت شكست سیتسیانف در جریان تسخیر گیلان
نبود بندر و لنگرهای خوب در گیلان باعث شد كشتی های بزرگ روسیه نتوانند تا ساحل پیشروی كنند و نیروی خود را در بندرانزلی پیاده كنند. در كنار این مسئله ایستادگی مردم گیلان نسبت به ارتش روسیه و همین طور نبود علوفه، آذوقه و لوازم لشكری برای سپاه روسیه باعث شد روسیه نتواند به موفقیت دست پیدا كند.
•جنگ اصلاندوز (۱۲۲۸ ه. ق)
با قتل سیتسیانف فرماندهی سپاه روسیه به عهده گودوویچ افتاد (این دوران همزمان است با فعالیت های گاردان در تقویت نظامی ایران).
گودوویچ در سال ۱۲۲۳ ه. ق به صورت ناغافل به ایروان حمله برد. اما شكت خورد و برگشت. عباس میرزا برای تنبیه سپاه روسیه از تبریز به نخجوان رهسپار شد و طی چند نبرد در اطراف شهر ایروان و دریاچه گوگچه سپاهیان روس را مغلوب كرد. در سال ۱۲۲۵ه .ق. حسین خان قاجار حاكم ایروان علیه روس ها شورش كرد و جمع زیادی از روس ها را به اسیری گرفت و عازم تهران كرد. این روزها (۱۲۲۶- ۱۲۲۵ه .ق) مقارن با خروج گاردان از ایران و ورود هیات نظامی انگلیسی به ایران است. در این زمان روس ها خواستار صلح با ایران شدند كه شرطشان این بود كه مكان های متصرفه در تصرف آنها بماند و نیز ایران به آنها اجازه عبور از داخل كشور برای حمله به عثمانی را بدهد كه دولت ایران این تقاضا را نپذیرفت. پس از ورود سرگرد اوزلی به علت رابطه دوستی كه میان انگلیس و روسیه ایجاد شده بود در پی آن شد كه بین ایران و روسیه، صلح برقرار كند و خواستار آن بود كه افسران انگلیسی كه در سپاه ایران بودند از جنگ با روسیه دست بردارند. عباس میرزا چون اصرار داشت جنگ ادامه یابد، جنگ ادامه یافت و سپاه ایران در محل اصلاندوز كنار رود ارس مقیم شدند. در این هنگام روس ها غافلگیرانه به اردوی ایران حمله كردند. اگرچه سپاه ایران مقاومت زیادی نشان دادند اما به علت اختلافاتی كه بین سپاه ایران پیش آمد، نیروهای ایرانی مجبور به عقب نشینی به سمت تبریز شدند. فرمانده سپاه روسیه پس از فتح اصلاندوز، آذربایجان را از هر دو طرف مورد تهدید قرار داد. در این زمان تركمانان خراسان شورش كردند. در این میان شاه ایران كه درصدد آماده كردن سپاهی برای سركوب نیروهای روسی بود به علت اوضاع ناآرام در چند جبهه تقاضای صلح كرد.
• عهدنامه گلستان
علل آنی عهدنامه گلستان (۲۹ شوال ۱۲۲۸ه .ق):
شكست ایران در جنگ اصلاندوز و شورش های محلی، فتحعلی شاه را مجبور به صلح با روس ها كرد. میرزا ابوالحسن ایلچی به عنوان نماینده و سرگور اوزلی نیز به عنوان واسطه از تهران عازم روسیه شدند. دولت روسیه نیز چون در این زمان سخت گرفتار درگیری و كشمكش با ناپلئون بناپارت بود از رسیدن سفیر روسیه و تقاضای صلح استقبال كرد. قرارداد صلح در قریه گلستان از محال قره باغ منعقد شد. این عهدنامه به وساطت سرگوراوزلی، نماینده روس یرملوف و نماینده تهران میرزا ابوالحسن خان ایلچی به تاریخ ۲۹ شوال (۱۲۲۸ه .ق) در یازده فصل امضا شد.• مفاد عهدنامه گلستان
۱- واگذاری تمام ولایاتی كه روس ها تصرف كرده بودند یعنی گرجستان، باكو، دربند، شروان، قره باغ، شكی، گنجه، موقان و قسمت علیای طالش.
۲- پرداخت ۱۰ كرور تومان (پنج میلیون تومان) به طور اقساط از طرف ایران به روسیه به عنوان غرامت جنگی.
۳- اجازه عبور و مرور آزاد به كشتی های تجاری روسی در دریای مازندران.
۴- رضایت به انعقاد یك عهدنامه تجاری بین ایران و روسیه و حق اعزام كنسول و نمایندگان تجاری به هر منطقه از ایران كه روس ها لازم بدانند.
۵- حمایت از ولیعهدی عباس میرزا و كوشش در به سلطنت رساندن وی پس از مرگ شاه.
۶- استرداد اسرای طرفین.
۷- اعطای حق قضاوت كنسولی به روسیه.

•عواقب و نتایج عهدنامه گلستان
عهدنامه گلستان یكی از شوم ترین معاهداتی است كه در تاریخ ایران به امضا رسیده و اولین عهدنامه شومی است كه اولیای ایران از شدت بی خبری با یك دولت اروپایی بسته اند. این عهدنامه سبب شد كه روس ها در بدترین شرایط جنگ فرانسه بودند، از گرفتاری های ایران آسوده شده و همچنین سرزمین های جدیدی به متصرفات خود درآورند. عهدنامه گلستان سبب شد برای اولین بار مرزهای طبیعی ایران تغییر كند و تمام نواحی شمال رود ارس از دست ایران خارج شود.
•دوره دوم جنگ های ایران و روسیه (۱۲۴۳- ۱۲۴۱ه. ق)
دلایل شروع دوره دوم جنگ های ایران و روسیه
مشخص نبودن مرزهای بین ایران و روسیه و شورش ها و ناامنی هایی كه بسیاری از حاكمان و ساكنان مرزی برپا كرده بودند (از جمله حسین خان قاجار حاكم ایروان) از علل اصلی شروع دوباره جنگ های ایران و روسیه بود.علت شورش حسین خان قاجار پس از انعقاد صلح بین ایران و روسیه (عهدنامه گلستان) این است كه حسین خان قاجار چون نمی خواست مالیات به دولت ایران بپردازد و برای اینكه عباس میرزا به این منظور او را سركوب نكند مایل به روشن كردن آتش جنگ بین ایران و روسیه و گرفتار شدن ولیعهد ایران بود. دست اندازی روس ها به قلمرو ایران و قسمت ارس (از جمله گوگچه و قپان) و نارضایتی بسیاری از حاكمان سرزمین های ایرانی كه به تصرف روس ها درآمده بودند از جمله ابراهیم خان جوانشیر حاكم شوشی و نگرانی های دولت ایران از جهت از دست دادن سرزمین های وسیع، ظلم و ستم پی در پی روس ها به مسلمانان قفقاز و تقاضای كمك از دولت ایران به ایشان از عوامل اصلی شروع دوباره آتش جنگ بود.
• جنگ گنجه
فتوحات اولیه ایرانیان:
فتحعلی شاه، عباس میرزا را به فرماندهی سپاه ایران منصوب و راهی نواحی تصرف شده كرد چون روس ها مهیای جنگ نبودند غافلگیر شدند و سپاهیان ایرانی تمامی ولایات از دست رفته از جمله باكو، دربند، شوشی، داغستان، ایروان و طالش را به تصرف درآوردند. پس از این واقعه پاسكوویچ از سرداران معروف روسیه از جنگ های روس و عثمانی فارغ شد و فرماندهی سپاه روس در قفقاز را عهده دار شد ویرملوف به خاطر عدم كامیابی در جنگ از طرف تزار روسیه احضار شد.
جنگ گنجه (۱۲۴۲ ه . ق)
پاسكوویچ درصدد برآمد تمامی نواحی متصرف شده توسط ایرانیان را بازپس گیرد. ابتدا قره باغ و سپس ایروان را تصرف كرد و در جبهه های طالش و لنكران قوای ایران را شكست داد لذا با شتاب خود را به گنجه رساند. عباس میرزا نیز با ۳۰ هزار سپاهی عازم گنجه شد. در این نبرد كه به جنگ گنجه معروف شد عنقریب بود كه گوی پیروزی نصیب ایرانیان شود اما به علت خیانت آصف الدوله صدراعظم جدید ایران در اعزام نیرو به سپاه ایران، در سپاه ایران بی نظمی به وجود آمد و تلاش های عباس میرزا در نظم بخشیدن به امور فایده ای حاصل نكرد و ناچار به عقب نشینی پرداخت و در نتیجه این عمل تلاش های ایرانیان در كسب فتوحات در خطر افتاد و باعث پیروزی كامل پاسكوویچ و سپاهیانش شد.
•پیشرفت قوای روس به سوی پایتخت در جنگ دوم
پس از تصرف گنجه و وارد آمدن تلفات سنگین به سپاه ایران سرانجام معابر ارس به دست روس ها افتاد. كشتی های جنگی روسیه در سواحل روسیه با تركمانان و ایلات یموت سازش كردند و حتی آنها را به طغیان علیه دولت ایران وادار كردند. عباس میرزا نیز آخرین نیرو های خود را در سردار آباد متمركز و به سال ۱۲۴۳ (ه.ق) با قوای روسیه به نبردی سخت پرداخت اما نرسیدن آذوقه و جیره و مواجب سپاهیان از تهران باعث تضعیف و متزلزل كردن روحیه سربازان ایرانی شد و سردارآباد به تصرف سردار روس درآمد و قوای ایران به كلی از ساحل چپ رود ارس به داخل آذربایجان رانده شدند. پاسكوویچ در تعقیب سپاه وارد آذربایجان شد و پایتخت ایران را مورد تهدید نظامی قرار داد. پس از آن عباس میرزا دسته های متفرق سپاه خود را به خوبی تمركز داد و حفظ تبریز را به آصف الدوله سپرد اما با خیانت آصف الدوله تبریز توسط ارتش روسیه تصرف شد. سپاه روسیه بدون مقاومت مردم وارد شهر شده و ذخایر و مهمات دولتی را به تصرف درآوردند. با تصرف تبریز نیرو های ارتش روسیه تا ده خوارقان پیش رفتند. در این هنگام بود كه عباس میرزا فتحعلی خان رشتی را نزد پاسكوویچ فرستاد و از وی تقاضای صلح كرد.
• عهدنامه تركمانچای (۱۲۴۳ ه.ق)
شرایطی كه پاسكوویچ برای عقد مصالحه جدید پیشنهاد كرد بسیار سنگین بود اما سفیر انگلستان (مك دونالد) در تهران كه بیشتر از فتحعلی شاه از پیشروی سپاه روسیه می ترسید، در عقاید خود پافشاری كرد و شاه را به قبول شرایط صلح وداشت. این قرارداد در اثر بی لیاقتی فتحعلی شاه و نرساندن وسایل لازم برای سپاه ایران در جنگ های دوم ایران و روسیه صورت گرفت و ارتش ایران از روسیه شكست خورد و تسلیم شد. پس از وساطت سفیر انگلیس مجلسی در قریه تركمانچای (اردوگاه پاسكوویچ) مركب از عباس میرزا، آصف الدوله و حاجی میرزا ابوالحسن خان شیرازی تشكیل شد و عهدنامه ای در ۱۶ فصل و یك قرارداد تجاری الحاقی در ۹ فصل نوشته شد و در تاریخ ۵ شعبان ۱۲۴۳ هجری به امضای نمایندگان ایران و روسیه رسید.
• مفاد عهدنامه تركمانچای و نتایج آن برای دولت ایران
روسیه در این عهدنامه مقاصد استعماری خود را بی پرده آشكار كرد و منافعی به دست آورد كه در هیچ جنگی نتوانسته بود نظیر آن را به دست آورد.
۱- روسیه علاوه بر نواحی كه طبق عهدنامه گلستان از ناحیه قفقاز به دست آورد، ایروان و بخشی از دشت مغان را مالك شد.
۲- اتباع روسی در ایران از تابعیت نسبت به قوانین حقوقی و برای ایران معاف شدند (اعطای حق كاپیتولاسیون به روسیه.)
۳- كشتیرانی در دریای خزر به انحصار دولت روس درآمد.
۴- توپ و تفنگ و مهمات جنگی ایران و قلاع نظامی ایران در قفقاز به دست روس ها افتاد.
۵- ۱۰ كرور تومان (پنج میلیون تومان) غرامت جنگی گرفت.
۶- حق تاسیس نمایندگی بازرگانی و كنسولگری در خاك ایران به روس ها داده شد.
۷- روس ها ولیعهدی عباس میرزا را تائید كردند و موافقت كردند كه پس از جلوس بر تخت سلطنت، حكومت او را به رسمیت شناسند.
۸- استرداد اسرای طرفین.
روس ها با در دست داشتن امتیازات پیمان تركمانچای، شمال ایران را قبضه كرده و اعتبار بین المللی ایران را كاملاً مخدوش ساخته بودند. خزانه مملكت تهی و صحنه سیاست كشور خالی از رجال و رهبران آزموده و خدوم وطن خواه و ملی و ضداستعمار بود، در واقع ایران در پرتگاه سقوط و تجزیه واقع شده بود و فقط این شخصیت فوق العاده امیر كبیر بود كه توانست كشور را نجات داده، به فریاد كشور و ملت برسد، چون در غیر این صورت ایران، پس از تجزیه به طور كامل تحت استعمار قرار می گرفت. بعد از این واقعه دیگر میان روس و ایران حوادث مهم و برخوردهای دامنه داری رخ نداد، مگر در مورد آشوراده و چند پیشامد كوچك دیگر كه هر یك دلیل خاصی دارد.
منابع:
۱- تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، جلد اول (احمد نفیسی).
۲- امیر كبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار (اكبر هاشمی رفسنجانی).
۳- دانشنامه رشد.
مرضیه لهراسبی

منبع : روزنامه شرق