جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


نگین گوهرین


نگین گوهرین
این بنای تاریخی جایی جز «خداخانه» و یا «خدایخانه» (۱) نیست كه در خلال سده های متوالی در میان صحن مسجد جامع عتیق شیراز، همچون نگین گوهرینی با صلابت و استوار قرار گرفته است. در نگاه نخست، هر بیننده ای با دیدن این بنای زیبا و تاریخی، بی اختیار به یاد خانه كعبه در مكه مكرمه می افتد؛ منتهی كعبه ای در كمال غربت و تنهایی، رنجور از سالهای دراز كم توجهی و دیگر مصائب روزگاران دراز تاكنون. در گذشته در بنای خدایخانه، سنگ سیاه بزرگی از جنس سماق وجود داشت كه در سالهای اخیر سنگ مذكور در كنار بنا و میان نخاله های به جا مانده از ویرانی های پیاپی دیده می شد.(۲) سنگ مذكور از جهت شكل و تزئینات روی آن، مانند ته ستونهای كاخ های هخامنشیان در پارسه بود. به قول یكی از مورخین معاصر، این سنگ به منزله حجر الاسود كعبه بوده است.(۳) اگر چه شهر زیبای شیراز، سراسر تاریخ است و شكوه و خاطره، اما به نظر نگارنده، «خدایخانه» یكی از باشكوهترین مكان های تاریخی شیراز و بدون اغراق كشورمان است.
تاریخ مسجدجامع عتیق كه بنای خدایخانه نیز در دل آن جای گرفته است، به هنگامه پرحماسه، پرشور و غوغا و دوران عیاران صفاری و یا صفاریان، یكی از اولین حكومتگران ایرانی پس از ورود اسلام به امپراطوری ایران بازمی گردد. براساس روایات تاریخی، مسجد جامع عتیق به دستور عمرولیث صفاری برادر و جانشین نه چندان شایسته یعقوب لیث صفاری و در سال ۲۸۱ هجری قمری (۸۹۴ میلادی) بنا گردیده است. بنا به گفته اغلب مورخان، هنگامی كه عمرولیث صفاری مشغول آماده كردن لشكریان خود برای جنگ با خلیفه عباسی بود، دست به كار ساخت مسجد جامع گردیده است.(۴) برخی نیز گفته اند عمرولیث به شكرانه فتح فارس، دستور ساخت مسجد جمعه یا همان عتیق را داده است.(۵) شیخ اجل سعدی نیز با اشاره به مسجد مذكور می گوید:
تا نشنوی زمسجد آدینه بانگ صبح
یا از در سرای اتابك غریو كوس(۶)
اما تاریخ ساخت خدایخانه كه در میانه صحن مسجد جامع عتیق قرار گرفته است، براساس برخی روایات تاریخی به سال ۷۵۲ هجری قمری (۱۳۵۱ میلادی) بازمی گردد. این بنا به دستور شاه شیخ ابواسحاق اینجو، حاكم فارس در دوره پس از ایلخانان مغول و برهه ای كه سراسر ایران به صورت ملوك الطوایفی اداره می شد، ساخته شده است. خواجه شیراز حافظ نیز، با اشاره به ابواسحاق می گوید:
راستی خاتم فیروزه بواسحاقی
خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود(۷)
البته با توجه به نهضت هنری دوره تیموریان در ایران و توجه زیاد به هنرهای تزئینی، به احتمال زیاد مكان مذكور در دوره اخیر از توجه زیادی برخوردار گردیده است. گفته می شود با توجه به این كه در این مكان مقدس، نسخی از قرآن كه به خط ائمه اطهار(ع) و صحابه پیامبر گرامی اسلامی(ص) نوشته شده، نگهداری می شده است، به «دارالمصحف» یا «بیت المصحف» نیز موسوم بوده است. همچنین گفته شده كه در این مكان قرآن نیز تلاوت می شده است.
ساختمان خدایخانه كه بی شباهت به معابد و یا آتشكده های نیاكان مردم ایران نیست، از سنگ های نسبتاً بزرگ و گچ، مكعبی شكل ساخته شده است و در میانه صحن مسجد قرار دارد. سطح آن حدود یك متر از پیرامون بلندتر بوده و گرداگرد آن ایوانی به عرض دو متر قرار گرفته است. طول بنای مذكور به همراه ایوان پیرامون آن ۱۲ متر و عرض آن ۱۰ متر است. همچنین اتاقی به طول ۸ متر و به عرض ۶ متر كه دارای دو پنجره سنگی مشبك در جهت شرقی و غربی و دو در ورودی در ضلع شمالی و جنوبی است نیز، در وسط این بنا تعبیه شده است. در چهار گوشه بنای خدایخانه، چهار برج یا ستون قطور كه در بالای آنها مقرنس كاری و در پایین آنها نقش و نگارهایی وجود دارد، بر شكوه و زیبایی این بنا افزوده است.
با توجه به قدمت تاریخی، طرح و معماری منحصر به فرد، شكوه و عظمت و زیبایی بنای مذكور، جای بسی تعجب است كه چگونه تاكنون توجه شایسته از سوی مسئولین میراث فرهنگی كشورمان و نیز از سوی پژوهشگران سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسكو) به آن نشده است.
امیدواریم كه در آینده نزدیك، بنای مذكور به عنوان هشتمین میراث مشترك جهانی در كشورمان مورد شناسایی و ثبت یونسكو قرار گرفته و كمك های لازم برای حفظ و نگهداری و مرمت آن فراهم شود.
با توجه به این كه مسجد مذكور در كنار صحن مرقد مطهر امامزاده میراحمد معروف به شاه چراغ و میرعلی از فرزندان امام موسی كاظم(ع) و در میانه بافت قدیمی شهر شیراز قرار دارد، متأسفانه در حال حاضر صحن مسجد عتیق تبدیل به معبری برای ساكنین اطراف آن شده است و گاهی زیانهایی به این بنای قدیمی از سوی برخی افراد ناآگاه وارد می آید.
پی نوشتها:
۱-www.shirazcity.org/shiraz%۲۰information
۲- افسر، كرامت الله، تاریخ بافت قدیمی شیراز، انتشارات انجمن آثار ملی، تهران ،۱۳۵۳ ص ۸۰.
۳- امداد، حسن، شیراز در گذشته و حال، چاپ موسوی شیراز، ،۱۳۳۹ ص ۱۳۷.
۴- مصطفوی، سید محمدتقی، اقلیم پارس، انتشارات انجمن آثار ملی، تهران ،۱۳۴۳ ص ۶۵.
۵- خوب نظر، حسن، تاریخ شیراز از آغاز تا ابتدای سلطنت كریم خان زند، سخن، تهران ،۱۳۸۰ ص ۹۶.
۶- كریمی، بهمن، راهنمای آثار تاریخی شیراز، اقبال، تهران، ،۱۳۴۴ ص۹۱.
۷- همان كتاب، ص ۹۸.
حمیدرضا بداقی
منبع : روزنامه همشهری


همچنین مشاهده کنید