جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


اسکان غیررسمی، معضل یا راه حل؟


اسکان غیررسمی، معضل یا راه حل؟
اسكان غیررسمی امروزه به عنوان یكی از اصلی ترین معضلات شهر های كشور های در حال توسعه و توسعه نیافته، منجر به بحث های محافل حرفه ای و واكنش مجامع بین المللی شده است. گوناگونی علل پیدایش و تفاوت های ساختاری چنین بافت هایی در مناطق مختلف سبب شده تعاریف متفاوتی نیز از این پدیده صورت پذیرد، این تعدد تعاریف به نوبه خود منجر شده كه نام های گوناگونی به این بافت ها اطلاق شود. در كشور ما، سكونتگاه هایی كه به لحاظ كیفیت ساخت پایین تر از حد استاندارد هستند و از اصول و قواعد شهرسازی تبعیت نمی كنند، با نام های گوناگونی نظیر: حاشیه نشینی، سكونتگاه های بی ضابطه و غیرقانونی آلونك نشینی، بافت های خودرو، اسكان غیررسمی و... یاد می شوند، اما نامی كه غالب صاحبنظران در كشور ما بر آن توافق دارند، اسكان غیررسمی است؛ اسكان غیررسمی ناظر بر اسكان بخشی از جمعیت شهری است كه خارج از بازار رسمی مسكن به تهیه سرپناه برای خود اقدام می كنند.
بافت ها و سكونتگاه های نامیده شده به اسكان غیررسمی موید ویژگی هایی به لحاظ اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و كالبدی هستند كه نتیجه شرایط خاص و متمایز ساكنان این بخش از شهر ها هستند. این مقاله با پرداختن به ویژگی ها و پندار های ناروایی كه در این خصوص وجود دارد، درصدد نشان دادن این موضوع است كه اسكان غیررسمی موضوعی صرفا معضل ساز برای شهر ها نیست و منهای عوامل به وجود آورنده اش، گاه راه حلی است جهت ایجاد سرپناه بخشی از جمعیت شهری.شناخت ویژگی های اجتماعات غیررسمی موجد نگرشی واقع بینانه به این موضوع خواهد شد، چرا كه با شناخت این ویژگی هاست كه می توان به ضروریات و نیاز های ساكنان این بافت ها پی برده و از سوی دیگر از آن به عنوان ابزاری جهت ملزومات طراحی سود جست. قابل ذكر است كه این ویژگی ها به واسطه موارد زمانی و مكانی می تواند متغیر باشد به نحوی كه ممكن است این ویژگی ها در گذر زمان به ویژگی های جدیدی تغییر ماهیت بدهند. بنابراین تمام طرح هایی كه با تاخیر چندین ساله به كالبد این بافت ها تزریق می شوند مطمئنا از كارایی لازم برخوردار نخواهند بود.
ویژگی های اسكان غیررسمی
۱ـ سكنی دادن به اقشار نیازمند و فقیر شهری: كه به عنوان یك ویژگی مثبت تلقی می شود. اسكان اقشار فقیر شهری در اسكان غیررسمی تنها امكان در جهت یافتن سرپناه برای كسانی است كه امكان دستیابی به مسكن استاندارد و ضابطه مند را ندارند.
۲ـ ماهیت بافت های غیررسمی و عدم ضابطه مندی آنها: ویژگی عدم ضابطه مندی از دو نظر قابل توجه است، اولا ماهیت این نوع بافت ها كه اساسا غیرضابطه مند هستند، سبب می شود شناخت دقیق و بررسی نزدیك به واقعیت مشكل باشد. ثانیا هر گونه تلاش در جهت ضابطه مند كردن، سبب توقف رشد این كانون ها می شود. اما از سوی دیگر به سبب وجود عوامل ساختاری و نهادی، شكل گیری و رشد كانون های رقیب، شدت می گیرد.
۳ـ عدم تعلق مكانی: تغییر در ساختار اجتماعی و فرهنگی بافت های اسكان غیررسمی از پدیده هایی است كه همواره از توجه و تعلق مكانی ساكنان چنین بافت هایی ممانعت به عمل می آورد. در تركیب ساكنان چنین بافت هایی اصولا پس از گذشت چندین سال، تغییرات مهمی به چشم می خورد و آنها طی زمان به علت عدم رضایت به نوع اسكانشان همواره در فكر تغییر مكان هستند. گذشته از ریشه های عدم تعلق مكانی، این ویژگی به عنوان یكی از موانع اصلی در جهت توسعه چنین سكونتگاه هایی محسوب می شود، هر چند طرح های شهری به عنوان یكی از عوامل بازدارنده چنین واكنشی عمل می كنند، اما دقت نظر طراحان در بخش های اسكان غیررسمی جهت افزایش تعلق مكانی ضروری است.
۴ـ ساكنان اسكان غیررسمی و آناتومی های
اجتماعی - سیاسی: ساكنان بافت های غیررسمی به دلیل عدم تعلق به اقتصاد پایدار كشور همواره با جریان هایی كه شرایط را به سوی ناآرامی سوق می دهند همراه هستند، آنها همواره به دنبال شرایطی هستند كه بتواند تغییرات عمده ای در اوضاع آنها به وجود آورد و به قول حسین شكویی (در كتاب جغرافیای شهری) آنها به دنبال دولتی هستند كه به اوضاع آنها رسیدگی كند و از كسانی طرفداری می كنند كه وعده های مختلف به آنها می دهند.ساكنان بافت های غیررسمی به طور ناخودآگاه در برگیرنده فرهنگ فقر بوده و با تأسی به این فرهنگ، درصدد حفظ منافع خویش هستند. در چنین جوامعی سالیان سال توجهی به ساكنان این بافت ها صورت نپذیرفته و به لحاظ اقتصادی قشر عظیمی از ساكنان شهری به همراه مهاجران رانده شده از روستا، به حاشیه اقتصادی و اسكانی در شهر ها رانده شده اند.توجه به تاثیرات سیاسی قشری كه به صورت متحد در مواقع بحرانی عمل می كند از دلایل بارزی است كه مجامع بین المللی و حكومت های كشور های توسعه نیافته را به سوی تدبیری كالبدی جهت بهبود شرایط و تغییر فرهنگی سوق می دهد.از این رو توجه به رویكرد های توسعه فرهنگی كه نهایتا در قبال رشد شعور سیاسی این قشر تجلی می كند، در طرح های كالبدی ضروری است. البته بایستی در نظر گرفت كه این امر جدای از بهبود شرایط اقتصادی نیست.۵ـ اسكان غیررسمی به لحاظ كالبدی نسبت به استاندارد های تعریف شده در هر منطقه پایین است: برخورداری از ساخت غیر مستحكم و عدم تبعیت از اصول شهرسازی از موارد بارزی است كه همواره سازمان های مرتبط با كالبد شهری درگیر آن هستند و گاه بدون در نظر گرفتن ریشه های تولید و گسترش چنین بافت هایی، درصدد بهبود نسبی آنها هستند. اینكه چنین بافت هایی به دلیل عدم رعایت اصول مهندسی در مواقع بحرانی نظیر زلزله از آسیب پذیری بالایی برخوردار هستند از یك سو و زشتی و عدم رعایت اصول شهرسازی و تراكم در سطح بالا از سوی دیگر نگرانی های كالبدی اسكان غیررسمی هستند. به دلیل ماهیت ساكنان این بافت ها كه از پایین ترین گروه های درآمدی شهری محسوب می شوند، بدیهی است كه سكونتگاه های اینان از كیفیت مناسبی برخوردار نباشند.البته چنانكه می دانیم بخشی از مسئله نامناسب بودن سكونتگاه ها، به امر فرهنگ ساختمان سازی و مشكلات موجود در این زمینه در كشور هایی نظیر ایران مربوط است. بنابراین رویكرد مناسب در بعد كالبدی بایستی از دو سو نگریسته شود: اولا فرهنگسازی در امر ساخت و ساز، ثانیا مصالح و شرایطی فراهم شود كه در عین استحكام و زیبایی از قیمت پایین برخوردار باشد. البته در مناطقی، بخش عظیم بافت های موجود از حالت اولیه خارج و به سمت بافت های طراحی شده حركت می كند، ولی به هر حال ویژگی كالبدی این بافت ها در بخش های مختلف متفاوت است. در هر صورت ویژگی بارز همه این بافت ها حفظ كالبدی روستایی آن است.
۶ـ جدایی ویژگی های هر یك از بافت ها نسبت به هر كشور و منطقه: به مانند غالب موارد مطروحه در حوزه علوم انسانی، به دلیل ویژگی های متفاوت بافت های گوناگونی كه به لحاظ كالبدی، اسكان غیررسمی نامیده شده اند، نبایستی همه آنها را به یك چشم دید و راهكار های یكسانی را برای تمامی آنها در نظر گرفت. ویژگی های اسكان غیررسمی نه تنها از كشوری به كشور دیگر و از شهری به شهر دیگر متفاوت است، بلكه حتی از منطقه ای در یك شهر نسبت به منطقه دیگر در همان شهر متفاوت است. اما گذشته از تفاوت های خاصی كه اسكان غیررسمی در هر منطقه را به موردی خاص كه نیازمند مطالعات اختصاصی است تبدیل كرده، می توان با توجه به خصوصیات كالبدی، آن را به سطوح كلی تقسیم كرد.
به عنوان مثال نمی توان آلونك نشینان شهر زاهدان را با ساكنان اسلامشهر در یك سطح قرار داد و برخوردی یكسان كرد. آلونك نشینان شهر زاهدان، نه از حقوق اجتماعی برخوردارند، نه حق مالكیت دارند و حتی به لحاظ كالبدی، سكونتگاه هایشان وضعی به مراتب بدتر نسبت به كالبد ساكنان اسلامشهر تهران دارند، در حالی كه ساكنان اسلامشهر تهران هم حق مالكیتشان به رسمیت شناخته شده و هم دارای حقوق اجتماعی نظیر آب و برق و ... هستند.كثرت تشكیل كانون های حاشیه نشین از سهولت برخورد با چنین بافت هایی می كاهد، چرا كه در چنین كانون های سكونتی، انواعی از بافت ها به چشم می خورد كه به لحاظ كالبدی و اجتماعی و فرهنگی متفاوت هستند. از این رو توجه به این نكته كه محلات مختلف اسكان غیررسمی از وضعیت یكسانی برخوردار نیستند از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این صورت دیگر نمی توان نسخه ای واحد برای نحوه برخورد با آنها در نظر گرفت بلكه آنها را بایستی با مطالعات موردی شناسایی كرد و با شناخت ریشه شان، آنها را به نظم كشید و سامان داد.
۷ـ توجه به تفاوت های اندیشه ای در نسل های اول، دوم و سوم به بعد در ساكنان اسكان غیررسمی: نسل اول حاشیه نشینان ریشه روستایی دارند و از رفتارها و پیوندهای قومی و ریشه زادگاهی خود پیروی می كنند و توقع كمتری نسبت به شهر و دیگر موارد رفاهی دارند و وقتی به نسل دوم ساكنان چنین بافت هایی می رسیم، می بینیم كم كم فرهنگ روستایی را از دست داده و با نسلی مواجه می شویم كه در برخوردی مقایسه ای با نابرابری هایی كه با ساكنان متن شهری دارند، دچار وضعیت بحران زده می شوند. همین عدم احساس نابرابری منجر به نابهنجاری های اجتماعی می شود.این در حالی است كه تحقیقات اخیر پرویز پیران، نشان داده كه ساكنان اسكان غیررسمی از سالهای ۷۰ تا ۸۰ بیشتر محرومان شهری هستند كه جهت كسب سرمایه خانه خود را در قسمت های ضابطه مند شهر می فروشند و به ساكنان اسكان غیررسمی ملحق می شوند. به طور كلی صاحبنظران گوناگون طی سالهای گذشته ویژگی های متفاوتی برای پدیده اسكان غیررسمی قائل شده اند، به عنوان مثال ویژگی های اسكان غیررسمی از نظرگاه حسین شكویی و پرویز پیران ذكر می شود:
الف) ویژگی اسكان غیررسمی از دیدگاه حسین شكویی عبارت است از:
ـ وجود بافت های فشرده و تراكم بالای جمعیت در سطح.
ـ برخورداری از ساخت نامناسب و غیر مستحكم.
ـ تسلط فرهنگ فقر و انعكاس آن در رفتار های اجتماعی.
ـ فقر اقتصادی.
ـ گوشه گیری از جریانات شهری، جدایی گزینی از سایر بافت های شهری و همبستگی درون گروهی.
ب) ویژگی اسكان غیررسمی از دیدگاه پرویز پیران عبارت است از:
ـ برخورداری از منافع مشترك كه ساكنان را به هم پیوند می دهند.
ـ برخورداری از الگو های مشترك كه بر روابط اجتماعی و اقتصادی ساكنان آ نان حاكم است.
ـ تجانس گروهی و همبستگی نسبتا بالایی، خاصه در مواجه با مسائل مشترك و افراد خارج از اجتماع خود بروز می دهند، یكدیگر را بخوبی كنترل می كنند و نهاد های خاص خود پدید آورده اند.
در خصوص ویژگی های دیگر چنین بافت هایی، می توان به این موارد نیز اشاره كرد: برخورداری از طراحی و برنامه ریزی خود جوش و ارگانیك، تاثیر عمیق ویژگی های اقتصادی و اجتماعی ساكنان سكونتگاه های خودرو در شكل گیری كالبد آنها موثر است، مهاجرت به سكونتگاه های غیررسمی بیشتر حاصل نیروی دافعه در مبدا مهاجرت است، وضع موجود این سكونتگاه ها (نه خود مردم این سكونتگاه ها) برانگیزنده ناهنجاری ها و آسیب های اجتماعی است.
بایكوت آنها، دردی را درمان نمی كنداولین موضوعی كه باید در مورد ساكنان غیررسمی حاشیه شهر بدانیم این است كه این گروه به دلیل مشكلات معیشتی و اقتصادی از روستاها و شهرهای كوچك به شهرهای بزرگ رانده شده و در آنجا هم باز به دلیل مشكلات اقتصادی به حاشیه ها رانده شده اند. از طرف دیگر نباید فراموش كنیم كه آنها گروهی هستند كه هر چند در حاشیه ها زندگی می كنند، اما در شهرها كار و فعالیت می كنند، با شهروندان رسمی شهر درارتباطــند و نــقاط ضــعف و قوتفرهنگی- اجتماعی خود را به شهر منتقل می كنند. پس بهتر نیست به جای بایكوت آنها به دنبال رابطه بهتر و موثرتر باشیم؟ مهدی نجدعطایی
منبع : روزنامه همشهری


همچنین مشاهده کنید