مروری بر مطبوعات ایران

وقایع اتفاقیه
چهارده سال پس از روزنامه كاغذ اخبار، به كوشش «میرزا تقی خان امیر كبیر» در سومین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، روزنامه «وقایع اتفاقیه» منتشر گردید. اولین شماره این روزنامه در ۱۸ بهمن سال ۱۲۲۹ شمسی (۷ فوریه ۱۸۵۱ میلادی) بدون اشاره به نام وقایع اتفاقیه و فقط با عنوان «روزنامچه اخبار دارالخلافه تهران» انتشار یافت كه در صفحه اول آن علامت شیر و خورشید و عبارت «اسدالله الغالب» نوشته شده و در دو طرف آن تصویر دو درخت چاپ شده بود. در این شماره در مورد هدف انتشار روزنامه آمده است:
«از آنجا كه همت حضرت اقدس شاهنشاهی مصروف تربیت اهل ایران و استحضار و آگاهی آنها از امورات داخله و وقایع خارجه است لهذا قرار شد هفته به هفته احكام همایون و اخبار داخله مملكتی و غیره را كه در دول دیگر گازت می نامند در دارالطباعه دولتی زده شود و به كل شهر های ایران منتشر گردد كه اهالی ممالك ایران نیز در هر هفته از احكام دارالخلافه مباركه و غیره اطلاع حاصل نمایند و از جمله محسنات این گازت یكی آن كه سبب دانایی و بینایی اهالی این دولت علیه است دیگر اینكه اخبار كاذبه اراجیف كه گاهی برخلاف احكام دیوانی و حقیقت حال در بعضی از شهرها و سرحدات ایران پیش از این باعث اشتباه عوام این مملكت می شد بعد از این به واسطه روزنامچه موقوف خواهد شد و بدین سبب لازم است كه كل امنای دولت ایران و حكام ولایات و صاحب منصبان معتبر و رعایای صادق این دولت روزنامه را داشته باشند و بر حسب قرارداد فوق در یوم جمعه پنجم شهر ربیع الثانی سنه ۱۲۶۷ به این كار شروع شد و مباشر این روزنامه به هر كس كه طالب باشد هفته به هفته خواهد رساند.» مدیریت روزنامه را «حاجی میرزا جبار نظام المهام» معروف به «تذكره چی» به عهده داشت. مترجمی روزنامه با «ادوارد برجیس» انگلیسی بود و محرر روزنامه «میرزا عبدالله» بود كه روزنامه را به خط خوش نستعلیق می نوشت. روزنامه در چاپخانه «حاجی عبدالمحمد» واقع در دروازه دولاب چاپ می شد.روزنامه وقایع اتفاقیه در قطع بزرگ، بر روی كاغذ خوب با خط نستعلیق درشت و هر صفحه دارای دو ستون به چاپ می رسید. شیر و خورشید زیر یك طاق هلالی بر صدر صفحه اول جای می گرفت و در فضای دو طرف طاق (بعد از انتشار چند شماره) مشخصه های روزنامه نوشته می شد. در سمت راست محل فروش روزنامه و در سمت چپ، قیمت تك شماره، سه ماهه، شش ماهه و یك ساله و قیمت اعلانات به چاپ می رسد. بالای طاق، در یك سطر ضخیم تاریخ انتشار با قلم درشت تر نوشته می شد و زیر شیر و خورشید در سطری دیگر عبارت « اخبار داخله ممالك محروسه پادشاهی» را می نوشتند. در بخش اخبار داخله، اخبار دارالخلافه تهران، سایر ممالك محروسه یا سایر ولایات (با اسم، مثلاً ایالت فارس، خمسه، زنجان و...) و بعد احوالات متفرقه و غیره درج می شد. در بخش احوالات متفرقه اخبار ترجمه شده را از مطبوعات خارجی می گنجاندند. غیر از اخبار شاه، تصمیم های دولتی، جابه جایی های نظامی و اعلامیه های دولتی، این روزنامه را باید پیشتاز بخش «حوادث» در مطبوعات ایران دانست. حوادث درج شده در روزنامه از همه نوع بودند، از وقوع معجزه تا آتش سوزی، از سرقت تا كلاهبرداری و از دعوا تا خرمن سوزی.
تیتر های كلی مثل امورات تجاری، اخبار اردوی همایونی، امورات قشون، احوال دول خارجه هم در روزنامه دیده می شوند. زیر احوال دول خارجه در بسیاری از شماره ها، اخبار كشورهای خارجی، زیر نام آن كشور كه با قلم درشت تر از متن نوشته می شد، جای می گرفت. روزنامه وقایع اتفاقیه تا شماره شانزده روزهای جمعه و از آن به بعد روزهای پنجشنبه در چهار صفحه و اغلب در شش صفحه و گاهی در هشت و به ندرت در دوازده صفحه منتشر می شد. قلم نگارش روزنامه بدون آرایش و پیچش است تا به راحتی خوانده شود، همچنین نثر روزنامه ساده، بدون صنایع لفظی و در حد خود بسیار روان است. قیمت هر شماره از روزنامه وقایع اتفاقیه ۱۰ شاهی بود و وجه اشتراك سالیانه آن ۲۴ قران و اشتراك آن برای حكام، مباشران، اعیان و تجار اجباری بود. امیر كبیر (تا قبل از عزل از مقام صدارت) دستور داده بود كه هر كس از دستگاه دولت ماهیانه ۲۰۰ تومان حقوق می گیرد باید مشترك این روزنامه باشد. شبكه توزیع روزنامه نسبت به زمان خود، فعال و بسامان بود. امیر كبیر مقرر كرده بود كه روزنامه را به محض چاپ به چاپارخانه ها بفرستند و از آنجا سهم شهرستان ها به مراكز استان فوری ارسال شود. سهم تهران را هم در دفتر ویژه ای، به نام هر كس مشخص می كردند و به دست او می رساندند. اولین آگهی های بازرگانی- اعلان- در روزنامه وقایع اتفاقیه چاپ شد. در شماره ششم (۱۷ جمادی الاول ۱۲۶۷ قمری) به آگهی فروش اجناس فرنگی در نزدیكی سفارت انگلستان بر می خوریم كه برای جلب نظر جملاتی نظیر: « اعلاست و تازگی دارد» و « بعضی تا به حال در این ولایت هیچ نیاورده بود» در آنها قید شده بود. آن اجناس فرنگی متعلق به فردی به نام «مسیو روجیاری» بود و شامل اقلام مصرفی چون زنجیر ساعت، دستبند، میز و صندلی، ساعت، چینی، شمع، باروت، چتر، جعبه موزیك و... بود. این نخستین آگهی شناخته شده در مطبوعات ایرانی است.
از این روزنامه جمعاً ۴۷۱ شماره منتشر شد كه ۴۰ شماره آن در عهد امیر كبیر بود، انتشار چهل و یكمین شماره آن فرمان عزل امیر از صدارت را به شرح زیر در بر داشت:
«سركار اعلیحضرت قوی شوكت شاهنشاهی به اقتضای رای جهان آرای ملوكانه صلاح و حرفه ملك و دولت و خیر و ثواب امور سلطنت را در این معنی ملاحظه فرمودند كه میرزا تقی خان را از پیشكاری دربار همایون و مداخله در امور داخله و خارجه و منصب امارت نظام و لقب اتابكی و غیره ذلك و كل اشغال و مناصبی كه باو محول بود به كلی خلع و معزول فرمایند.» روزنامه وقایع اتفاقیه تا شماره ۴۷۰ (سال ۱۲۳۹ شمسی) با همان عنوان منتشر شد اما در شماره ۴۷۱ با نام «روزنامه وقایع» منتشر شد و از شماره ۴۷۲ به بعد « روزنامه دولت علیه ایران» نام گرفت.یك نمونه از اخبار خارجی منتشر شده در این روزنامه به نقل از شماره ۲۰ (۱۹ شعبان ۱۲۶۷ قمری) به شرح فوق می باشد: «اول كسی كه چرخ باسمه [چاپ] در فرنگستان ساخت از آن هزار روزنامه در ساعت درآورد. خیال می كرد كه كار بزرگ كرده است... بعد از آن همان شخص چرخ دیگر به طوری ساخت كه در یك ساعت سه هزار روزنامه از او بیرون آورد... در این روزنامه ها نوشته اند كه روزنامه نویسان نیویارك [نیویورك] ینگی دنیا چرخی ساخته است كه ساعتی ۲۰ هزار روزنامه از او بیرون می آید.»

حسام نقیبی مفرد

منبع : روزنامه شرق