آموزش تفکر به دانش آموزان

برای اینكه دانش آموزان خوب تربیت شوند و افراد مفیدی در آینده باشند باید متفكر ،خلاق ، نقاد و دارای بینش علمی باشند . و این تنها در سایه ی انتقال اطلاعات به ذهن شاگردان حاصل نمی شود بلكه در برنامه های مدارس باید روش هایی گنجانده شود كه از طریق آن ها دانش آموزان قابلیت های چگونه آموختن را از طریق نظم فكری بیاموزند و در زندگی روزمره ی خود به كار برند و با توجه به نقش اساسی محیط های آموزشی و روش های حاكم بر آن ها ، باید به صورتی سازماندهی شوند كه دانش آموزان را به جای ذخیره سازی حقایق علمی با مسائلی كه در زندگی واقعی با آن ها مواجه می شوند درگیر سازند .
ماهیت و تعریف تفكر:
بسیاری از دانشمندان انسان را حیوان متفكر می دانند و تفكر(۱) را فصل ممیز انسان و حیوان قرار می دهند. با این كه پاره ای از آزمایش ها نشان می دهد كه تفكر در سطح پایین و ابندائی آن در میان بعضی از حیوانات دیده می شود ولی تفكر اساسی(۲) مخصوص انسان است و علاوه بر جنبه ی فرهنگی طبیعت انسان این خصوصیت نیز انسان را از سایر حیوانات مشخص و ممتاز می سازد.(شریعتمداری،۱۳۸۲،ص۳۷۹)
جان دیویی در كتاب چگونه فكر می كنیم درباره ی مفهوم تفكر می گوید : عملی است كه در آن موقعیت موجود ، موجب تایید یا تولید واقعیت های دیگر می شود ،یا روشی است كه در آن باورهای آینده بر اساس باورهای گذشته پایه گذاری می گردد(به نقل از: شعبانی، ۱۳۸۲،ص ۴۴)
شریعتمداری در كتاب روانشناسی تربیتی خود تفكر را :جریانی كه در آن فرد كوشش می كند مشكلی را كه با آن رو به رو شده مشخص سازد و با استفاده از تجربیات قبلی خویش به حل آن اقدام نماید (۱۳۸۲،ص۳۷۹) تعریف می نماید .
اهمیت و ضرورت :
یادگیری از طریق شرطی سازی (۳) (كه مد نظر رفتارگرایان است )یك یادگیری سطحی است و با یادگیری از طریق درك و فهم و بصیرت كه بر محور تفكر قرار دارد ، قابل تلفیق نیست. تفكر پایه ی ادراك و یادگیری را تشكیل می دهد . فهم و ادراك اساسی هر چیز ، نتیجه ی تفكر درباره ی آن چیز است .
پیشرفت انسان در زمینه ی علمی ، ادبی ، هنری ، اخلاقی و معنوی همه در نتیجه ی تفكر اندیشمندان حاصل شده است حل مشكلات زندگی ، اجتماعی و … در سایه ی تفكر و تعقل صورت می گیرد . حضرت علی (ع) می فرمایند: لا یستعان علی الد هر الا با لعقل (( تنها از طریق عقل می توان بر زمانه پیروز شد.))(شریعتمداری،۱۳۸۰، ص۱۸)
ویژگی های ذهنی متفكر:
۱) تردید منطقی : معمولا امور را با تردید می نگرد و بدون تردید از پذیرش افكار و عقاید خودداری می نماید.
۲) كنجكاوی شدید.
۳) فهم عمیق : به معرفت سطحی قناعت نمی كند و ژرف اندیشی خاصی در مطالعات او به چشم می خورد.
۴) دید وسیع : غالبا امور را در سطح گسترده تری مورد مطالعه قرار می دهد.
۵) سعه ی صدر.
۶) ترقی طلبی : از ركود و توقف رنج می برد.
۷) فروتنی.
۸) وحدت رویه شخصیتی هماهنگ و واحد دارد.
۹) اتكا به نفس.
۱۰) طرفداری از ارزش های انسانی(شریعتمداری ، ۱۳۸۰ ، ص ۹۰ ـ ۹۴).
مقایسه ی آموزش به روش سنتی با آموزش تفكر :
در آموزش سنتی فعالیت اصلی كلاس بر عهده ی معلم است و معلم فعالانه به ارائه ی اطلاعات و دانش سازمان یافته می پردازد و در صدد است تا آن ها را به ذهن شاگردان منتقل كند . و دانش آموزان منفعلانه باید اطلاعات مورد نظر را حفظ كرده و در زمان ارزشیابی به خاطر آورده و پاسخ دهند در این روش تاكید بر محتوای درس است و اغلب كتاب درسی و معلم منبع اطلاعاتی محسوب می شوند. ولی در آموزش برای متفكر بار آمدن دانش آموز معلم نقش راهنما و تسهیل گر را دارا بوده و دانش آموزان فعالند و در پی كسب اطلاعات از منابع دیگری علاوه بر معلم و كتاب درسی هستند.همچنین به جای تاكید بر محتوا بیشتر
بر روش تاكید دارند و حجم اطلاعات دریافتی در درجه ی اول قرار ندارد و لزومی به حفظ كردن مطالب درس بدون درك و فهم آن ها نیست (سیف ، ۱۳۷۹)
عوامل بستر ساز تفكر :
الف : دانش:
اگر فرد درباره ی چیزی كه می خواهد بیاندیشد ادراك یا دانشی نداشته باشد قادر به تفكر و تجزیه و تحلیل آن موضوع نخواهد بود و به همین دلیل درباره ی هر موضوعی كه می خواهیم در كلاس از این روش استفاده كنیم باید دانش آموزان راجع به آن اطلاعاتی داشته باشند و در غیراین صورت لازم است این اطلاعات یا منابع و راه های كسب آنها را به شاگردان بگوییم و با آن ها آشنا كنیم.
ب : منش یا مشرب :
باید دانش آموزان كم كم به این روحیه و دید برسند كه باید با تردید منطقی به مسائل نگاه كنند و درباره ی هر موضو عی بدون تعصب و گرایش خاصی عمل كنند .ج : اقتدار (۴):
گرایش انتقادی معمولا مورد توجه یا پذیرش قرار نمی گیرد . متفكران منتقد اهل مباحثه و پر سر و صدا هستند . آنان در واقع ماشین جامعه را به حركت در می آورند و به سختی می توانند بین خطوط كاوشگری و خطر كردن گام بردارند (شعبانی ، ۱۳۸۲ ، ص۸۹)
در كلاس درس هم باید برای شاگردان این اطمینان حاصل شده باشد كه اگر مطلبی را بر خلاف نظر معلم یا كل كلاس ابراز داشتند و از آن حمایت كردند مشكلی برای آنان به وجود نمی آید و در بحث همه ی شاگردان به صورت منطقی به ارائه ی نظرها و دیدگاه های خود می پردازند و كسی به خاطر عقیده یا نظری مورد ملامت قرار نمی گیرد و كم كم شاگردان به این سطح برسند كه اگر در جمعی نظری مخالف آن ها داشتند ابراز كنند و با دلیل از آن دفاع كنند .
نحوه ی سازماندهی كلاس درس به منظور تشویق تفكر:
الف : ایجاد تعادل بین محتوا و فرایند تدریس:
اگر تلاش معلمان در فرایند یاددهی – یادگیری تمام كردن كتاب درسی و آماده كردن شاگردان برای آزمون نهایی باشد این روش از دیگر فعالیتهای آموزشی از جمله پرورش تفكر ، در كلاس جلوگیری می كند.
ب : ایجاد تعادل بین سخنرانی و كنش متقابل :
معلم باید از طریق تشویق مباحثه و پرسش و با استفاده از دیگر روش های مناسب برای تبادل اندیشه در كلاس درس ، بین سخنرانی خود و كنش متقابل دانش آموزان تعادل ایجاد كند.
ج : سازماندهی و طراحی فضای كلاس :
فضای آموزشی در پرورش مهارت های تفكر انتقادی نقش بسیار ارزنده ای دارد . سازماندهی و آرایش كلاس درس به منظور ایجاد فضایی برای تعامل بسیار دشوار اما مفید و موثر است كه در ذیل به پنج نكته اساسی كه برای موثرتر شدن این امر اشاره دارد پرداخته می شود:
۱) هر جلسه را با طرح یك مساله شروع كنید :
درابتدای شروع هر درس تدریس را با یك سوال یا مساله ی جذاب شروع كنیم كه باعث جلب توجه دانش آموزان به درس مورد نظر گردد.
۲) برای تشویق شاگردان به تعمق از سكوت استفاده كنید :
علاوه بر روش های حل مساله ،بحث و گفتگو و حتی تبادل پر شور عقاید ، سكوت هم می تواند به رشد تفكر انتقادی كمك كند.
۳) فضای كلاس را طوری مرتب شود كه باعث كنش متقابل شود :
شرایط فیزیكی كلاس درس در ایجاد محیطی مناسب برای تفكر انتقادی بسیار حائز اهمیت است . فضای كلاس درس باید طوری طراحی شود كه تبادل اندیشه را تسهیل كند . قرار دادن صندلی ها و میزها در صف مستقیم و پشت سر هم ، تبادل اندیشه و تفكر جمعی دانش آموزان را غیر ممكن می سازد . معلم ها با استفاده از تخیل و اندكی تلاش می توانند وضعیت فیزیكی كلاس درس را اصلاح و فضایی ایجاد كنند كه باعث تبادل افكار دانش آموزان شود.
در كلاس های كوچك و كم جمعیت می توان میزها و صندلی ها را به صورت نیم دایره ، دایره ، چهارگوش یا به شكل(U ) یا ( نعل اسبی ) مرتب كرد. و در كلاس های بزرگتر هم می توان شاگردان را به گروه های كوچك تقسیم كرد .در این گونه سازماندهی كلاس هدف اصلی این است كه دانش آموزان یكدیگر را ببینند و با یكدیگر به مباحثه و فعالیت بپردازند.
۴)در صورت امكان به وقت كلاس بیفزایید:
تفكر زمانی پرورش می یابد كه دانش آموزان فرصت كافی برای تعمق و تفكر داشته باشند . كلاس درس با زمان محدود برای پرورش تفكر مفید و موثر نخواهد بود و كلاس های طولانی برای آموزش فنون تفكر انتقادی بسیار بهتر و موثرتر از كلاس های كوتاه مدت است : از این رو ، معلمان باید در صورت كمبود وقت تلاش كنند بر وقت كلاس بیفزایند تا دانش آموزان فرصت بررسی ، تبادل اندیشه و تجزیه و تحلیل اطلاعات را بیابند .
۵) محیطی پذیرا ایجاد كنید:
تلاش برای تشویق دانش آموزان به بحث و تبادل اندیشه به محیطی پذیرا نیاز دارد ؛ یعنی جایی كه هم دانش آموزان در آن احساس امنیت كنند و هم معلمان بتوانند به یكدیگر اعتماد و اطمینان نمایند.معلمان باید با دقت و احترام به اظهار نظرهای دانش آموزان گوش دهند . آنان می توانند به طور مستند و معقول اظهارات نادرست دانش آموزان را رد كنند ، اما هرگز نباید خود دانش آموزان را طرد نمایند یا مورد سرزنش قرار دهند.معلمان باید برای اظهارات غلط یا درست دانش آموزان در فرایند بحث و تبادل اندیشه ارزش یكسانی قائل شوند ؛ زیرا محصول اندیشه ی آنان است و زمینه ای برای اندیشه ی مجدد و ٍ
?ویایی تفكرشان فراهم می سازد(شعبانی ، ۱۳۸۲ ، ص ۹۳ – ۹۷ )
نتیجه گیری:
با توجه به تحولات شگرفی كه در علوم و فناوری اطلاعات حاصل شده و نظریه ها و رویكردهای جدیدی كه نسبت به علم و روش های آموزش آن مطرح شده است دیگر متخصصان تعلیم و تربیت به انتقال حقایق علمی و تاكید بر محتوای دروس دست برداشته اند و اكنون بر روش و نگرش علمی در فرایند یاددهی – یادگیری تاكید دارند و یادگیری روش علمی و كسب نگرش های علمی با روش های سنتی امكان پذیر نیست و باید به جای آن ها از روش های جدید استفاده نمود . معلمان عزیز و گرامی نیز كه در این خصوص پرچم دار محسوب می شوند باید با این گونه روش ها و رویكردها آشنا بوده و ار آن ها در اداره ی كلاس و آموزش دروس گون
اگون استفاده. همكاران عزیز با توجه به شرایط كلاس و تجارب خود می توانند به نحو بهتر و شیوه های جذاب تری در دروس گوناگون از این روش استفاده نمایند .
پا نوشت ها:
۱) Thinking ۲) Reflective thinking ۳) Conditioning ۴) Authority
منابع:
۱)سیف ، علی اكبر(۱۳۷۹) ؛ روانشناسی پرورشی (روانشناسی یادگیری و آموزش)؛تهران :آگاه.
۲)شریعتمداری ، علی (۱۳۸۲) ؛ روانشناسی تربیتی ؛تهران :امیركبیر .
۳) شریعتمداری ،علی (۱۳۸۰)؛ نقد و خلاقیت در تفكر ؛ تهران : مركز نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی .
۴)شعبانی ، حسن (۱۳۸۲) ؛ روش تدریس پیشرفته (آموزش مهارت ها و راهبرهای تفكر)؛ تهران : سمت .