جامعه اطلاعاتی در کشورهای جنوب و جنوب غربی آسیا

با توسعه ارتباطات دور ، به ویژه زمانی كه به صورت یك نهاد اجتماعی بر اقتصاد و فرهنگ ، نخبگان فكری و آموزشی ، جامعه مدنی ، گستره عمومی و دیگر ابعاد و وجوه اجتماعی اثر گذار و افراد جامعه می توانند به اطلاعات دست یابند . « جامعه اطلاعاتی » پدید خواهد آمد .
جامعه اطلاعاتی ، مرهون توسعه زیر ساخت های ارتباطی در كشورهاست . در این جامعه ، آحاد مردم به شبكه‏های پهن باند خواهند پیوست ، چرا كه بدون حضور در این شبكه ها ، نمی توانند ، بسیاری از نیازهای خود، می شود از جمله تجارت ، آموزش ، تفریح و سرگرمی را برآورده سازند . در جامعه اطلاعاتی مفهوم قدرت تغییر می كند و بخشی از قدرت دولتها به جامعه و نظامهای جهانی انتقال می یابد. گستره عمومی در جامعه اطلاعاتی تركیبی از تجلی های دو قلمرو سیاست و اقتصاد است . كاركرد ارتباطات دور ، گستره ی عمومی در جامعه اطلاعاتی را تعیین می كند . جامعه اطلاعاتی مرز میان عوام و خواص را بر می دارد . چون این عناوین تا حدودی از انحصار علم ، تخصص و اطلاعات در یك گروه خاص ناشی می شد ، اما در جامعه اطلاعاتی ، حق دسترسی به منابع اطلاعاتی ، حق ذخیره برخورداری و عرضه اطلاعات ، عمومی است . در جامعه ا طلاعاتی نظارت اجتماعی از طریق مبادله ی اطلاعات انجام می گیرد .
بطور خلاصه برای این جامعه چندین ویژگی می توان برشمرد :
۱-وابستگی رشد اقتصادی به تحولات فنی در عرصهٔ اطلاعات .
۲- جایگزینی فناوریهای ارتباطی به عنوان ابزارهای اقتصادی ، اطلاعاتی به جای ماشین هایی كه از ابزارهای اقتصادی ، صنعتی اند .
۳-مطرح شدن بخشهای مربوط به تولید و توزیع فناوریها و خدمات اطلاعاتی به عنوان بخش اصلی صنعت
۴- بازسازی صنعت با فناوری اطلاعات
بنابراین باید گفت ؛ فناوری ارتباطات و اطلاعات لازمه توسعه كشورها محسوب می شود . امروز دیگر كشورها قادر نخواهند بود با تكیه بر مواد اولیه یا حتی صنعت ، از اقتصاد ، آموزش و فرهنگ با ثباتی برخوردار شوند ، لذا تمامی مساعی خود را در جهت توسعه این فناوری به كار بسته اند . هر چند این تلاش در سراسر جهان نتیجه یكسان نداشته است و مفهوم جدیدی به نام « شكاف دیجیتالی » را رایج كرده است .
امروز جوامع در این بخش هم مثل سایر بخشها به دو قطب فقیر و غنی تبدیل شده اند . كشورهای دارای فناوریهای پیشرفته ، در مقایسه با كشورهای كمتر توسعه یافته از ارتباطات و فناوریهای اطلاعات بیشترین بهره را می برند . هنوز ۸۰ درصد تلفن ثابت دنیا در ۲۰ درصد دنیا - كشورهای توسعه یافته - است . به عبارتی در حالی كه در سال ۲۰۰۱ میلادی ضریب نفوذ تلفن ثابت در كشورهای توسعه یافته عدد ۸۷ است ؛ در كشورهای كمتر توسعه یافته ۶ می باشد . یا در حالی كه به ازای هر ۱۰۰۰ نفر در كشورهای با درآمد بالا ۵۹۲ تلفن ثابت ، ۶۰۸ تلفن همراه و ۳۹۶ كاربر اینترنت وجود دارد ، این میزان برای هر ۱۰۰۰ نفر در كشورهای كم درآمد به ترتیب ۳۰ ، ۱۰ و ۴/۶ است .
لذا ملاحظه می شود ، نگرانی بزرگ جوامع در حال توسعه ، بعد از پشت سرگذاشتن ، استعمار و نابرابری اقتصادی و سیاسی ، شكاف دیجیتالی و اطلاعاتی است . چرا كه امروز عصر دانایی است ودر دنیایی با این ویژگی قدرت در دست كسانی است كه با استفاده از ارتباطات و اطلاعات داناتر شده اند .
كشورهای جنوب و جنوب غربی آسیا ، در تقسیم بندی جهانی در زمره كشورهای كمتر توسعه یافته قرار گرفته‏اند . این كشورها ، با ویژگی های جغرافیایی ، اقتصادی و جمعیتی متفاوت در توسعه زیر ساخت های اطلاعاتی هم متفاوت عمل كردند . كشورهای جنوب ، شامل بنگلادش ، بوتان ، هند ، مالدیو ، نپال ، پاكستان و سریلانكا ، با جمعیتی بالغ بر ۳/۱ میلیارد نفر و كشورهای تركیه ، عراق ، سوریه ، ایران ، ازبكستان ، كویت و ۰۰۰ در غرب آسیا ، با جمعیتی حدود ۳۰۰ میلیون نفر در این دو ناحیه از جهان برای ایجاد جامعه ا طلاعاتی تلاش های گسترده ای را آغاز كرده اند ، به طوریكه بعد از چین یكی از بازارهای پرمشتری جهان محسوب می شوند .
در این مقاله ، جامعه اطلاعاتی در منتخبی از كشورهای جنوب غربی آسیا ، یعنی آذربایجان ، ازبكستان ، پاكستان ، ایران ، تركیه ، كویت و هند مورد بررسی قرار می گیرد .
كشورهای هند ، پاكستان ، تركیه ، آذربایجان ، ازبكستان و كویت با جمعیتی بالغ بر یك میلیارد و ۳۶۰ میلون نفر ، یك پنجم جمعیت جهان را دارند . (۱)
از یك طرف هند به عنوان دومین كشور پر جمعیت جهان و از طرف دیگر كویت به عنوان یكی از كشورهای كوچك جهان در این ناحیه قرار دارند . تركیه و ایران با جمعیتی تقریباً برابر ، اما ارتباطات و فناوری اطلاعات نابرابر و پاكستان با جمعیتی تقریباً معادل با این دو كشور ، اما زیر ساخت های ضعیف ارتباطات در این بخش از جغرافیای جهانی قرار گرفته اند . آذربایجان و تركمنستان ، به عنوان دو كشور جدید الاستقلال با امكانات و شرایط متفاوت از دیگر كشورها هم در همین منطقه قرار دارند . جدول شماره ۱ ، شاخص های پایه در كشورهای مورد بررسی را نشان می دهد .
در زمینه تلفن ثابت پایین ترین ضریب نفوذ یعنی ۹/۲ و بالاترین یعنی ۵/۲۸ در آسیا نیز در بین همین ۷ كشور قرار دارد .
هدف از ارائه این مقاله در آستانه دو رویداد بزرگ بین المللی در عرصه ارتباطات ، برگزاری اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی و نمایشگاه تلكوم ۲۰۰۳ در ژنو ، مروری بر برنامه و عملكرد این كشورها و یادآوری تجربیات مهم آنان برای توسعه كشور و همچنین معرفی زیر ساخت های توسعه ارتباطات در ایران برای ورود به جامعه اطلاعاتی است .
در این مقاله ضمن بررسی شاخص های پایه زیر ساخت ارتباطات دور در كشورهای مورد بررسی ، سناریوی توسعه ارتباطات دور و رسیدن به جامعه اطلاعاتی تحلیل می شود .
زیر ساخت های جامعه اطلاعاتی در جنوب غربی آسیا
كشورهای مورد بررسی در سال ۲۰۰۱ میلادی ، با مجموع ۸/۷۷ میلیون خط تلفن ثابت در حال كار و ۴/۳۱ میلیون مشترك تلفن همراه ، ۵/۷ درصد دارندگان خطوط تلفن ثابت و ۳ درصد از مشتركین تلفن همراه را در جهان تشكیل می دهد .
در همین سال ضریب نفوذ تلفن ثابت در منطقه، ۴/۱۳ ، تلفن همراه ، ۷/۱۱ و اینترنت ۵/۲ بوده است . كه نسبت به سال قبل( ۲۰۰۰ میلادی ) به ترتیب ۱۰ و ۱۱ درصد رشد داشته است ؛ اما رشد اینترنت در این سالها بالای ۵۰ درصد بوده است . از سوی دیگر ضریب نفوذ تلفن ثابت در این منطقه در سال ۱۹۹۰ میلادی ۴/۷ بوده است . كه در عرض ۱۰ سال ۹۰ درصد رشد یافته است . در این سال ، در كشورهای مورد بررسی تلفن همراه و اینترنت مورد استفاده قرار نمی‏گرفته است . جدول شماره ۲ ، شاخص های جامعه اطلاعاتی در این كشورها را نشان می دهد .
شتاب توسعه مخابرات در بخش تلفن ثابت و همراه در كشورهای مورد بررسی قابل تأمل است و هنوز به جز دو كشور كویت و تركیه در سایر كشورها، زمان انتظار برای دریافت تلفن ـ همراه و ثابت ـ طولانی است ، هر چند تعداد افراد در انتظار در فاصله سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۱ میلادی كاهش یافته است . جدول شماره ۳ شاخص های جامعه اطلاعاتی در كشورهای مورد بررسی در سال ۲۰۰۰ را نشان می دهد .
در برخی كشورها مثل هند و پاكستان فهرست و زمان انتظار برای تلفن افزایش یافته است و این موضوع یعنی تقاضای غیر محسوس و بسیار بالا برای تلفن در این كشورها باز هم در حال افزایش است . زیرا مردمی كه هرگز به دلیل ناباوری نسبت به دریافت تلفن ، ثبت نام نمی كردند ، طرز فكر خود را تغییر داده اند . آنان در مواجهه با توسعه پرشتاب مخابرات در منطقه متقاضی هر دو نوع تلفن همراه و ثابت هستند . همچنین در كشوری مثل ایران هر چند زمان انتظار كوتاه شده است ، اما تعداد متقاضیان هر روز رو به افزایش است . به عنوان مثال در سال ۲۰۰۱ میلادی حدود ۷/۱ میلیون شماره تلفن واگذار شده است ، لیكن در همین سال حدود ۲ میلیون متقاضی جدید ثبت نام كرده اند .
در زمینه افزایش تقاضا تلفن در این كشورها توسعه اقتصادی نیز نقش دارد ؛ درآمد سرانه بالا تقاضا را افزایش داده است . همزمان كاهش قیمتهای خدمات مخابراتی براین شتاب می افزاید .
پدیده پیشی گرفتن تعداد تلفن همراه نسبت به تلفن ثابت هنوز در منطقه مورد بررسی ، به جز تركیه و كویت محقق نشده است . پاكستان پایین ترین ضریب نفوذ در تلفن ثابت (۳۴/۰ درصد) و ازبكستان پایین ترین ضریب نفوذ در تلفن همراه ( ۶۰/۰ درصد ) را دارد .
ضریب نفوذ اینترنت در همه كشورهای مورد بررسی پایین است . بالاترین ضریب نفوذ متعلق به كویت با ۷/۷ درصد دیده می شود . ایران در تلفن ثابت رتبه سوم بعد از تركیه و كویت ، در تلفن همراه رتبه چهارم بعد از تركیه ، كویت و ازبكستان و همچنین در اینترنت رتبه سوم بعد از تركیه و كویت را داراست .
رشد شاخص های مخابراتی از سال ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۰۱ ـ یك دهه ـ بیانگر تلاش كشورهای منطقه برای رسیدن به شاخص های جهانی است . ضریب نفوذ تلفن ثابت در سال ۱۹۹۰ در این كشورها به ترتیب ۶/۸ ، ۹/۶ ، ۸/۰ ، ۲/۲ ، ۲۰ ، ۶/۰ و ۴ بوده است . (۲)
كشورهای مورد بررسی برای ایجاد جامعه اطلاعاتی همچنان در آغاز این راه طولانی قرار دارند . برخی زمینه‏های رسیدن به چنین جامعه ای ، مثل استفاده از كابل های فیبرنوری قابل تأمل است.موفقیت كشورهای منطقه در توسعه فیبرنوری یكی از اجزای اصلی زیر ساخت ارتباطی در جامعه اطلاعاتی شبكه انتقال است . ماهواره ، كابل های نوری و مسی ، رادیو و مایكروویو شبكه انتقال كشورها را می سازد . كه در بین این چهار وسیله « فیبرنوری » جدیدترین و مؤثرترین است .تا قبل از بكارگیری فیبرنوری در شبكه انتقال مخابرات ، یك زوج سیم مسی با قدرت انتقال یك خط تلفن ، وسیله اصلی انتقال بود . اما هم اكنون فیبرنوری كه یك تار مویی از جنس شیشه است ؛ امكان انتقال هزاران خط تلفن ، دیتا و تصویر بطور همزمان را فراهم می كند و مشكلات سیم مسی را هم ندارد .این قابلیت عظیم باعث شد ، تا این صنعت در دو دهه اخیر پیشرفت قابل ملاحظه ای داشته باشد و به عنوان بك بن ( پی بستر) شبكه‏های اطلاع رسانی یا جامعه اطلاعاتی معرفی شود. هم اكنون با توجه به همین قابلیت ، شبكه انتقال بین المللی و داخلی اكثر كشورهای جهان ، فیبرنوری است و پروژه های مهمی در سطح بین الملل اجرا شده است . اگر كشورهای توسعه یافته در زمینه ارتباطات و فناوری اطلاعات به موفقیت های غیر قابل مقایسه با سایر كشورها دست یافته اند ، نتیجه توسعه زیرساخت ها یا شبكه‏های انتقال بوده است . توسعه ای كه در این كشور ها از آغاز دهه ۱۹۹۰ میلادی آغاز شده است. در حال حاضر ظرفیت شبكه انتقال را تا ۱۰۰ برابر افزایش داده ، به نحوی كه انتقال اطلاعات به صورت چند رسانه ای درباند پهن ممكن شده است ، نتیجه این توسعه ، كاربرد فناوری ارتباطات و اطلاعات در جامعه بوده است . در این زمینه « فیبرنوری » نقش اصلی را داشته است .
در ایران از سال ۱۳۶۶ هـ . ش با اجرای پروژه فیبرنوری تهران ـ كرج ، صنعت فوق به كار گرفته شد و به دنبال آن در یكی از مهمترین پروژه های فیبرنوری یعنی TAE مشاركت كرد . هم اكنون در ایران ۲۳ هزار كیلومتر فیبرنوری بین شهری اجرا شده است كه تا پایان سال جاری به ۳۰ هزار كیلومتر می رسد . در پروژه ارتباطی آسیا ـ اروپا (TAE) كه از طریق فیبرنوری به طول ۲۴ هزار كیلومتر بین چین تا آلمان امتداد یافته ۲۰ كشور از جمله ، ایران ، آذربایجان . ازبكستان ، پاكستان و تركیه عضویت دارند . به عبارت دیگر ۵ كشور از ۷ كشور مورد بررسی در جنوب غربی آسیا در اجرا و استفاده از این پروژه مشاركت دارند.
كشور هند ، نیز از طریق پروژه فیبرنوری دور دنیا (FLAG ) به شبكه سراسری فیبرنوری متصل است . این پروژه عظیم ارتباطی به طول ۲۸۰۰۰ كیلومتر از ژاپن شروع و به انگلستان ختم می شود . كشورهای اصلی كه در این پروژه مشاركت دارند ، عبارتند از : ژاپن ، كره . چین ، هنگ كنگ ، تایلند ، مالزی ، هند ، امارات متحده عربی، مصر ، ایتالیا ، اسپانیا و انگلستان .
ایران از طریق فیرنوری جاسك ـ فجیره به این پروژه متصل و بخشی از ارتباطات بین المللی خود را تأمین می‏كند . كشور هند و پاكستان در پروژه مهم دیگر فیبرنوری به نام SEA-ME-WE۳ مشاركت دارند . این پروژه یك لینك فیبرنوری است كه آسیای شرقی را از طریق خاورمیانه به اروپای غربی متصل می نماید . طول مسیر این كابل ۱۸ هزار كیلومتر در ۱۸ كشور به شرح زیر است :
انگلستان ، فرانسه ، پرتغال ، مراكش ، ایتالیا ، یونان ، تركیه ، مصر ، عربستان ، جیبوتی ، عمان ، امارات متحده عربی ، پاكستان ، هند ، سری لانكا ، تایلند ، اندونزی و سنگاپور ، با پذیرفته شدن استرالیا ارتباط بین چهار قاره تأمین می شود . ایران هم بخشی از ارتباطات بین الملل خود را از این طریق تأمین می كند .
كویت دیگر كشور منطقه از طریق كابل فیبرنوری Fog كه از كشورهای بحرین ، قطر و امارات متحده عربی عبور و به پروژه SEA-ME-WE۳ متصل می شود یا شبكه جهانی فیبرنوری ارتباط دارد . ایران هم در سال ۱۳۸۱ با امضاء قراردادی مشترك با كویت زمینه ارتباط با این پروژه (Fog) را فراهم كرده است . (۳)
همانگونه كه گفته شد ، همه كشورهای منطقه در مهمترین پروژه های فیبرنوری دور دنیا مشاركت دارند . علاوه بر این شبكه انتقال داخلی كشورها هم از طریق فیبرنوری تأمین می شود . لذا می توان گفت ، كشورهای مورد بررسی ، به ویژه ایران و تركیه در شبكه انتقال « زیرساخت » كه اساس رسیدن به جامعه اطلاعاتی است . سرمایه گذاری قابل توجهی داشتند اند كه در آینده اثرات آن بیشتر آشكار می شود .
توسعه ارتباطات روستایی و تجربه ایران از دیگر مشخصه های جامعه اطلاعاتی دسترسی عموم مردم به اطلاعات است . تلاش برای حذف فاصله بین نقاط شهری و روستایی مهمترین اقدام كشورهای منطقه به شمار می رود . تجربه ایران برای حذف این فاصله برای كشورهای یاد شده بسیار مفید است . در این خصوص توضیحات بیشتری ارائه می شود.
با میانگین ۲/۴۶ درصد جمعیت در نواحی روستایی (براساس اطلاعات كشورهای مورد بررسی )، جنوب غربی آسیا یك منطقه نسبتاً روستایی نشین است . بنابراین اطمینان از دسترسی به ارتباطات باید هدف اصلی باشد . ضریب نفوذ روستایی ، تعداد مكانهای دارای خدمات تلفن و پوشش تلفن همراه ، از جمله راههای اندازه گیری دسترسی روستایی به مخابرات است .آمار ضریب نفوذ تلفن شهری و روستایی همیشه برای همه كشورها موجود نیست ، هر چند داده های موجود نشان می دهد كه نسبت ضریب نفوذ تلفن شهری به روستایی ۱۳ به ۵/۱ در این منطقه است .
ضریب نفوذ روستایی در مقایسه با متوسط ضریب نفوذ تلفن شهری بیانگر این است كه نواحی روستایی به میزان كافی مورد حمایت قرار نمی گیرند . هر چند ضریب نفوذ روستایی بهترین راه بررسی مسأله نیست . زیرا در آمد در نواحی روستایی پایین بوده و هزینه نصب یك خط تلفن بسیار بالاتر از شهرهاست .
واقعی تر این است انتظار داشته باشیم ، تلفن ها در مناطق روستایی ، مشترك باشد . یعنی یك خط تلفن به صورت همگانی مورد استفاده ساكنان یك روستا قرار گیرد . البته این نوع تلفن با تلفن های همگانی شهری متفاوت است . یكی دیگر از راه های اندازه گیری ، دسترسی خطوط تلفن خانگی زیاد در روستاها ست . یعنی در خانه‏ها تلفن وجود داشته باشد .كه اگر هر دو روش مد نظر باشد ، می‏توان گفت ۶۰ درصد از موقعیتهای روستایی در جنوب غربی آسیا به نوعی به خدمات مخابراتی دسترسی دارند . در هند ، دسترسی به تلفن از طریق تلفن های پانچایاب روستایی علی رغم جمعیت زیاد روستانشین ، فراهم شده است . در ایران از طریق دفاتر مخابرات روستایی ، دفاتر مشترك پست و مخابرات و مراكز سوئیچ كم ظرفیت بیش از ۸۳ درصد مردم روستایی به تلفن دسترسی دارند . در حال حاضر ۳۷ هزار روستا یا ۸۰ درصد روستاهای بالای ۱۰۰ نفر جمعیت در ایران ، دارای ارتباطات مخابراتی هستند كه در سال جاری ۲۰ درصد باقیمانده هم به شبكه ارتباطی كشور وصل خواهند شد . پیش بینی می شود تا سال ۲۰۰۸ میلادی همه روستاهای ایران دارای ارتباط باشند .
دسترسی به خدمات تلفن همچنین در اثر توسعه سریع خدمات تلفن همراه در روستاها گسترش یافته است . این توسعه با كمك تلفن همراه معمولی و تلفن همراه روستایی امكانپذیر است . شبكه های بدون سیم در سالهای اخیر ، توسعه ا رتباطات روستایی را شتاب بخشیده است . ایران همچنین می خواهد از طریق تلفن همراه روستایی ، بیش از یك میلیون تلفن به روستائیان واگذار كند . تجربه ایران در این زمینه می تواند مورد استفاده كشورهای منطقه به ویژه پاكستان و ازبكستان كه دارای جمعیت زیاد روستایی هستند قرار گیرد .
محیط مقرراتی خصوصی سازی و آزاد سازی مخابرات در سالهای اخیر همواره مورد تأكید سازمان های بین المللی بوده است از این رو به همه كشورهای در حال توسعه ایجاد محیط رقابتی توصیه شده است .
این محیط دورنمای مخابرات كشورهای مورد بررسی را در یك وضعیت و همگام با تحولات جهانی مورد انتظار اتحادیه بین المللی ارتباطات دور دوباره شكل داده است . همه دولتها در سطح منطقه تغییرات زیادی را در روشهای توسعه زیر ساختهای جامعه اطلاعاتی ایجاد كرده اند . به خصوص حضور بخش خصوصی در همه كشورها جدی گرفته شده است و در حال حاضر مجوزهایی برای بخش خصوصی و راه اندازی تلفن ثابت و همراه فراهم كرده اند . همانطور كه در جدول شماره ۵ ملاحظه می شود در كشورهای مورد بررسی رقابت كامل هنوز به وقوع نپیوسته است ؛ در بخش راه دور بین الملل ، به جز هندوستان بقیه كشورها رقابت را آزاد نكرده اند . اما در بخش خدمات تلفن همراه ، رقابت گسترده است . همه دولتهاـحتی ایران ـ اقداماتی برای خصوصی سازی كرده اند . جالب است گفته شود ، در هندوستان ۳۵ اپراتور برای توسعه تلفن همراه رقابت گسترده ای را شروع كرده اند . برخی كشورها هم خدمات محلی خود را به اپراتورهای بخش خصوصی اجاره داده اند . (۵)
با این حال با توجه به تحولات كشورهای پیشرفته ، تجدید نظر در سیاست گذاری ارتباطات دور در كشورهای مورد بررسی بجز تركیه ضروری است .
تجربه تركیه همانطور كه در جدول های پیشین نشان داده شد ، در بین كشورهای مورد بررسی ، تركیه توانسته است با برنامه ریزی اصولی و تغییر ساختار ، ارتباطات دور و زیر ساخت های جامعه اطلاعاتی را به نحو مطلوبی توسعه دهد . از این رو ، تجربه این كشور ، برای همه كشورهای منطقه الگوی مناسبی خواهد بود .
اولین اقدامات برای حذف انحصار در مخابرات تركیه در سال ۱۹۹۴ میلادی انجام شد . در این سال ، خدمات پست و مخابرات از هم جدا و مخابرات در اختیار شركت تعاونی ، دولتی « ترك تلكوم» قرار گرفت . بعد از آن به موجب قانون دیگری در آگوست ۱۹۹۶ میلادی ۴۹ درصد سهام ترك تلكوم به بخش خصوصی واگذار شد . در سال ۱۹۹۹ میلادی ترك تلكوم تصمیم گرفت در اجرای طرح خصوصی سازی ، خدمات غیر اساسی را به بخش خصوصی واگذار كند . در سال ۲۰۰۰ میلادی نهاد مقررات گذار جدید در تركیه تأسیس شد و به این ترتیب خصوصی سازی شدت یافت .
در ماه مه سال ۱۹۹۳ میلادی ، ترك تلكوم دو قرارداد ۱۵ ساله ، برای ساخت و بهره برداری از شبكه تلفن همراه منعقد كرد ؛ شركت « ترك سل » مركب از كنسرسیومی از شركت های فنلاند تلكوم و اریكسون و شركت تل سیم برنده مزایده شدند ، این قرارداد به صورت تقسیم درآمد و الگوی ساخت بهره برداری ـ انتقال (BOT) بسته شد ـ هر دو كنسرسیوم باید حداقل ۴۰۰ میلیون دلار در شبكه سرمایه گذاری و ۱/۴۷ درصد از درآمدشان را به ترك تلكوم می دادند . بنابه توافق نامه های اولیه ، هر دو كنسرسیوم مجاز شدند تا هر كدام مجوز كلی را یك جا به مبلغ ۵۰۰ میلیون دلار خریداری كنند . طبق برنامه ، این مجوز قرار بود در سال ۱۹۹۷ میلادی به هر كنسرسیوم اعطا شود ولی به دلیل مشكلات موجود به سال ۱۹۹۸ میلادی موكول شد . هیأت وزیران تركیه در فوریه و آوریل سال ۱۹۹۸ میلادی صدور مجوز را تصویب كرد . به این ترتیب دو كنسرسیوم مجوز ۲۵ ساله را در ازای سرمایه گذاری عمده ی خود دریافت داشتند و تعهد كردند هر كدام ۵۰۰ میلیون دلار به خزانه دولت بپردازند . بعد از این اقدام دولت ،دیگر سرمایه گذاران و به ویژه خارجی ها برای سرمایه گذاری در بخش تلفن همراه تركیه حتی با پرداخت مبلغ ۵۰۰ میلیون دلار به دولت اعلام آمادگی كردند . شركت مخابرات اسپانیا ، فرانس تلكوم و موتورولا و ۰۰۰ چندین شركت دیگر خارجی از جمله این شركت ها بودند .
شركت ترك تلكوم یا مخابرات تركیه هم صاحب مجوز ایجاد شبكه جدید تلفن همراه شد ، این شركت هم با معروفترین شركت های مخابراتی جهان قرارداد مشاوره منعقد و به توسعه تلفن همراه همت گذاشت.
در نهایت ، حاصل چنین مدیریتی ، تعداد تلفن های همراه در این كشور از مرز ۲۰ میلیون شماره ، تا پایان سال ۲۰۰۱ فراتر رفت و پیش بینی می شود با كامل شدن تجربه خصوصی سازی و تصویب قوانین مرتبط ، توسعه سریع مخابرات در این كشور همچنان ادامه یابد . طبیعی است با توسعه زیر ساخت ها ، امكان استفاده از خدمات دیگر جامعه اطلاعاتی نیز فراهم می شود.(۶)
نهاد مقررات گذار
برای حذف انحصار و فراهم كردن شرایط رقابت در بازار مخابرات ، كشورهای تركیه ، پاكستان ، هند نهاد مقررات گذار ، مستقل از اپراتورهای دولتی تأسیس كرده اند . مهمترین وظیفه این نهاد اعطای مجوز و نظارت بر عملكرد بخش خصوصی و تعین تعرفه هاست .
این نهاد عموماً دارای ۵ تا ۷ عضو است كه اعضای آن توسط ، مجلس یا رئیس جمهور ـ در كشورهای مختلف متفاوت است ـ از میان نامزدهای معرفی شده توسط وزارت ارتباطات انتخاب می شوند. از نظر مالی خود مختار و مستقل است . و قدرت مقررات گذاری ، نظارت ، وضع قانون به انضمام وضع محدودیت ها و اعمال تحریم ها را در هنگام لزوم داراست .در ایران نهاد مقررات گذار در قانون جدید وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات پیش بینی شده است و چنانچه در شورای نگهبان به تصویب برسد ، شرایط اعطای مجوز به بخش خصوصی تسهیل خواهد شد . در سایر كشورها ، مجوز دهی توسط دولت یا وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات صورت می گیرد .
توسعه IT در هند و جهش جامعه اطلاعاتی در منطقه
توسعه IT یا فناوری اطلاعات از دیگر مشخصه های جامعه اطلاعاتی است . در واقع با توسعه زیر ساخت ها ، اینترنت و به تبع آن كاربرد ارتباطات و فناوری اطلاعات در كشورها توسعه می یابد . با توسعه این بخش صنایع مرتبط به ویژه تولید نرم افزار توسعه پیدا می كند و جمعیت زیادی در بخش شاغل می شوند . در بین كشورهای جنوب غربی آسیا ، هند بسیار موفق عمل كرده است كه تجربه مفیدی برای دیگر كشورها خواهد بود .
توسعه صنعت IT در هند از اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی آغاز شد . صادرات نرم افزار به عنوان شاخص توسعه IT در هند ، از ۱۲۸ میلیون دلار در سال ۱۹۹۱ میلادی به ۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۰ میلادی و ۱۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۱ میلادی رسید. براساس برنامه پیش بینی شده ، قرار است درآمد ناشی از تهیه نرم افزار در این كشور به ۸۷ میلیارد دلار و میزان اشتغال در این بخش به ۲/۲ میلیون نفر در سال برسد .
علل موفقیت هند به عنوان یك تجربه گرانبها برای كشورهای منطقه به شرح زیر است :
۱- تمركز و تأكید مدیریت عالی كشور هند بر روی توسعه IT .
۲- تغییر رویكرد از خودكفایی به همبستگی در اقتصاد
۳- توجه و عنایت كافی به نهادهای مشاوره ای قبل از اجرا
۴- وجود برنامه مصوب و مشخص برای توسعه
۵- ایجاد یك وزارت مستقل به نام وزارت IT و واگذاری كلیه مسؤولیت ها و اختیارات به این وزارت
۶- ایجاد پارك های IT در سراسر كشور
۷- ایجاد زیر ساخت های مناسب ـ این زیر ساخت ها فقط در بخش مخابرات نیست .
۸- ایجاد نهادهای مكمل پارك های IT
۹- نگرش مسؤولین دولتی به هندیهای مقیم خارج
۱۰-تكیه بر مزایای نسبی هند
۱۱-ایجاد و توسعه فرهنگ IT در كشور از طریق اجرای برنامه های مفید و مؤثر از قبیل برگزاری دوره‏ای نمایشگاه ، سیمنار و ۰۰۰
اما علی رغم این تجربه در كشور هند ، همانطور كه در جدول شماره ۶ نشان داده شده است ضریب نفوذ اینترنت در كشورهای منطقه پایین است . و این به معنای حداقل استفاده از كاربرد فناوری ارتباطات و اطلاعات است . شاخص جامعه اطلاعاتی در عصر حاضر كاربرد Ict در توسعه ملی كشور هاست . آموزش از راه دور ، تجارت الكترونیكی ، پزشكی از راه دور ، كار از راه دور ، دانشگاه مجازی ، توسعه و تسهیل عرضه خدمات ، تسهیل روابط بین الملل ، نهادینه شدن مالكیت معنوی ، دسترسی عمومی مردم به امكانات ارتباطی ، و در نهایت شكل گیری دولت الكترونی ، از جمله تسهیلات و نتایج علمی ـ اقتصادی ـ فرهنگی ـ اجتماعی و سیاسی این فناوری است . لذا با تأكید بر عقب ماندگی كشورهای منطقه در این شاخص ضروری است با بهره گیری از تجربیات كشور هند و مزایای متعدد داخل كشور خود ، در زمینه توسعه IT و افزایش ضریب نفوذ اینترنت در حد متوسط جهانی اقدامات اساسی صورت گیرد. (۷)
زیر ساخت جامعه اطلاعاتی در ایران
در ایران هر چند زیرساخت جامعه اطلاعاتی در این بخش مطلوب نیست ، ولی وزارت پست و تلگراف وتلفن در توسعه زیر ساخت برنامه كاملی را به مخابرات ایران ابلاغ كرده است و انتظار می رود دو سال آینده با كامل شدن شبكه فیبرنوری كشور شرایط مطلوب توسعه ICT فراهم گردد . از سوی دیگر دولت ایران با مدیریت شورای اطلاع رسانی از یك سال گذشته طرح تكفا یا كاربرد ارتباطات و فناوری اطلاعات در توسعه ملی را به اجرا گذاشته است . براساس این طرح همه نهادها ، وزارتخانه ها و سازمانها موظف به كاربرد ارتباطات در برنامه‏های توسعه خود شده اند ؛ در همین مدت كوتاه آثار این برنامه قابل ملاحظه است . جدول شماره ۷ آخرین وضعیت زیر ساخت جامعه اطلاعاتی در ایران را نشان می دهد.
جدول شماره ۷-
آخرین وضعیت زیر ساخت جامعه اطلاعاتی مخابراتی كشور در سال ۱۳۸۲ (شهریور) (۸)
۱- تعداد تلفن های منصوبه ثابت ۱۵۶۰۰۰۰۰ شماره
۲- تعداد تلفن های دایر شده ثابت ۱۳۶۰۰۰۰۰ شماره
۳- ضریب نفوذ تلفن ثابت ۶۸/۲۰ به ازای صد نفر
۴- تعداد تلفن های همراه ۲۵۲۲۸۹۵ شماره
۵- ضریب نفوذ تلفن همراه ۸۲/۳ به ازای صد نفر
۶- جاده های تحت پوشش تلفن همراه ۹۳۰۰ كیلومتر
۷- تعداد شهرهای تحت پوشش تلفن همراه ۶۱۳ شهر
۸- تعداد روستاهای دارای ارتباط ۳۷۲۶۳ روستا
۹- تعداد تلفن های همگانی شهری ۱۰۳۱۱۶ دستگاه
۱۰-تعداد تلفن های همگانی راه دور ۱۹۲۴۶ دستگاه
۱۱- فیبرنوری ۲۳۰۰۰ كیلومتر
۱۲- تعداد كاربران اینترنت ۳۰۰۰۰۰۰ نفر
۱۳- ضریب نفوذ اینترنت ۵/۴ به ازای صد نفر
منبع : ادارهٔ اطلاعات و آمار دفتر برنامه ریزی و كنترل پروژه های شركت مخابرات ایران ( ۱/۶/۸۲)
نتیجه :
هر چند زیر ساخت جامعه اطلاعاتی در جنوب غربی آسیا به كشورهای پیشرفته نمی رسد ، اما خیلی هم نامناسب نیست . چرا كه در ۱۰ سال گذشته ، شاهد رشد غیرمنتظره بوده است . و عملاً تمامی ساكنان مناطق شهری به خدمات تلفنی ـ تلفن ثابت ـ دسترسی دارند . به عنوان مثال در هند ۵ هزار شهر به شبكه تلفن دسترسی دارند . (۵ هزار شهر رقم بزرگی است ، تعداد شهرهای ایران جمعاً ۸۰۴ شهر است . )
همینطور حدود ۶۳ درصد جمعیت روستایی منطقه به خدمات تلفنی پایه دسترسی دارند . بقیه افراد به جز تعداد محدودی تحت پوشش سیگنالهای تلفن همراه قرار دارند .
در كل می توان گفت ، بیش از یك میلیارد نفر از ساكنان جنوب آسیا ، با ۹۰ درصد جمعیت به خدمات تلفنی پایه دسترسی دارند .
جمعیت ساكن در جنوب غربی آسیا برای دستیابی به اینترنت تلاش می كند ، هر چند هنوز در آغاز راه قرار دارند، تلفن همراه به سرعت در حال گسترش است و پیش بینی می شود تا ۵ سال آینده از تلفن ثابت پیشی‏گیرد. قدم های اولیه برای توسعه ارتباطات و رسیدن به جامعه اطلاعاتی در جنوب غربی آسیا ، با استفاده از فناوری فیبرنوری برداشته شده ، اما قدم های محكم تر با باز كردن بازارهای مخابراتی روی بخش خصوصی برداشته می شود كه برخی كشورها این حركت را شروع كرده اند . كه از نتایج این كار توسعه تلفن همراه و اینترنت در یك زمان كوتاه بوده است . هر چند پتانسیل كامل بخش خصوصی برای تأمین نیازهای مخابراتی كشور مورد بررسی به جز تركیه به كار گرفته نشده است . اما اگر دولتهای منطقه تعهد خود را برای آزاد سازی بخش مخابرات و دسترسی جهانی حفظ كنند ، می توانیم انتظار پیشرفت بیشتری داشته باشیم . هر چند كه دولتها باید انگیزه لازم برای بخش خصوصی به ویژه در نقاط كمتر سودده را فراهم كنند .
كشورهای منطقه باید از تجربیات تركیه درخصوصی سازی ، هند در نرم افزار ، ایران در توسعه روستایی و پاكستان در تغییر ساختار استفاده كنند و زیر ساخت جامعه اطلاعاتی در كشورشان را قوی سازنند .
بدیهی است محتوی، در جامعه اطلاعاتی به عهده متولیان زیرساخت مخابرات نیست .
فهرست منابع
۱- نشریه آماری سازمان ملل با عنوان Human Development Report ۲۰۰۳ ، صفحات ۲۰ الی ۳۲
۲- نشریه زیمنس ، گزارش مخابرات در سالهای ۱۹۹۹-۲۰۰۰ و ۲۰۰۱
۳- نشریه اتحادیه جهانی مخابرات (Itu News) ، شماره ۱۰،سال ۲۰۰۲ میلادی ، صفحه ۳ و ۴
۴- سایت اینترنتی WWW.un.int/HumanDevelopment
۵- نشریه اتحادیه جهانی مخابرات (Itu News) ، شماره ۱۰ ،سال۲۰۰۲ میلادی،صفحه ۱۲
۶- زارعیان ، داود ، مطالعه تطبیقی ارتباطات دور در ایران و ۸ كشور آسیایی و آفریقایی ، رساله دكتری ارتباطات، ۱۳۸۱ ، صفحه۳۲۰
۷- قاسم زاده ، فریدون ، نگاهی به توسعه IT در هند ، مجموعه مقالات همایش نقش فناوری اطلاعات در اشتغال ، چاپخانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، بهمن ۱۳۸۰ ، صفحه ۱۱
۸- گزارش عملكرد شركت مخابرات ایران ، دفتر برنامه ریزی و كنترل پروژه ها ، شهریور ۱۳۸۲
۹- سایت اینترنتی WWW.unDP.com/Human Development Report/KML
۱۰- سایت اینترنتی WWW.ITU.int/Members

دکتر داود زارعیان

منبع : شرکت مخابرات ایران