پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا


نخستین ها درمطبوعات زنان


شكل گیری مطبوعات زنان درایران ، یرای طرح و ارزیابی مسایل زنان و ستم مضاعفی كه درطول تاریخ برآنان روا داشته شده ، از سابقه قابل توجهی برخورداراست .
اولین نشریه خاص زنان به نام ‹‹ دانش ›› بامدیریت خانم دكتر كمال درسال ۱۳۲۸ هجری قمری ، ۷۵ سال بعد از انتشار نخستین روزنامه درایران ( ۱۲۵۳-ه-ق ) و دومین نشریه به نام ‹‹‌ شكوفه ››‌ به فاصله دوسال توسط خانم مزین السلطنه –مدیر و مؤسس مدرسه مزینینه –درسال ۱۳۳۰ هجری قمری منتشر شد . این دو نشریه با هدف اطلاع رسانی باتأكید برضرورت افزایش آگاهی زنان و تحصیل آنان دردوران مشروطیت كه عصر فرهنگ سازی برای این سرزمین محسوب می شود ، ا نتشار یافته اند كه این موضوع درمقاله حاضر از چند زاویه از جمله نوع نگاه حرفه ای این نشریات مورد قرارگرفته است . دوران مشروطیت آبستن رخدادهای فرهنگی قابل توجهی بود كه در جامعه ایستا ، بی رمق و رو به انحطاط زمان سلطنت خودكامه قاجار در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجری قمری شكل گرفتند و درواقع به عنوان سرمنشأتحولات فكری – فرهنگی در ایران مطرح هستند .
این دوران مقارن با شرایط پرتحرك و تغییر و تحولات جهانی است .به گونه ای كه انقلاب سیاسی در آمریكا ( در ۱۷۷۶ م )، انقلاب صنعتی در انگلستان ( در ۱۷۵ م ) وبویژه انقلاب اجتماعی درفرانسه ( ۱۷۸۹ م ) دروجوه مختلف سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی واقتصادی باعث ایجاد تحولات اساسی در غرب شده بود و بخصوص درعرصه فرهنگ و اندیشه ، نویسندگان و فیلسوفانی چون ژان ژاك روسو ، ولتر ،منتسكیو و دیدروباتكیه برخرد ورزی ، عقل و منطق ، در برابر تعصبات كوركلیسا وبی عدالتی ها نظریه های سیاسی –اجتماعی و فلسفی نوینی رامطرح كردند . این دیدگاه هها در كشورهایی كه آمادگی تغییر وتحول را داشتند بسیار تأثیر گذار بود .ورود صنعت چاپ به اروپا كه یكی ازنتایج این تحولات است سهم بسزایی در رشد اندیشه و اصلاح مناسبات اجتماعی و اقتصادی داشت . به این ترتیب طبقه روشنفكر ایران نیز تحت تأثیر این تحولات و موج آزادیخواهی و عقل مداری وشكوفایی خرد و اندیشه به عنوان تجلی هویت انسان این دوره ، قرار گرفت و موجد حركتهای فكری – فرهنگی نسبتا قوی و باپشتوانه منطق وعقل در جامعه شد .ازجمله این حركت ها ، ایجاد رشد فكری در بخشی ازجامعه زنان و آغاز اقدامات درون زا ، اصیل و متناسب بانیازهای واقعی زنان از سوی آنان بود . بی تردید دراین دوران ، حمایت برخی مردان مشروطه طلب و آزادیخواه درحوزه فرهنگ اندیشه ، زمینه فعالیت اجتماعی –فرهنگی بارورتری را برای زنان آگاه جامعه فراهم می كرد .
عمده این حمایت ها ، دركار مطبوعاتی صاحبان نشریاتی چون حبل المتین وندای وطن كه به مشكلات زن ایرانی می پرداختند ، نمود داشت . درچنین فضایی ، زنان هوشمند ، تحصیل كرده وبا همت با تأسیس مدارس دخترانه ، انجمن ها و انتشار نشریات تخصصی زنان ، به مقابله با جهل وعقب ماندگی تاریخی قشر عظیم زنان پرداختند .دراین مقاله ،دونشریه ‹‹‌دانش ›› و ‹‹‌ شكوفه ››‌ به عنوان اولین ها در مطبوعات خاص زنان كه دراین دوران در تهران منتشر شده از چند زاویه مورد بررسی قرارمی گیرد .‹‹ دانش ››نخستین نشریه تخصصی زنان است كه در سال ۱۳۲۸ هجری قمری با فاصله ۷۵ سال از انتشار اولین روزنامه درایران ( كاغذ اخبار ، ۱۲۵۳ ق ) توسط خانم دكتر كمال در ۶ صحفه منتشر شد . ‹‹ روزنامه شكوفه ›› نیز بامدیریت خانم مریم عمید ( مزین السلطنه ) مؤسس ومدیر مدرسه مزنیینه درسال ۱۳۳۰ هجری قمری در ۴ صحفه وبه صورت مصورمنتشر می شد .نكته بسیار مهم مشترك در محتوای مطالب این دو نشریه ، انتشار حرفه ای آنهاست به این معنا كه هر دو نشریه ، وظیفه اصلی واساسی مطبوعات راكه اطلاع رسانی و آموزش مخاطبان است راجدی گرفته وهدف خود قرار داده اند .یكی ازمهمترین آثار این نگاه حرفه ای ،تأكید براصلی ترین معضل زنان یعنی بیسوادی و عدم آگاهی و برنامه ریزی و هدف گذاری در طرح اهمیت این موضوع برای رفع مشكلات گوناگون این قشر عظیم و تعیین كننده در دایره شرایط روز فرهنگی جامعه است .به گونه ای كه این نشریات افزایش اطلاعات زنان درحوزه خانه داری ، تربیت فرزند ، مناسبات اجتماعی و به طور خاص سوادآموزی و تعلیم زنان را دنبال می كنند . در اولین شماره ‹‹ دانش ›› درمقاله اصلی كه درواقع ، سرمقاله این شماره است ،این موضوع نمود كامل دارد: ‹‹‌ بر ارباب دانش وبینش مخفی نیست كه خالق عقل و دانش و رازق كل آفرینش ، تربیت نوع بشر را از پسر و دختربه عهده كفایت و قوه درایت امهات نهاده و این موهبت رابه طایفه نسوان داده زیرا تمام موالید از حین تولید تا قرب ده سال كسب اخلاق وتربیت از مادرها می نماید … چه باید كرد كه مادرها بتوانند از عهده این خدمت بخوبی برآیند ؟ باید عالم شوند كه فرموده اند ( طلب العلم فریضه علی كل مومن ، مومنه ) یعنی تحصیل علم ودانش به هر مرد وزنی واجب است … معلوم است اسباب تحصیل علم و دانش برای اطفال ، مدارس است كه امروز بحمدالله دراین شهر پایتخت تایك اندازه برای اطفال ذكور و اناث تهیه شده واما تحصیل علم ودانش برای اكابر و اهل بینش اسبابی بهتر از جراید نیست كه در اوقات فراغت باحواس جمع به مطالعه آن مشغول گردیده ازهمه چیز دانا و عالم گردند …››
دراین شماره ، مطالب پیرامون ‹‹ حفظ الصحه اطفال ، اغذیه مناسب اطفال ، طرح مسایل اخلاقی در خدمت عیب جویی از دیگران ، توصیه هایی به دوشیزگان ، خانه داری ،رسم شوهرداری و فواید نورآفتاب و داستانی با عنوان ‹‹ ملله و پنجره های شهری ››‌ است .
درمورد اهمیت سواد آموزی همچنین درهمین شماره ، درمطلب ‹‹ رسم شوهر داری ››‌ آمده است : ‹‹ خانم نجیبه محترمه اگر سواد ندارد ، باید فورا در پی تحصیل سواد برآید ودرس بخواند .زیرا كه زن بی سواد صاحب عقل و تمیز نخواهد شد و اگر سواد دارد باید بیشتر اوقات خویش رامصرف روزنامه خواندن نماید .به جهت اینكه كسی كه روزنامه می خواند همه چیز می داند … ››‌ .روزنامه شكوفه به طور همه جانبه تری نسبت به نشریه دانش ، برضرورت تحصیل زنان و كسب علم و دانش ازسوی آنان تأكید می ورزد واخبار مربوط به مشكلات دانش آموزان و وضعیت مدارس دخترانه را دنبال می كند .به این ترتیب ‹‹ شكوفه ›› بااین ابزار می خواهد درجهت تثبیتت حقوق انسانی زنان وشكل دادن شخصیتی مستقل درآنان ، حركت كند . شاید یكی از دلایل مهمی كه منجر به ادامه انتشار این نشریه به مدت چهار سال می شود ، همین چارچوب محتوایی آن باشد .چرا كه روزنامه شكوفه توانسته با مسئولین آموزش وپرورش وقت نیز تماس قابل توجهی برقرار كرده وازسوی آنها به عنوان یك نشریه دارای جایگاه كه نظرش درجامعه تأثیر گذار می باشد ، به رسمیت شناخته شود . درشماره یك روزنامه شكوفه (مورخ ذیحجه ۱۳۳۰ ه.ق) دررد تفكر حاكم برجامعه مبنی براینكه ‹‹ زنان نباید علم وخط وسواد داشته باشند.›› آمده است : ای خانم های محترمه ،چشم بازكنید حواس ظاهره وباطنه خودتان راجمع فرمایید وسخنان و اقوال بعضی ازعوام را دور اندازید كه زنها نباید علم وخط و سواد داشته باشند .این حرفها شنیدنی و گوش دادنی نیست وبدون تأمل و تحقیق علم فریضه هرمسلم و مسلمه است … ›› این روزنامه درشماره هجدهم ، به مقایسه بودجه ای كه دولت صرف مدارس دخترانه وپسرانه می كرده می پردازد و می نویسد : ‹‹ دولت درسال مبالغی مخارج مدارس پسران می نماید ولی درسال پنچ تومان اعانه نمی دهد به مدارس نسوان ، این بیچاره ها مدیران مدارس نسوان تاكی باید قرض كنند وخرج مدارس بنمایند … آنچه البته به جایی نرسد فریاد است …›› مزین السلطنه ، مدیر روزنامه ، در شماره یك ‹‹ شكوفه ›› درمقاله ای باعنوان ‹‹ منافع روزنامه از برای خوانین محترمه ،››‌بیداری زنان تحذیر شده ازجهل راهدف اصلی خود از انتشار روزنامه ذكر كرده ومعتقد است : ‹‹ هیچ مملكتی پا به دایره تمدن وترقی نگذاشت مگر به واسطه روزنامه ، روزنامه است كه تنفیذ افكار و تربیت نطق وگفتار می نماید وطریقه زندگانی و تحصیل مكنت و ثروت … را به ما نشان می دهد … چون اول زمانی است كه مازنهای ایرانی می خواهیم قدم در دایره ترقی بگذاریم واغلب ازماها بلكه عموما هنوزاز فواید علم وصنعت وهنر معیشت بی بهره و بی نصیب ماند ه حتی حساب ده شاهی پول رانمی توانیم داشته باشیم … درصورتی كه اطفال اقلا تاسن هفت سالگی در تحت تربیت امهات می باشند و آنچه ملكه طبیعت آنها می شود كه باشیراندرون شد و باجان به درشود … اما به چه وسیله می توان این عقاید و عادات راكه درنهاد مارسوخ پیدا كرده ترك شود . این كار ممكن نمی شود مگر به واسطه روزنامه و جرایدی كه مخصوص خود خانمها وبه زبان خودشان كه مأنوس هستند ایشان را از خواب غفلت بیدار و از اثر تخذیر مرفین جهل هوشیار كرد … هیچ وقت نباید خیال كرد كه زنها نباید در جرگه متمدنین عالم (وارد )بشوند ، نه چنین است .شیر كه از بیشه بیرون آید ،نر وماده ندارد .سالها بود دراین خیال بودم كه چه جهت دارد ازما زنهای ایرانی هیچ آثار علم ودانشی به عرصه بروز و ظهور نرسد و هیچ وقت خیال نمی كردم كه باید علم ودانش منحصر به صنف رجال باشد وزنها از این فیض عظیم محروم ومأیوس باشند .درصورتی كه قادر متعادل هردو رایكسان آفریده به علاوه چون خود زنان مربی اطفال می باشند ، ‹‹ در زیادت ادب و تربیت اخلاق آنها باید زیادتر سعی نمود … ›› براساس ‹‹‌ احصائیه اداره معارف ›› وقت كه درشماره ۲۰‹‹‌ شكوفه ›› (مورخ صفرالمظفر ۱۳۳۲)چاپ شده است ، در این زمان ، ۶۳ مدرسه به دختران اختصاصی داشته كه ۱۸۱۳ دانش آموز شهریه می داده اند و ۶۶۱نفر نیز به طورمجانی و رایگان تحصیل می كرده اند .
‹‹ شكوفه درادامه مطلب به نقل ازروزنامه ارشاد ، می نویسد :‹‹ ازهر صد نفر مرد ، ۲نفر مشغول تحصیل اند و ازهر ۲۰۰ نفر زن نیز ۳نفر ، امیدواریم كه معارف ایران به قدر ی ترقی نماید كه درهر صد نفر مرد ، ۲نفر بی علم و درهر ۲۰۰ نفر زن ، ۳ نفر بی سواد باشند .››‌
نكته جالبی كه نگاه حرفه ای وبیطرفه مدیریت روزنامه شكوفه را تأیید می كند ، تأكید خانم مزین السلطنه برضرورت ارائه اخبار صحیح و واقع گرایانه ازمسایل جامعه است . درشماره ۱۵ ‹‹ شكوفه ›› دراین زمینه می خوانیم : ‹‹ برمدیر و هر جرید ه لازم است بدون ملاحظه اشخاص و غرض رانی ، اخبار را ازمنابع موثقه به وسیله مخبرین صدیق معتمد اخذ كرده ودرروزنامه خود درج نماید تاعموم مردم آن روزنامه رامقدس شمرده صمیمانه استقبال نمایند .روزنامه یعنی آینه درست نمای ملت نه آینه بدل نما … اینكه روزنامه رازبان ملت گفته اند برای آن است كه حقوقی عمومی را از حیث جان ومال وناموس وشرف وآبرو به تساوی حفظ نماید .حق نویسد و حق بگوید تاحق خود راكاملااداكرده باشد والا روزنامه كه بدون تحقیق مطلب نویسد و اخبار مجعوله خالی ازحقیقت نشر دهد هیچ وقت آزاد نیست وطرف توجه و اطمینان مردم نمی باشد .››‌ موضوع دیگری كه روزنامه شكوفه را به عنوان دومین نشریه خاص زنان برجسته می كند وصفت ‹‹ حرفه ای بودن ››‌را با تعاریفی كه ما امروز ازاین واژه داریم مناسب آن می سازد ، تنوع مطلب و استفاده ازكاریكاتور در صفحه آخر روزنامه – به صورتی كه تمام صفحه را دربرمی گیرد – می باشد .كاریكاتورها باسبكی خاص كه گاه توضیح بسیاركوتاهی را نیز همراه دارد ، درواقع مناسبات زن باهمسر ، مادر شوهر وسایر افراد ، مثل فالگیر و … رابه تصویر می كشند . مناسباتی كه حاكی ازستم و ظلم مضاعف برزنان ایرانی و عدم آگاهی این قشر عظیم است واما شعارها و اهداف تعریفی شده این دو نشریه ، چه بوده است ؟ زیر آرم نام ‹‹ دانش ›› چارچوب روزنامه دانش ، چنین عنوان شده است :‹‹ روزنامه ایست اخلاقی ، علم خانه داری ، بچه داری ، شوهرداری ، مفید به حال دختران و نسوان و به كلی از پلیتیك وسیاست مملكتی سخن نمی راند ››. این نشریه باوجودی كه به طور صریح چارچوب محتوایی خود راكاملا از مسایل سیاسی جامعه برحذر داشته است ، اما تنها یكسال منتشر می شود و به نظرمی رسد بجز مشكلات مالی ، پشتوانه قوی برای انتشار نداشته است .
اما روزنامه شكوفه كه حدودا به فاصله دو سال پس از ‹‹ دانش ›› منتشر می شود ، با انتخاب این قطعه شعر بربالای نام ‹‹ شكوفه ›› : بادآمد وبوی عنبر آورد/ بادام شكوفه برسر آورد ، دردوخط داخل كادر ، هدف روزنامه و چارچوب محتوایی و روش انتشار آن را این گونه تعریف می كند : ‹‹ روزنامه ایست اخلاقی ، ادبی ، حفظ الصحه اطفال ، خانه داری ، بچه داری ، مسلك مستقیمش تربیت دوشیزگان وتصفیه اخلاق زنان ، راجع به مدارس نسوان .عجالتا ماهی دونمره طبع می شود ›› . بنابراین مشاهده می كنیم كه هر دو نشریه ، اطلاع رسانی به زنان درمورد اخلاقی ، خانه داری ، تربیت فرزند ومدارس دخترانه رامورد نظر داشته اند كه به واقع باتوجه به شرایط فرهنگی – اجتماعی زنان در آن زمان ، نیاز این قشر رادرك كرده و متناسب باآن هدف گذاری كرده اند . نكته دیگر اینكه ما امروز، درتعریف كارحرفه ای در مطبوعات ، ازسلامت انگیزه ونوع نگاه به مسایل ،سخن می گوئیم .وقتی نشریه ای توانست واقع بینانه و به دور از افراط وتفریط بامخاطبان خود گفت وگو كند ، حاكی از آن است كه ازسلامت انگیزه برخوردار است .بحث تعامل داشتن بامردان دریك نشریه تخصصی زنان ،آن هم دراولین نشریه ، درسال ۱۳۲۸ هجری قمری درحدود یك قرن پیش ، خیلی جالب است .درشماره ۳ ‹‹ دانش ›› ،‌ تحت عنوان ‹‹‌ رسم زن داری ›› مقاله ای درج شده است كه علت طرح های آن چنین آمده است : ‹‹ چون دراین جریده شرح مبسوطی درخصوص شوهرداری گفته شد محض اینكه خانم های محترمات تعرض ننمایند كه ما گفتیم خاطر زنان همیشه متعلق ومتوجه مردان است وما نباید دائما طرف مرد را داشته باشیم لازم شد كه قدری ازتكلیف مردها در مرحله زن داری بنویسیم ››.
واما برخی توصیه ها را دراین مقاله می خوانیم :‹‹ …
خوب است مردها از چیزهایی كه دربیرون دیده و شنیده اند ازاخبارات ومطالب عمده و هر نوع اوضاعی كه هست زن را هم اطلاع داده و ازهمه چیز او را آگاه ومستحضر سازد تاآن زن و شوهر با انس و … داشته باشند اگر بازنهای خود صحبت دارید كوشش كنید كه محبت خود را به او معلوم نمائید … ››‌


معصومه كیهانی
منبع : بنياد انديشه اسلامي


همچنین مشاهده کنید