ایرانیان نخستین شهر نشینان جهان بوده اند

دوره سلوكی دوره تجربه بزرگ بنیانگذاری شهر های خود فرمان به سبك شهر های یونانی و رشد شتابان شهر نشینی ایران است .
شهر نشینی در ایران را قبل از ظهور دوره ی جدید می توان در دو دوره ی تاریخی بررسی كرد . یكی دوران باستان و دیگری دوره ی بعد از اسلام .میان این دو دوره ، علیرغم وجودد تشابهاتی در شیوه ی شهر نشینی به خاطر تاثیر ویژگی های شكل گرفته در دوره ی ساسانی اختلافاتی به چشم می خورد كه ناشی از معیارها و خصوصیات جدیدی است كه با ورود اسلام بر شهرهای ایران حاكم شد .
برای آگاهی از این روند ، ابتدا نگاهی به سیر شهر نشینی در دوره باستان خواهد شد و پس از بررسی و تشریح شهر نشینی در دوره اسلامی در قسمتهای بعدی ، شهر نشینی دوره ی جدید به طور مشروح تر دنبال می شود . مشروح تر بدان خاطر كه از همین دوره است كه تاثیرات شیوه زندگی شهری غربی بر شهرهای ایران به وضوح نمایان می شود . مطالعه ی تاثیر این الگوها یكی از اهداف سلسله مقالات حاضر است .
۱. شهر نشینی در عصر باستان
شهر نشینی در ایران ـ البته نه به معنای امروز آن ـ دارای قدمتی دیرینه است . تمدنهای قدیمی مانند ایلام ، شوش ، سیلك كاشان و شهر سوخته نمونه هایی از تجمع شهر ی اولیه هستند . اما آنچه كه شاید بتوان به عنوان شهر نشینیی در دوره باستان مطرح شود . با آغاز اولین حكومتها مانند پادشاهی ماد و پس از ان هخامنشیان شكل می گیرد و به تدریج تكامل می پذیرد .
احمد اشرف معتقد است شهر نشینی در دوره باستان از سه مرحله پیوسته گذر كرده است : “ یكم دوره ی پیدایش شهر ها و رشد آرام شهر نشینی درامپراطوری ماد و هخامنشی ، دوم ، دوره ی تجربه ی بزرگ تاریخی و بنیان گذاری شهر های خود فرمان به سبك شهر های یونانی ، بدست فرمانروایان سلوكی و رشد شتابان شهر نشینی درعهد سلوكیان و پارتیان ، سوم دوره ی درآوردن شهر های یونانی وار بزیر فرمان دولت مركزی در دوره ی ساسانی . ” ۱
بر اساس همین تقسیم بندی ، به شرح كوتاهی در مورد هر یك از این دوره ها می پردازیم :
الف ـ پیدایش و رشد آرام شهر نشینی در دوره یی ماد و هخامنشیان
امپراطوری ماد از تكامل نظام اجتماعی قبایل و طوایف آزاد دامدار و كشاورزی و تبدیل آنها به یك اتحادیه بزرگ زیر فرمانروایی ، فرمانروایان مستبد پدید آمد . هگمتانه در این دوره پایه گذاری می شود ، كه نخستین شهر مادها و به عنوان محل تجمع مظهر یگانگی آنها بوده است ، البته باید به وجود ده ـ دژهایی قبل از احداث هگمتانه اشاره كرد كه به عنوان نقاط تمركز ثروت و مراكز سیاسی و اجتماعی مادها ، هسته هایی برای ایجاد شهر هایی چون هگمتانه می شوند . شهر هایی دیگری نیز مانند ری در این دوره احداث می شوند ولی هیچ یك نخستین خود می ماند . ۲ و این بدان سبب است كه شهرهایی كه در دوره مادها احداث شدند ، بیشتر جنبه ی اداری ـ سیاسی داشتند . در آن هنگام نه توانایی و بنیان اقتصادی كشور در حدی بود كه بازرگانی و تولید صنایع دستی راتا آن حد رونق بخشد كه منجر بهاحداث شهر هایی نوین شود . قدرت نظامی مادها بگونه ای بود كه پهنه وسیعی را در بر می گرفت و امكان مبادلات اقتصادی بین شهرهای كهن و بازرگانی سرزمینهای مجاور را با مراكز تجمع و سكوتنگاههای ایران ، در راههایی امن ممكن می ساخت .۳
پیدایش امپراتوری هخامنشی و ایجاد نظام شهپدری متمركز ، دو سازمان شهری ناهمسان را در قلمروی واحد گرد آورد . یكی سازمان شهری كم رشد سرزمینهای ایرانی و دیگری سازمان شهری كم رشد سرزمینهای ایرانی ودیگری سازمان شهری رشد یافته در سرزمینهای فتح شده . متكی بودن امپراتوری هخامنشی به مالیاتهای گرفته شده از شهر ها و بازرگانان شهری باعث گسترش شبكه های ارتباطی و بازرگانی بین المللی در قلمرو امپراتوری بود كه برای دوام سازمان سیاسی آن زمان ضروری می نمود . روابط بازرگانی و رفت و آمد میان شهر های امپراتوری تااندازه ای به رشد شهر نشینی در سرزمینهای ایرانی نشین مدد كرد ، ولی دگر گونیهای زیادی پدید نیاورد .۴
سیمای شهر های هخامنشی از وجود جامعه ای حكایت می كند كه در شهر ها و روستاها ودیگر مراكز سكونتی به اعمال و گوش به فرمان شاه داشته اند . از این رو شهر به عنوان مقر پادشاه و وابستگان او ، مظهر عظمت و قدرت امپراتوری و مكان صدور فرمان و ابلاغ آن بدیگر نقاط بوده است . در مورد شهر نشینی آنچه از آثار بجا مانده استنباط می شود این است كه در شهر ها و كاخهای هخامنشی شاه و یا مانده او و وابستگان قدرت . بعنوان قشر ممتاز جامعه به همراه مؤبدان زردتشتی ومقامات دینی سكنی می گزیده اند . امنیت شاه و وابستگان او و آرامش ساكنین مرفه شهر ها در گرو وجود ارتشی بود كه با توجه به شكور گشائیهای آن زمان طبعا نیروی انسانی عظیمی را به خود اختصاص می داده است . همانطور كه آثار سرباز خانه ها در شهرهائی چون پرسپولیس نشان می دهند ، بخش عظیمی از این نیرو در شهر ها متمركز بوده و سربازان قشر وسیعی از جامعه ی شهری مركب از افراد دیگری نیز بودهاست كه عمدتا از سوی مقامات عالیتر اداری ومذهبی به شهرها فراخوانده می شدند و زندگی شهر ی با وجود آنان رونق می یافت و به علاوه توره های وسیعی از كارگزاران ساختمانی كه وظیفه ی ساختن قصرها و تامین مسكن مورد نیاز وابستگان دربار ، كارمندان ، سربازان و دییگر ساكنین شهر ها را به عهده داشتند به طور موقت در شهر یاحاشیه ی آن زندگی می كردند . ۵ در دوره ی هخامنشیان ، همانند دوره های بعدی كه تقسیم كار میان كشاورزی ، صنعت و تجارت در اجتماعات شهری و روستایی پدید نمی آمد ، این امر صورت نگرفت ودر نتیجه تمایز وكشاكش نیز میان شهر وده به وجود نیامد .ب ـ رشد سریع شهر نشینی وپیدایش شهر هایی خودفرمان در عهد سلوكیه و پارتها باتصرف امپراتوری هخامنشی توسط اسكندر ، مرحلهٔ تغییر در نظام و شكل شهر نشینی درایران آغاز می شود . چرا كه ویی سعی در اشاعه فرهنگ یونانی در مناطق وسیع تحت نفوذش داشت و می دانست كه انجام این امر از طریق تمركز جمعیتهای پراكنده در تجمعات بزرگ ، آسانتر امكان پذیر است . پس دست به ایجاد شه رهای متعدد و توسسعه شهر نشینیی كه بخشی از اقدامات او را شامل می شوند ، می زند . بنابراین در این دوره شاهد احداث یونانی هستیم كه همزمان است با آمیختگی نظام اداری شاهنشاهی با سازمان دولتشهر یونانی .
سلوكیها سرزمینهای حاصلخیز ودر عین حال دارای اهمیت نظامی و سوق الجیشی را برای ایجاد شهر های جدید انتخاب می كردند تا كشاورزی رارونق داده و با ایجاد امنیت در راههای تجاری ، به گسترش تجارت و بازرگانی بپردازند و علاوه بر آن از این طریق امنیت كشور را در مقابل دفاع از شورشیان احتمالی تضمین كرده باشند . جمعیت بسیاری از شهرها به صورت مختلط از ملل مهاجر اروپایی جنوب شرقی وایرانیها تامین گشته و شورشیان را نیز در بعضی از این شهر ها جای می دادند. دراین دوره تحولات اقتصادی چشمگیری به وقوع پیوست كاربرد روشهای جدید در كشاورزی و باغداری ، توزیع زمینهای آماده برای كشت بین عده ای از شهروندان و روستائیان و انتظامها ومقرراتی كه كما بیش به نفع بخشی از روستائیان بود موجب پیشرفت كشاورزی شد . ۶ اگرچه این تغییرات بهبودی در وضع مردمایجاد نمی كند و با سقوط هخامنشیان ،بهره كشی ماهرانه تری جایگزین نوع پیشین می شود امابر اثر سیاست یونانیان مبنی بر تغییر فرهنگ ملتهای تحت سلطه از طریق زندگی شهری تغییراتی در زمینه شهر سازی و توسعه ی شهر نشینی درایران ایجاد می شود كه بعدها پارتیان آن را دنبال می كنند . ۷ احمد اشرف دوره ی سلوكی را دوره ی تجربه ی بزرگ و تاریخی و بنیانگذاری شهر های خود فرمان به سبك شهر های یونانی و رشد شتابان شهر نشینی در ایران می داند . ۸ این شهر های خود فرمان به چند شكل دیده می شوند :یكی شهر هایی بودند كه قبلا وجود داشته و یونانیها به توسعه و ترقی دادن آنها پرداختند و به آنها پرداختند وبه آنها زندگی دوباری شهری بخشیدند . دوم اینكه سلوكیها به پیروی از اسكندر شهرهای جدیدی نیز كه مراكز اقامت مهاجرین بود بنا كردند. این شهرها نمونه به دست بومیان می داد تا ساختمانهای به سبك یونانی بنا كنند. از این رو در تاریخ به موازات اسكندریه هایی كه به دست اسكندر ساخته شده بود ،در سراسر امپراتوری به شهرهایی به نام سلوكیه ، لائورسیه و انطاكیه بر می خوریم . علاوه بر آن ، سلوكیها روستاهایی را كه مستعد برای شهر شدن تشخیص می دادند ، و یا شهرهای كوچك را نیز توسعه دادند و اطراف آن حصاری می كشیدند و به مركز واهالی شهر حقوق پولیس ( دولت شهر ) داده می شد . نوع چهارم برخی كلنی های نظامی بودند كه از حقوق و مزایای پولیس برخوردار شده و منزلت شهری می یابند . بدین ترتیب سكونتگاههای شهری در این دوره ، را به چهار گروه میتوان تقسیم كرد :
۱. شهر های نوساز ایجاد شده توسط یونانیها ؛ ۲. شهرهای ایرانی تغییر یافته ؛ ۳. روستاها و شهركهای تبدیل به شهر شده ؛ ۴. كلنی های نظامی كه با ترقی عنوان پولیس می گرفتند .
ایرانیان نخستین شهر نشینان جهان بوده اند
بنابراین شهر سازی و شهر نشینی در این دوره تحت تاثیر دو عامل عمده نخست ضرورت حفظ سرزمینهای پهناور تحت سلطه و نحوه ی انتظام و اراده ی امور كشوری ولشكری و دوم ، توسعه
ی بازرگانی و صنعت ، از توسعه و رشد زیادی برخوردارر شدند . رونق شهر نشینی و تجارت و بهبود وضع اقتصادی كشور در زندگی همه مردم كشور به طور یكسان تاثیر نگذاست و بیش از همهه ، یونانیان و لایه های مرفه نشین از پی آمدهای تحولات مذكور برخوردار شدند ، زیرا همزمان با گسترش تشكیلات اداری و افزایش هزینه ها ، بر مقدار مالیاتی كه از شهروندان عادی و روستاییانی كه در سرزمینهای زراعی ، به ویژهدر حومه ی شهرها كار می كردند ، افزوده می شد . به این ترتیب ، علاوه بر در آمد سالانه ارضی ، مالیاتهایی تحت عنوان “ مالیتهای شاهی ” كه از جمله ی آنها مالیات سرانه ، مالیات بر درآمد ، عوارض گمركی و سایر مالیاتها و عوارض معمول از توده های مردم گرفته می شد . ۹ بنابراین روز به روز فاصله میان طبقات كم در آمد ساكن در روستاها و شهر كها كه فشار سنگینی مالیاتها را تحمل می كردند و طبقه ی مرفه نشین كه اكثرا یونانی بودند شدت گرفت و كشمكشهایی بین دوجامعه ی شهری و روستایی و طبقات اجتماعی شهری به وجود آمد كه وحدت بین ناراضیان حكومتی را میسر میسازد و نتیجتا باعث سقوط حكومت می شود. ولی آثار این تغییر و تحولات ایجاد شده توسط سلوكیها به ویژه آنچه كه در شهر سازی و شهر نشینی صورت گرفته ، همچنان باقی ماند و تا مدتها اثر خود را حفظ كرد . پس از به قدرت رسیدن پارتیان ، تحولات اقتصادی و اجتماعی كشور نسبت به عهد سلوكیان ، از اهنگی آهسته و تدریجی برخوردار شد . بنیان اقتصادی كشور نخست بر كشاورزی و سپس بر بازرگانی استوار بود . ۱۰ پیشه وران و بازرگانان در اثر رونق تجارت و اهمیت شهرها از اعتبار اجتماعی قابل ملاحظه ای نسبت به دوره های پیشین برخوردار شدند و به طور كلی شهر های پارتی نیز همانند شهرهای سلوكی توانستند در امور داخلی خود به یك استقلال نسبی برسند. علاوه بر آن تاسیسات اجتماعی مربوطه را نیز داشتند . پارتها نمی توانستند ونمی خواستند شهرهای سلوكی را از بین ببرند . زیرا همان منافعی را كه شهرها برای سلوكیان تامین میكردند ، پارتها نیز از آن سود می جستند . بنابراین شهرها با شدت گرفتن روابط تجاری بیشتر وگسترده تر با همسایگان از حالت نمایشی قدرت و عظمت فرمانروایان خارج شدند و طبقاتی را در خود جای دادند كه جدای از روستائیان و كشاورزان اطراف شهر ها تنها به امور تجاری و بازرگانی كه به عنوان وظیفه ای به شهرها محول شده بود اشتغال داشتند از طرفی شهرها شدیدا به مازاد كشاورزی روستا وابسته شدند . چرا كه تغییر شكل و نقش انان لزوماستفاده از تولیدات زراعی ودامپروری را ایجاد میكرد . پس گسترش شهر ها و توسعه ی شهر نشینی ادامه یافت و به دنبال عدم توانایی شهرهای قدیم در مقابل رشد روز افزون جمعیت كه در پی رونق تجارت ، صنعت و كشاورزی حاصل آمده بود ، شهرهای جدیدی نیز به وجود آمد ولی برده داری از بین نرفت . از بردگان در شهرها و امور صنعتی و خانگی ودر روستاهای اطراف شهرها از آنان در امور كشاورزی استفاده می شد . با تمام این محسنات ، شهرها خصوصیاتی رادر خود داشتند كه رفته رفته به سقوط دولت پارتها انجامید و آن خود فرمانی شهرها و عدم تمركز ناشی از حكومتهای ملوك الطوایفی بود . در زمینه نحوه اداره شهرها ، خودفرمانی آنها به عنوان میراثی از گذشته یك از وجوه تشابه دو دوره ی پارتی و سلوكی را نشان می دهد .
اگر چه خود مختاری شهرهای اشكانی با دولت شهرهای یونانی تفاوت داشته است اما باتوجه به اوضاع كشور در زمانی شارتها و عدم توانایی آنان در ایجاد یكپارچگی میان حكومتهای پراكنده ، وجود این نوعع تشكیلات شهری ، در نهایت موجب ضعف قدرت میگردید ، و دراین میان شهرهای یونانی نشین كه از نیازهای بیشتری بر خوردار بودند به عدم یكپارچگی موجود می افزودند ۱۱
۱. اشرف ، احمد : شهر نشینی درایران از دیدگاه جامعه شناسی تاریخی ،گروه شهر سازی دانشگاه علم و صنعت ایران ، جزو پلوكپی ، ۱۳۵۷ ، صفحه ۵.
۲. دیا كونف ، ا.م : تاریخ ماد ، ترجمه كریم كشاورز ، تهران ، بنگاه ترجمه و نشر كتاب ، ۱۳۴۵.
۳. سلطانزاده ، حسین : مقدمه ای بر تاریخ شهر و شهر نشینی در ایران ، نشر آبی ، بهار ۱۳۶۵ ، صفحه ۱۱.
۴.اشرف ، احمد : پیشین.
۵.تقوی نژاد دیلمی :معماری ، شهرسازی و شهر نشینی ایران در گذر زمان ، تهران ، فرهنگسرای یساولی ، ۱۳۶۶ ،چاپ دوم .
۴. سلطانزاده ، حسین : پیشین.
۵. تقوی نژاد دیلمی : پیشین.
۶. اشرف ، احمد : “ ویژگیهای تاریخی شهر نشینی در ایران ” ، در نامه ی علوم اجتماعی ، دورره ۱ ، شماره ی ۴ ،تیر ماه ۱۳۵۳.
۷. ساطانزاده ، حسین : پیشین ، صفحهٔ ۱۱.
۸.دیا كونف ، ا.م : اشكانیان ، ترجمهٔ كریم كشاورز ، تهران ، پیام ، ۱۳۵۱ ، صفحهٔ ۷۲ .
۹. تقوی نژاد دیلمی ، پیشین .
تمدنهای قدیمی مانند ایلام ، شوش ، سیلك كاشان و شهر سوخته نمونه هایی ازتجمع شهری اولیه هستند
ناصر مشهدی زاده

منبع : بنياد انديشه اسلامي