هفت « سین » مقدس در هفت سین ایرانی

«نوروز» بزرگترین جشن ملی ایرانیان سابقه ای هزاران ساله دارد. از گذشته های دور آریایی های ساكن در فلات ایران روز اول سال و آغاز بهار را به برگزاری مراسم ویژه و توأم با سرور و شادمانی اختصاص می دادند. برخی پژوهشگران ، ریشه تاریخی این جشن را به »جمشید پیشدادی» نسبت می دهند و نوروز را »نوروز جمشیدی» می خوانند. این گروه معتقدند كه جمشیدشاه بعداز یك سلسله اصلاحات اجتماعی بر تخت زرین نشست و فاصله بین دماوند تا بابل را در یك روز پیمود و آن روز (روز هرمزد) از فروردین ماه بود. چون مردم این شگفتی از وی بدیدند جشن گرفتند و آن روز را »نوروز» خواندند. فردوسی شاعر بزرگ پارسی گوی نیز در شاهنامه پیدایش نوروز را به جمشیدشاه نسبت می دهد:
به جمشید برگوهر افشاندند
مر آن روز را روز نو خواندند
سر سال نو هرمز فرودین
بر آسوده از رنج روی زمین
بزرگان به شادی بیاراستند
می و جام و رامشگران خواستند
چنین جشن فرخ از آن روزگار
به ما ماند از آن خسروان یادگار
اما عاملی كه »نوروز» را از دیگر جشن های ایران باستان جدا كرد و باعث ماندگاری آن تا امروز شد، »فلسفه وجودی نوروز» است : زایش و نوشدنی كه همزمان با سال جدید در طبیعت هم دیده می شود.
دكتر میرزایی جامعه شناس در این باره می گوید: »یكی از نمودهای زندگی جمعی ، برگزاری جشن ها و آیین های گروهی است، گردهم آمدن هایی كه به نیت نیایش و شكرگزاری و یا سرور و شادمانی شكل می گیرند. برهمین اساس جشن ها و آیین های جامعه ایران را هم می توان به سه گروه عمده تقسیم بندی كرد: جشن ها و مناسبت های دینی و مذهبی - جشن های ملی و قهرمانی و جشن های باستانی و اسطوره ای . جامعه ایران در گذشته به شادی به عنوان عنصر نیرودهنده به روان انسان، توجه ویژه ای داشتند. آنها براساس آیین زرتشتی خود چهار جشن بزرگ و ویژه تیرگان ، مهرگان ، سده و اسپندگان را همراه با شادی و سرور و نیایش برگزار می كردند. دراین بین نوروز بنا به اصل تازگی بخشیدن به طبیعت و روح انسان همچنان پایدار ماند. گرچه باتوجه به قانون تغییر پدیده های فرهنگی ، نوروز هم ناگزیر نسبت به گذشته با دگرگونی هایی همراه است.»
به هرحال در آیین های باستانی ایران برای هر جشن »خوانی » گسترده می شد كه دارای انواع خوراكی ها بود. خوان نوروزی »هفت سین » نام داشت و می بایست از بقیه خوانها رنگین تر باشد. این سفره معمولاً چندساعت مانده به زمان تحویل سال نو آماده بود و بر صفحه ای بلندتر از سطح زمین چیده می شد. همچنین میزدپان (MAYZADPAN) به منظور پخش كردن خوراكی ها در كنار سفره گماشته می شد. این خوان نوروزی برپایه عدد مقدس هفت بنا شده بود. توران شهریاری، سخنران جامعه زرتشتی معتقد است : »تقدس عدد هفت از آیین مهر یا میتراست و به سالهای دور باز می گردد. در این آیین هفت مرحله وجود داشت برای اینكه انسان به مقام عالی و آسمانی برسد. پس عدد هفت از پیش از زرتشت برای انسان عزیز بوده و در آیین های مختلف و به نمادهای گوناگون دیده می شود ، مانند هفت آسمان ، هفت دریا ، هفت گیاه و... » همچنین اسناد تاریخی از برپایی سفره هفت سین به یاد هفت امشاسپندان خبر می دهند؛طبق این اسناد، هفت امشاسپندان مقدس عبارت بودند از:
اهورامزدا(به معنی سرور دانا)، و هومن (اندیشه نیك ) ، اردیبهشت (پاكی وراستی )، شهریور (شهریاری آرزو شده با كشور جاودانی )، سپندارمزد (عشق و پارسایی ) ، خرداد (رسایی و كمال ) و امرداد (نگهبان گیاهان).
اما در بسیاری از منابع تاریخی آمده است كه «هفت سین » نخست «هفت شین » بوده و بعدها به این نام تغییر یافته است .
شمع، شراب ، شیرینی ، شهد (عسل) ، شمشاد، شربت و شقایق یا شاخه نبات ، اجزای تشكیل دهنده سفره هفت شین بودند. برخی دیگر به وجود «هفت چین » در ایران پیش از اسلام اعتقاد دارند. سخنران جامعه زرتشتی در این باره می گوید: « در زمان هخامنشیان در نوروز به روی هفت ظرف چینی غذا می گذاشتند كه به آن هفت چین یا هفت چیدنی می گفتند. بعدها در زمان ساسانیان هفت شین رسم متداول مردم ایران شد و شمشاد در كنار بقیه شین های نوروزی، به نشانه سبزی و جاودانگی برسر سفره قرارگرفت. بعد از سقوط ساسانیان وقتی كه مردم ایران اسلام را پذیرفتند، سعی كردند كه سنت ها و آیین های باستانی خود را هم حفظ كنند. به همین دلیل، چون در دین اسلام «شراب» حرام اعلام شده بود، آنها، خواهر و همزاد شراب را كه »سركه» می شد انتخاب كردند و اینگونه شین به سین تغییر پیداكرد.» البته در این باره تعابیر مختلفی وجوددارد. چنانچه در كتاب فروری آمده است: كه در روزگار ساسانیان، قابهای زیبای منقوش و گرانبها از جنس كانولین، از چین به ایران وارد می شد. یكی از كالاهای مهم بازرگانی چین و ایران همین ظرف هایی بود كه بعدها به نام كشوری كه از آن آمده بودند »چینی» نام گذاری شد و به گویشی دیگر به شكل سینی و به صورت معرب »سینی» در ایران رواج یافتند. به هرروی خوراكی های خاصی بر سفره هفت سین می نشینند كه عبارتند از: سیب، سركه، سمنو، سماق، سیر، سنجد و سبزی (سبزه)
خوراكی هایی كه به نیت های گوناگون انتخاب شده اند:
سمنو: نماد زایش و باروری گیاهان است و از جوانه های تازه رسیده گندم تهیه می شود.
سیب : هم نماد باروری است و زایش. درگذشته سیب را درخم های ویژه ای نگهداری می كردند و قبل از نوروز به همدیگر هدیه می دادند.
می گویند كه سیب با زایش هم نسبت دارد، بدین صورت كه اغلب درویشی سیبی را از وسط نصف می كرد و نیمی از آن را به زن و نیم دیگر را به شوهر می داد و به این ترتیب مرد از عقیم بودن و زن از نازایی رها می شد.
سنجد: نماد عشق و دلباختگی است و از مقدمات اصلی تولدو زایندگی. عده ای عقیده دارند كه بوی برگ و شكوفه درخت سنجد محرك عشق است!
سبزه: نماد شادابی و سرسبزی و نشانگر زندگی بشر و پیوند او با طبیعت است.
درگذشته سبزه ها را به تعداد هفت یا دوازده كه شمار مقدس برج هاست در قاب های گرانبها سبز می كردند. در دوران باستان دركاخ پادشاهان ۲۰ روز پیش ازنوروز دوازده ستون را از خشت خام برمی آوردند و بر هریك از آنها یكی از غلات را می كاشتند و خوب روییدن هریك را به فال نیك می گرفتند و برآن بودند كه آن دانه درآن سال پربار خواهدبود. در روز ششم فروردین آنها را می چیدند و به نشانه بركت و باروری در تالارها پخش می كردند. سماق و سیر نماد چاشنی و محرك شادی در زندگی به شمار می روند. اما غیر از این گیاهان و میوه های سفره نشین، خوان نوروزی اجزای دیگری هم داشته است: دراین میان « تخم مرغ» نماد زایش و آفرینش است و نشانه ای از نطفه و نژاد. «آینه» نماد روشنایی است و حتماً باید در بالای سفره جای بگیرد. « آب و ماهی» نشانه بركت در زندگی هستند. ماهی به عنوان نشانه اسفندماه بر سفره گذاشته می شود. و «سكه» كه نمادی از امشاسپند شهریور (نگهبان فلزات) است و به نیت بركت و درآمد زیاد انتخاب شده است. شاخه های سرو، دانه های انار، گل بیدمشك، شیر نارنج، نان و پنیر، شمعدان و... را هم می توان جزو اجزای دیگر سفره هفت سین دانست. «كتاب مقدس» هم یكی از پایه های اصلی خوان نوروزی است و براساس آن هرخانواده ای به تناسب مذهب خود، كتاب مقدسی را كه قبول دارد بر سفره می گذارد. چنانچه مسلمانان قرآن، زرتشتیان اوستا و كلیمیان تورات را بر بالای سفره هایشان جای می دهند. بر سر سفره زرتشتیان دركنار اسپند و سنجد، « آویشن» هم دیده می شود كه به گفته موبد فیروزگری خاصیت ضدعفونی كننده و دارویی دارد و به نیت سلامتی و بیشتر به حالت تبریك بر سر سفره گذاشته می شود. در هرصورت او پیروز است و نامش خجسته است و از نزد خدا می آید و خواهان نیك بختی است و با تندرستی و گوارایی وارد شده است و سال نو را به همراه آورده است!
نوروزی نو كه از راه رسیده است و قرار است در ساعت ۱۶ و ۳ دقیقه و ۲۴ ثانیه روز یكشنبه ۳۰ اسفندماه تحویل شود. سال نو مبارك!
۱- نخبه الدهر، دمشقی.

مینا مولایی

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران