مدیریت زیست محیطی در تهران

اصل اول در حفاظت، بهبود و بهسازی محیط زیست شهری برقراری تعادل بین عوامل تشكیل دهنده آن است. ضرورت تعادل نیز در این است كه عوامل تشكیل دهنده آن از نظر كمی و كیفی و ارتباطی در شرایط مناسبی قرار گرفته باشند. بدون شك هرگونه تغییر كمی یا كیفی نامناسب در هر یك از عوامل فوق، باعث تغییر در سایر عوامل می شود. به طور كلی آنچه موجب عدم تعادل محیط زیست شهری و یا فراهم آمدن آن می شود، در قالب آشفتگی در محیط، تخریب و یا آلودگی های زیست محیطی نمود می یابد كه به سه دسته فیزیكی، شیمیایی و بیولوژیكی تقسیم می شوند. این عوامل كه امروزه به نام معضلات زیست محیطی شناخته می شوند، از ویژگی فوق العاده ای برخوردارند. اتخاذ سیاست های نادرست، تصویب برنامه های ضعیف و اجرای پروژه ها و فعالیت های غلط شهری منشأ بی نظمی ها، تخریب و آلودگی های شهری است، لذا سرنوشت شهروندان هر شهری به وضعیت فعلی و آینده آن شهر و به ماهیت و چگونگی اجرای پروژه های مرتبط با آن بستگی دارد. در این راستا اكولوژی شهری كه بخشی از اكولوژی انسانی است، محیط زیست شهری انسان را در رابطه با شكل زندگی گروه های انسانی مورد مطالعه قرار می دهد كه در این رهگذر نقش ارزیابی اثرات زیست محیطی در نیل به یك توسعه پایدار حائز اهمیت است.
تهران و معضلات زیست محیطی
قاره آسیا به عنوان كهن ترین كانون تمدن بشری بیشترین شهرهای بزرگ یعنی ۱۳ كلانشهر از ۲۳ كلانشهر دنیا را به خود اختصاص داده است. این شهرها غالباً از تسهیلات لازم شهری بی بهره و مملو از مسائل زیست محیطی هستند كه جمع آنها روز به روز بر چهره عبوس این شهرها چین و چروك های غیر طبیعی برجا می گذارد. وضعیت زمان حال اینگونه شهرها گویای وضعیت زمان آینده آنان است. نمونه بارز این وضعیت را می توان در روند زیست محیطی تهران جست وجو كرد كه با گذشت زمان كیفیت زیست و رفاه در آن بر خلاف پایتخت های كشورهای توسعه یافته روند نزولی به خود می گیرد. تهران با مساحتی حدود ۷۰۰ كیلومتر مربع و جمعیتی كه حدود یك هفتم جمعیت كشور را در بر می گیرد، در مجموعه ای از ۳۶ شهرداری و ۱۲ فرمانداری مدت هاست با معضلات زیست محیطی عدیده ای دست و پنجه نرم می كند. زندگی اجتماعی مردم تهران نه تنها توأم با رشد كیفی زیست محیطی نیست بلكه با تخریب و آلودگی های زیست محیطی غیر قابل جبران همراه است. افزایش روز افزون جمعیت، گسترش بی رویه شهر، ظهور شهرك های اقماری، ظهور شركت های صنعتی، وجود اماكن نظامی، استمرار ساخت و سازهای بی رویه، عدم رعایت اصول در حریم رفت و آمد و در عرض معابر، افزایش جرم و رفتارهای خشن شهری، نگرانی عمومی از تصرف روز افزون اراضی شهری، پارك ملی و فضاهای سبز، افزایش میزان آلودگی آبهای زیر زمینی، افزایش آلودگی های ناشی از پراكندگی زباله شهری، دفع نادرست زباله های بیمارستانی، آلودگی هوا، گره كور ترافیك، رعایت نشدن الگوی مصرف و افزایش مصرف آب و برق و گاز، تخریب اراضی كشاورزی و باغ ها و كاهش فضای سبز نمونه های بارز معضلات زیست محیطی تهران است.در این میان نكته دیگری كه باید مورد توجه قرار داد، این است كه تعدادی از مردم سراسر كشور به دلیل افزایش درآمد شهری در تهران به این كلانشهر مهاجرت می كنند.بخش مركزی شهر تهران كه در واقع باید نماد و بیانگر خصیصه های اجتماعی، تاریخی، اقتصادی و فرهنگی ملت باشد امروزه شخصیت، اعتبار و نهاد بی نظمی به خود گرفته است ونقش تجاری، اداری، دولتی، مالی، صنعتی، فرهنگی، توریستی، عتیقه فروشی، عمده فروشی و خرده فروشی را تحت الشعاع خود قرار داده است. روزانه جمعیت كثیری از اطراف و گوشه و كنار تهران به دلیل عدم یكسانی قیمت اجناس در سطح شهر و تراكم فعالیت های تجاری در مركز، به مناطق مركزی سفر می كنند كه استمرار چنین حركتی در سه دهه اخیر باعث كاهش اعتبار و حتی ویرانی فیزیكی و تجاری این مناطق شده است.عابران، ساكنان، كتابخانه ها و مدارس این مناطق از شلوغی و آلودگی های محیطی رنج می برند. وجود ده ها هزار پوستر و آگهی های تبلیغاتی و چراغ های نئون نماد فرهنگی مردم را به آلودگی كشانده است. در حالی كه در اغلب شهرهای بزرگ مردم از آپارتمان های پر تراكم به واحدهای مسكونی مستقل پناه می برند. امروزه در تهران عكس این جریان صورت می پذیرد یعنی شرایط طوری فراهم شده است كه مردم به ناچار به آپارتمان نشینی رو آورده اند لذا اقتصاد محیط زیست تهران حاكی از میلیاردها ریال خسارات مالی سالانه ناشی از بی نظمی ها، آلودگی ها و تخریب های زیست محیطی شهری تهران است. شاید بتوان گفت مهم ترین علل ناپایداری شهر تهران در اقتصاد سیاسی نادرست و ساختار كلان و در هم ریخته ساخت و ساز خلاصه شده است.شهر تهران بیش از ۲۰ درصد تولید ناخالص داخلی كشور را به خود اختصاص داده است لیكن متأسفانه پیوسته با كاهش ارائه خدمات لازم شهری مواجه است. حدود ۱۴۰ میلیون مترمربع یعنی حدود ۷۰ درصد مساحت سازه های شهر تهران فرسوده و بالای ۲۰ سال عمر دارد كه نیازمند بازسازی است. ۷۲‎/۲ درصد آلودگی هوای تهران ناشی از وسایل نقلیه موتوری است. روزانه بیش از ۳۵۰۰ تن منواكسید كربن، ۳۲۰تن هیدروكربن، ۲۸۵ تن اكسیدهای نیتروژن، ۴۵ تن اكسیدهای گوگرد و ۲ تن سرب وارد هوای تهران می شود. در ۱۲ میلیون از ۱۶ میلیون سفرهای درون شهری تهران وسایل نقلیه موتوری مورداستفاده قرار می گیرد كه شبكه معابر شهر تهران به دلیل بافت سنتی خود پاسخگوی تقاضای این تعداد سفر نیست. بیش از نیمی از انواع وسایل نقلیه كشور نیز در تهران شماره گذاری می شود.
ارزیابی اثرات زیست محیطی در تراكم و بلندمرتبه سازی
مؤلفه های متداول در ارزیابی اقتصادی یك پروژه تراكم و بلندمرتبه سازی در تهران شامل هزینه ها و درآمدها، مدت زمان بازگشت سرمایه، قیمت ساختمان و نرخ بازده داخلی سرمایه هستند لیكن دراین بررسی ها نقش محیط زیست چندان برجسته نبوده است . در ارزیابی اثرات زیست محیطی تراكم و بلندمرتبه سازی ضمن توجه به تعادل اقتصادی توجه به تعادل اجتماعی و زیست محیطی آن نیز حائزاهمیت است، در این رابطه استفاده بهینه از ارتفاع در قالب اجرای طرحها و پروژه های تراكم و بلندمرتبه سازی می تواند در جهت رشد اجتماعی ، اقتصادی و زیست محیطی شهر مؤثر و برای رفاه شهروندان تأثیرگذار خوبی باشد. اشاره به این نكته ضروری است كه پروژه های تراكم و بلندمرتبه سازی همچون سایر پروژه های توسعه به نحوی با اثرات منفی زیست محیطی همراه خواهند بود كه اگر قبل از اجرا با ملاحظات زیست محیطی ادغام شوند، نه تنها موفق به حذف یا كاهش اثرات سوء می شوند، با افزایش اثرات مثبت نیز موجبات تسریع در توسعه پایدار شهری را فراهم می آورند.امروزه تراكم و بلندمرتبه سازی و پروژه های مرتبط با آن در بسیاری از كشورهای پیشرفته ابزاری است كه با طراحی آگاهانه و خلاقانه از فضاهای شهری برای رشد وتحول سازنده و پایدار جوامع شهری استفاده می شود. شاید این تعریف در شهر تهران به دلایل گوناگون ماهیت خود را از دست داده است. مسأله تراكم و بلندمرتبه سازی در تهران با پیچیدگی خاص خود كه مدتهاست فكر و زمان شهروندان، برنامه ریزان، سیاستگذاران، تصمیم گیران اقتصادی ، اجتماعی و دست اندركاران مدیریت شهری را به خود مشغول كرده ، صرفاً پیامدهاو آثار منفی به دنبال داشته است و آثار مثبت آن بعضاً از ذهن ها به دور مانده است. لذا منظور از ارزیابی اثرات زیست محیطی پروژه های شهری كسب اطمینان و اعمال توجه لازم از كمیت و كیفیت اثرات زیست محیطی بالقوه تراكم و بلندمرتبه سازی است كه به طور كلی و به آسانی در مقیاس معمول موردارزیابی نیستند. در این رابطه مؤلفه هایی نظیر بررسی وضعیت محیط زیست موجود، بررسی گزینه های ممكن، شناسایی و پیش بینی و ارزیابی اثرات و ارائه روشهای حذف یا كاهش اثرات سوء و در نهایت ارائه روشهای كنترل و پایش از جمله آنهاست.
تجزیه و تحلیل مسائل
تاریخچه شكل گیری شهر تهران نشانگر روند رو به رشد تخریب و نابودی محیط زیست آن از قله های توچال تا دشت جنوبی و از سفره های زیرزمینی تا اتمسفر آن بوده است. تخریب باغ های تاریخی و فضای سبز، تخریب اراضی كشاورزی، تجاوز به حریم رودخانه ها و ارتفاعات، افزایش آلودگی های صدا، هوا، آب و خاك، افزایش ساخت و سازهای بی رویه واحدهای تولیدی و خدماتی، همه گیر شدن الگوی انفرادی تردد و رشد سیستم ناقص حمل و نقل عمومی امان از تعادل و پایداری محیط زیست شهری تهران گرفته است. در حالی كه تضمین توسعه و پایداری كلان شهری چون تهران در خلال توازن زیست محیطی آن شكل می گیرد. یكی از راههای اصلی نیل به توسعه پایدار انجام ارزیابی اثرات زیست محیطی از سیاست ها، برنامه ها و پروژه های توسعه قبل از اجرا و پیاده كردن برنامه مدیریت زیست محیطی در تمام مراحل اجرا و بهره برداری است. تاریخچه رابطه مدیریت شهری و محیط زیست در ایران به سال ۱۳۲۸ شمسی برمی گردد. به استناد تبصره ۳۰ قانون بودجه سال۱۳۲۸ كل كشور مراتب دقت و مراقبت كامل جهت حفظ بهداشت و آسایش شهروندان در ارتباط با ایجاد تأسیسات و غیرو الزامی شده است. از آن تاریخ به بعد روز به روز به الزامات قانونی در خصوص قوام بخشیدن به مدیریت محیط زیست شهری از طریق مراجع ذیصلاح اضافه شده است. در ماده ۲۵ قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا آمده است طرح های هادی، جامع و بهسازی شهرها باید در خصوص مطالعات و بررسی مسائل زیست محیطی فصل جداگانه ای داشته باشند به گونه ای كه طراحی شهرها و شهركها و مجتمع های مسكونی ازنظر فضای سبز و باز، هم جواری كاربری ها، شبكه معابر و حمل و نقل، ضوابط تراكم ساختمانی و غیره با معیارهای زیست محیطی مورد تأیید سازمان حفاظت محیط زیست باشد. لیكن در عمل نه تنها توفیقی ایجاد نشده، روزبه روز نیز بر میزان معضلات شهری افزوده شده است لذا به نظر می رسد منشأ بسیاری از معضلات زیست محیطی شهر تهران در بی توجهی شورای عالی مسكن، شهرسازی و معماری در تصمیم گیری و عدم اجرای بایسته توسط شهرداری تهران است. با نگاهی به هدف تأسیس شورای مذكور كه در واقع هماهنگ كننده برنامه های شهرسازی به منظور ایجاد محیط زیست بهتر برای مردم و همچنین به منظور اعتلای هنر معماری و رعایت سبك های مختلف با توجه به شرایط اقلیمی و طرز زندگی و مقتضیات محلی است، متوجه می شویم با وجود تلاشهای فراوان در تبیین، ارائه طریق، تصویب معیارها و ضوابط تراكم و بلندمرتبه سازی و نظارت، متأسفانه توفیق چندانی به دست نیامده است. از سال۱۳۷۰ همزمان با اجرای طرح ساماندهی تهران، كمكهای دولت به شهرداری قطع شد و شهرداری تهران برای كسب درآمد بدون مطالعه همه جانبه شروع به فروش تراكم كرد كه پس از طی یك دوره ده ساله چنین ارزیابی شد كه وضعیت مجموعه شهری تهران لزوم كاهش جمعیت را می طلبد نه افزایش آن را و فروش تراكم به عنوان اقدامی مخرب اقتصادی و عامل به هم زننده تعادل و تناسب محیط زیست شهری بوده نه راهگشای مسكن برای گروه كم درآمدها و به مفهوم فروش حق مردم به گروهی خاص به شمار رفت. البته در این جا اشاره به این نكته ضروری است كه برنامه ریزی و اجرای طرح های توسعه شهری در تهران و سایر شهرهای ایران سابقه چندانی ندارد ضمن اینكه چندان مؤثر نیز نبوده است. زیرا مشكلات نظام برنامه ریزی شهری از یك سو و محدودیت های منابع مالی، عدم مشاركت عمومی و نهادهای غیردولتی، بی توجهی به مسائل زیست محیطی و بی رغبتی شهرداری ها به پاسخگویی در قبال برخی ناهنجاری ها از سوی دیگر موجبات این نارسایی را فراهم كرده اند. نوشدارو بعد از مرگ سهراب، شورای عالی شهرسازی در قبال حل مشكلات تهران سیاست تمركززدایی، سیاست توسعه سایر نقاط مستعد، ساماندهی محیط اطراف تهران از طریق توازن جمعیت و فعالیت، هدایت و كنترل تحولات، ساماندهی از طریق شبكه راهها و تأسیسات زیربنایی، استفاده از ظرفیت زیست محیطی شهر تهران بهترین مؤلفه های نسخه درمان می داند اما شهرداری تهران سمت و سوی دیگری را دنبال می كند. امروزه از دید كارشناسان محیط زیست و مدیریت شهری در برنامه ریزی استراتژیك پروژه های شهری سه عامل مهم تصمیم گیری در مكان یابی مناسب، برقراری بهینه سازی محیطی در انتخاب فرایند و مدنظر قرار دادن ملاحظات زیست محیطی در كلیه امور نقش اساسی دارند. در ارتباط با تراكم و بلندمرتبه سازی، رعایت حریم بزرگراهها، رعایت حریم تأسیسات شهری، رعایت حریم گسل های زلزله، رعایت آثار و ابنیه تاریخی و بررسی های ظرفیت قابل تحمل محیط از جمله عوامل مؤثر در مكان یابی ساختمانهای بلند به شمار می آیند. همچنین رعایت حد و خط تعادل در حداقل عرض معابر، فاصله دو ساختمان، میزان فضای باز و لفاف فضایی ، حق اشعه زمستانی، نماسازی، رعایت مشرفیت، توجه به تشكیل جزایر حرارتی و آلودگی های زیست محیطی از جمله عوامل محیطی مؤثر در انتخاب ضوابط تراكم و بلندمرتبه سازی است. لذا انجام ارزیابی اثرات زیست محیطی از سیاست ها، برنامه ها و پروژه های تراكم و بلندمرتبه سازی قبل از اجرا و پیاده كردن برنامه مدیریت زیست محیطی درتمام مراحل اجرا و بهره برداری ناهمواریهایی را صاف و راه نیل به شهر سبز را آسان می سازد. مهمترین بخش مدیریت محیط زیست شهری در مسأله تراكم و بلندمرتبه سازی را می توان درمواردی همچون تعهد و خط مشی شفاف زیست محیطی، برنامه ریزی لازم در جهت شناسایی جنبه های زیست محیطی، اجرای به موقع، ارزیابی و سنجش از عملكردها، بازنگری و بهبود مستمر به امور جست وجو كرد.

منبع : روزنامه ایران