نوروز و نوسال در گیلان

«نوروزی» یا «نوروزی خوانی» در گیلان نخستین‌بار در یكصدوسی‌و پنج‌سال پیش توسط الكساندر خوتسكو Alexander Choodzko ایرانشناس روسی گرد‌آوری شده استخوتسكو كه مدت یازده سال در ایران و از جمله در ایالات شمالی ایران اقامت داشت، مطالعات ارزنده‌یی در زمینه‌های زبانشناسی ایران و بخصوص گویشهای گیلكی، طالشی و مازندرانی انجام داد. حاصل این تحقیقات كتابی است پر حجم تحت عنوان
Specimens of the Popular Poetry of Persia
كه بسال ۱۸۴۲ میلادی در لندن بطبع رسید. این كتاب شامل اطلاعات كلی درباره‌ی صفحات شمالی ایران و مردم آن مرز و بوم و حوزه‌ی رواج گیلكی و مباحث عمومی پیرامون لهجه‌های سواحل جنوبی دریای خزر و متن اشعار محلی و داستانهایی به این گویشهاست.
تصنیف‌های گیلكی از صفحه ۵۲۵ تا۵۵۵ (همراه با فهرست واژه‌ها و معنی لغات)، ترانه‌های طالشی از صفحه ۵۵۶ تا ۵۶۷ (متن ترانه با توضیحات لغوی) و اشعار مازندرانی از صفحه ۵۶۸ تا ۵۸۱ (متن اشعار با ملاحظات و توضیحاتی از لهجه‌های مازندرانی) كتاب درج شده است.(۱)
یكی از تصنیف‌های «نوروزی» كتاب خوتسكو را آقای یحیی ذكاء در سال ۱۳۳۷ شمسی در مجله موسیقی آورده است.(۲) كتاب خوتسكو بعداُ مورد استفاده ایرانشناسان، بخصوص یكی از هموطنان زبانشناس وی بنام I.N.Beresine ، استاد دانشگاه غازان، قرار گرفت. برزین در فاصله سالهای ۴۵-۱۸۴۲، به مدت سه سال، در ایران اقامت داشت و درباره لهجه‌های سواحل جنوبی خزر شخصاُ مطالعه و تحقیق نمود. وی نخستین كسی است كه برای «گیلگی» دستور و قواعد زبان نوشته است.(۳) كتاب برزین در سه بخش زیر عنوان Recherches sur Ies Dialectes Persans بسال ۱۸۵۳ میلادی در شهر غازان انتشار یافت.مؤلف در بخش دوم كتاب، چند ترانه محلی طالشی (ص۳۸ تا۴۶) و تعدادی ترجمه‌ی تصنیف گیلكی (ص۴۷ تا۵۷) را هم به نقل از كتاب خوتسكو آورده است.(۴)
با وجود تحولات اجتماعی این عصر و تأثیر تكنولوژی در زندگی مردم شهر وروستا خوشبختانه هنوز هم در گوشه و كنار گیلان زمین «نوروزی» خوان‌‌‌‌ها با نغمه‌ها و تصنیف‌های دلنشین خود چند هفته قبل از موسم بهار مژده طلیعه‌ی نوروز، این جشن كهن و ملی، را به «گیله مردان» میدهند. این ترانه‌ها معمولاُ توسط دو یا چند تن از جوانان در كوچه‌ها و محلات شهر و یا در كنار خانه‌های روستائی اجرا میشود. الكساندر خوتسكو، در كتاب خود، به این موضوع اشاره می‌كند كه: «در ایران كنونی بچه‌ها آواز «نوروزیه» را در جلوی خانه‌‌ها برای تبریك سال نو میخوانند».(۵)
برای مطالعه وبررسی این نوروزی‌ها توجه به نكات زیر شاید ضرورت داشته باشد.
۱- اشعار «نوروز و نوسال» در گیلان اكثراُ بطور ملمع فارسی-گیلكی گفته شده‌‌اند.
۲- بیشتر كلمات و واژه‌ها و حتی ترجیع‌بندهای نوروزی به فارسی است.
۳- این نغمه‌ها كه با آهنگ خاص نوروزی(۶)، گاهی به شكل ترانه و گاه بصورت گوشه‌هایی از آواز یا دستگاه
موسیقی(۷)اجرا میشوند، در سراسر خطه‌ی گیلان تقریباُ یكنواخت و هم‌آهنگ بنظر میرسند. نوعی از عناصر مقدس ملی و باستانی ایران مانند نور، مهر، خاك، زمین، باد، مظاهر طبیعت و غیره با پاره‌یی از مسائل اعتقادی شیعه مانند توجه امامان، آمیختگی خاص پیدا كرده است.
۵- آداب و سنتی كه در گذشته رواج داشت و اكنون كمتر بچشم میخورد یا به كلی از بین رفته است مانند عیدی دادن
نارنج یا شكوفه‌ی (بهار) نارنج در مراسم نوروز.(۸)
۶- با توجه به تأخیر نفوذ مذهبی سیاسی تازیان در سرزمین گیلان و قبول اسلام مردم این ناحیه بدعوت داعیان علوی، اندیشه و فكر خالی از تعصب مذهبی گیلانی را می‌توان در این اشعار ملاحظه نمود.
۷- بر طبق پاره‌یی از اخبار و روایات شیعه،‌«نوروز» عجم مقارن با حدوث بعضی وقایع مبارك اسلامی و ایام مسعود مذهبی است كه بعدها جزء اعیاد دینی شیعیان بشمار آمدند. مانند تقارن نوروز (النیروز) با مبعث پیامبر اسلام(ص)(۹) و واقعه غدیر خم در سال دهم هجری(۱۰) از اینرو، ك مجال بحث بیشتر در اینجا جایز نیست، شیعه به نوروز جنبه‌های تقدس میدهد و حتی از قول ائمه(ع) اخباری در بزرگداشت نوروز و انجام اعمال مخصوص این روز روایت شده است.(۱۱) بنظر نگارنده جمع‌آوری و بررسی این «نوروزی»‌ها از جهات مختلف ملی، مذهبی، اجتماعی و غیره نه تنها فرهنگ فولكلوریك گیلان را غنی‌تر خواهد ساخت بلكه در روشن نمودن بعضی از ویژگیهای جامعه گیلك در دوره‌های پیشین نیز، مؤثر خواهد بود. برای انجام این مقصود نمی‌توان از همكاری مستمر افراد مطلع و علاقمند گیلان و همچنین مؤسسات علمی مربوط به مطالعات فرهنگی و اجتماعی كشور بی‌نیاز بود. در خاتمه چند بیت از یك «نوروزی» را كه تا همین چهد سال پیش در روستاهای بین رشت و كوچصفهان (جعفر‌آباد، علی‌سرا، شكار‌سرا، گوراب‌سرا، میشاوندان، خوناچاه، فشكه‌چاه، پركاده، دافچاه و ….) خوانده میشد در اینجا نقل می‌كنیم(۱۲):
بیا خانه خدا با عز و شوكت
ترا اقبال باشد مال و دولت
كنی قبر رضا را تو زیارت
سوی مكه شوی با استطاعت سلام از من، سلامت از خداوند
بیاد ام لیلی شاد ما كن
ز عباس و ز اكبر یاد ما كن
بزن شانه به زلف اكبر من
بیا ای ام لیلی در بر من
سلام از من، سلامت از خداوند

پاورقی‌ها:
۱- W. Geiger, “Die Kaspischen Dialekte,” Grundriss der Iranischen Philologie, hrsg. Von W.Gei ger -und E.Kuhn, Bd. ۱, Abt. ۲ Strassburg ۱۸۹۸-۱۹۰۱, s. ۳۴۵
۲- یحیی ذكاء «یك تصنیف صد و بیست ساله‌ی گیلكی»، مجله موسیقی، دوره سوم (خرداد ماه، ۱۳۳۷)، شماره ۲۲، ص۶۸.
۳- محسن ابوالقاسمی، «زبان گیلكی» (نقد كتاب Gilyanskij Yazyk از چند مؤلف روسی، زیر نظر و.س. راستارگویوا،
مسكو ۱۹۷۱)، سخن، دوره بیست و یكم (دی‌ماه ۱۳۵۰)، شماره۶، ص۶۷۱.
۴ – W. Geiger, ibid
۵ - A. Chodzko, Specimens of the Popular Poetry of persia, (London, ۱۸۴۲), p.۸۶۷.
(بنقل از كتاب مطالعاتی درباره‌ی ساسانیان، تألیف كنستانتین اینوسترانتسف، ترجمه‌ی كاظم كاظم زاده، تهران، ترجمه و نشر كتاب، ۱۳۴۸، صفحه ۱۹۳).
۱- اینوسترانتسف، همانجا، ص۱۱۶.
۲- عزیز شعبانی، اصول نظری موسیقی ایران (شناسائی موسیقی ایران، جلد سوم) شیراز، ۱۳۵۲، ص۷۸.
۸- A. Chodzko, ibid., ۴۶۹, note.
(بنقل از مطالعاتی درباره‌ی ساسانیان، همو، ص۱۸۷) در متن «نوروزی» خوتسكو، مندرج در مجله موسیقی مذكور، این مطلب كاملاُ بچشم میخورد.
۹- محمد باقر مجلسی، بحارالانوار ….، باب «یوم النیروز و تعیینه» (چاپ جدید)، ج۵۹، ص۱۲۰.
۱۰- محمد باقر مجلسی، همانجا، ص۱۱۹ (جلال‌الدین همائی، تاریخ ادبیات ایران، ج۲، ص۳۷۲: «مطابق مأخذ معتبر این عقیده بی‌اساس نیست»).
۱۱- محمد باقر مجلسی، همانجا، ص۱۱۶ و ۱۲۰-۱۱۹.
۱۲- راوی شعر بانو فكوری ۴۸ ساله اهل روستای جعفرآباد رشت

دكتر عبالكریم گلشنی

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران