بررسی شیوع کم‌خونی فقرآهن درکودکان ۶ ماهه تا ۵ سالة روستایی شهرستان قزوین

كمبود آهن‌ و كم‌خونی‌ ناشی‌ از آن‌ یكی‌ از مشكلات‌ عمده‌ بهداشت‌ عمومی‌ در دنیاست‌ و بر اساس‌ گزارشات‌ سازمان‌ جهانی‌ بهداشت‌، ۲ میلیارد نفر از مردم‌ جهان‌ دچار كم‌ خونی‌ هستند كه‌ شیرخواران‌، كودكان‌ در سن‌ مدرسه‌، نوجوانان‌ و زنان‌ سنین‌ باروری‌ به‌ ویژه‌ زنان‌ باردار بیشتر در معرض‌ كم‌خونی‌ فقر آهن‌ قرار دارند(۱). كم‌خونی‌ فقر آهن‌ در كودكان‌ بخصوص‌ در سنین‌ ۶ ماهگی‌ تا ۲ سالگی‌ و ۱۶-۱۱ سالگی‌ به‌ علت‌ جهش‌ رشد و نیاز زیاد به‌ آهن‌ برای‌ رشد، شیوع‌ بالاتری‌ دارد كه‌ شیرخواران‌ نارس‌ به‌ علت‌ ذخایر آهن‌ كم‌ و رشد سریع‌ بیشتر به‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ مبتلا می‌شوند (۲). اصولاً كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ شایع‌ترین‌ بیماری‌ ناشی‌ از كمبود تغذیه‌ای‌ در جهان‌ می‌باشد و انتشار جهانی‌ دارد(۲). كودكان‌ و زنان‌ باردار، آسیب‌پذیرتر از سایر گروهها می‌باشند. عوارض‌ بهداشتی‌ - اقتصادی‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ بر كسی‌ پوشیده‌ نیست‌. كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ در شیرخواران‌ و كودكان‌ باعث‌ اختلال‌ در تكامل‌ و هماهنگی‌ سیستم‌ اعصاب‌ حركتی‌، اختلال‌ در تكامل‌ گفتاری‌، كاهش‌ قدرت‌ یادگیری‌ و افت‌ تحصیلی‌، بی‌تفاوتی‌، خستگی‌، بی‌حسی‌ و كاهش‌ مقاومت‌ كودك‌ در مقابل‌ عفونت‌ها و ... می‌گردد كه‌ اثرات‌ نامطلوب‌ كم‌خونی‌ در دوران‌ شیرخوارگی‌ و اوایل‌ كودكی‌ غیر قابل‌ جبران‌ است‌(۱). آمار شیوع‌ كم‌ خونی‌ در نقاط‌ مختلف‌ جهان‌ متفاوت‌ است‌. براساس‌ تخمین‌های‌ كلی‌ میزان‌ شیوع‌ كم‌ خونی‌ در كودكان‌ ۴۳ درصد می‌باشد(۱). بر اساس‌ آمار سازمان‌ جهانی‌ بهداشت‌ در سال‌ ۱۹۸۰ شیوع‌ كم‌ خونی‌ در كودكان‌ ۴-۰ ساله‌ در ممالك‌ توسعه‌ یافته‌، در حال‌ توسعه‌ و جهان‌ سوّم‌ به‌ ترتیب‌: ۱۲، ۵۱ و ۴۳ درصد و در كودكان‌ یك‌ تا پنج‌ ساله‌ به‌ ترتیب‌: ۷، ۴۶ و ۳۷ درصد گزارش‌ شده‌ است‌ (۱). براساس‌ بررسی‌ انجام‌ شده‌ در سال‌ ۷۰-۱۳۶۹ در ایران‌ در گروه‌ سنی‌ ۱۴-۲ سال‌ شیوع‌ كم‌خونی‌ خفیف‌، متوسط‌ و شدید در هر دو جنس‌ ۸/۱۵، ۸/۴ و ۳/۲ درصد (مجموعاً ۸/۲۳ درصد) گزارش‌ شده‌ است‌(۱). شیوع‌ كم‌خونی‌ در كشورهای‌ در حال‌ توسعه‌ بیشتر از مناطق‌ توسعه‌ یافته‌ می‌باشد. در مطالعه‌ انجام‌ شده‌ در شرق‌ آسیا، شیوع‌ كم‌خونی‌ در كودكان‌ سن‌ مدرسه‌ ۲۳ درصد گزارش‌ گردیده‌ است‌(۱). در بررسی‌ بعمل‌ آمده‌ در پاكستان‌(۳)، شیوع‌ كمبود آهن‌ و كم‌خونی‌ فقر آهن‌ در كودكان‌ سالم‌ به‌ ترتیب‌: ۶۷ درصد و ۶۳ درصد و در زیمباوه‌(۴) كمبود آهن‌ و كم‌خونی‌ فقر آهن‌ در كودكان‌ در سن‌ قبل‌ از مدرسه‌ به‌ ترتیب‌: ۷/۸۲ درصد و ۳/۶۲ درصد بوده‌ است‌. در مطالعه‌ دیگری‌ در سیدنی‌ استرالیا بر روی‌ كودكان‌ قبل‌ از مدرسه‌ شیوع‌ فقر آهن‌ و كم‌خونی‌ فقر آهن‌ به‌ ترتیب‌ ۸/۲ و ۱/۱ درصد گزارش‌ گردیده‌ است‌(۵). با توجه‌ به‌ شیوع‌ قابل‌ توجه‌ كم‌خونی‌ فقر آهن‌ و اثرات‌ نامطلوب‌ این‌ بیماری‌ در كودكان‌، تأكید سازمان‌ جهانی‌ بهداشت‌، یونیسف‌ و وزارت‌ بهداشت‌، درمان‌ و آموزش‌ پزشكی‌، شیوع‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ در گروه‌ سنی‌ ۶ ماهه‌ تا ۵ سال‌ در روستاهای‌ دارای‌ خانه‌ بهداشت‌ بخش‌ مركزی‌ (اقبال‌) شهرستان‌ قزوین‌ مورد برسی‌ قرار گرفت‌. روشها برای‌ تعیین‌ میزان‌ شیوع‌ آنمی‌ فقر آهن‌ در كودكان‌ ۶ ماهه‌ تا ۵ ساله‌ بعد از محاسبات‌ آماری‌ تعداد ۱۷۰ كودك‌ ۶ ماهه‌ تا ۵ ساله‌ برای‌ مطالعه‌ و انجام‌ آزمایشات‌ مربوطه‌ تعیین‌ گردید. نمونه‌گیری‌ به‌ روش‌ چند مرحله‌ای‌ انجام‌ گردید. در مرحله‌ اوّل‌ از ۲۵ به‌ روش‌ تصادفی‌ ساده‌ تعداد ۵ روستا انتخاب‌ گردید، در مرحله‌ دوم‌ به‌ نسبت‌ جمعیت‌ هر روستای‌ انتخاب‌ شده‌،- تعداد نمونه‌ها محاسبه‌ گردید. در مرحله‌ سوم‌ تعداد نمونه‌ها در هر روستا به‌ نسبت‌ مساوی‌ بین‌ گروههای‌ سنی‌ تقسیم‌ گردید و از این‌ تعداد به‌ روش‌ تصادفی‌ ساده‌، پرونده‌های‌ گروههای‌ سنی‌ مربوطه‌ موجود در خانه‌ بهداشت‌ روستا استخراج‌ گردید. فرم‌ پرسشنامه‌ طرح‌ با استخراج‌ اطلاعات‌ از پرونده‌های‌ بهداشتی‌ كودكان‌ در خانه‌ بهداشت‌ روستا و مصاحبه‌ با مادر كودكان‌ و معاینه‌ فیزیكی‌ كودكان‌ تكمیل‌ گردید. نمونه‌ خون‌ برای‌ اندازه‌گیری‌ هموگلوبین‌ و فریتین‌ سرم‌ از نمونه‌های‌ انتخابی‌ گرفته‌ شده‌ و سریعاً برای‌ انجام‌ آزمایش‌ به‌ آزمایشگاه‌ منتقل‌ شد. آزمایش‌ CBC ، با دستگاه‌ Sysmex (مدل‌ K-۸۰۰ ) و فریتین‌ سرم‌ با روش‌ الیزا ( Lab system ) انجام‌ گردید. هموگلوبین‌ كمتر از ۱۱gr/dl به‌ عنوان‌ كم‌ خونی‌ و هموگلوبین‌ بیشتر از ۱۱gr/dl و فریتین‌ كمتر از ۱۰ng/ml به‌ عنوان‌ فقر آهن‌ و هموگلوبین‌ كمتر از ۱۱gr/dl همراه‌ با فریتین‌ كمتر از ۱۰ng/ml به‌ عنوان‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ اطلاق‌ شدند. نتایج‌ نتایج‌ حاصل‌ از آزمایش‌ هموگلوبین‌ و فریتین‌ سرم‌ بر روی‌ ۱۷۰ كودك‌ ۵ ماهه‌ تا ۵ سال‌ نشان‌ داد كه‌ ۴۴ نفر (۹/۲۵ درصد) مبتلا به‌ كم‌ خونی‌ و ۴۲ نفر (۷/۲۴ درصد) مبتلا به‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ و ۱۰۸ نفر (۵/۶۳ درصد) مبتلا به‌ فقر آهن‌ می‌باشند تمام‌ مـوارد كم‌ خـونی‌ از نـوع‌ خفیف‌ (همـوگلوبیـن‌ بیـن‌ gr/dl ۱۱-۱۰) و متـوسط‌ (همـوگلوبیـن‌ بین‌ gr/dl ۱۰-۷) بود. مواردی‌ از كم‌ خونی‌ شدید (هموگلوبین‌ كمتر از gr/dl ۷) مشاهده‌ نگردید. كمترین‌ و بیشترین‌ میزان‌ هموگلوبین‌ در كودكان‌ به‌ ترتیب‌ gr/dl ۴/۷ ، gr/dl ۸/۱۴ بود. جدول‌ ۱. آنمی‌ فقر آهن‌ بر حسب‌ جنس‌ در كودكان‌ ۶ ماهه‌ تا ۵ سال‌ جنس‌ مذكر مؤنث‌ جمع‌ آنمی‌ فقر آهن‌ دارد (۶/۳۰%)۲۶ (۸/۱۸%)۱۶ (۷/۲۴%)۴۲ ندارد (۴/۶۹%)۵۹ (۲/۸۱%)۶۹ (۳/۷۵%)۱۲۸ جمع‌ (۱۰۰%)۸۵ (۱۰۰%)۸۵ (۱۰۰%)۱۷۰ كمترین‌ و بیشترین‌ میزان‌ فریتین‌ سرم‌ به‌ میزان‌ ng/ml ۰ و ng/ml ۲۰ بود. تعداد ۱۵۰ نفر (۲/۸۸ درصد) فریتین‌ سرم‌ كمتر از ng/ml ۱۰ داشتند. میانگین‌ MCV و MCH در ۴۲ كودك‌ مبتلا به‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ به‌ ترتیب‌ ۱/۱ ‏ ۲/۷۰ و ۴/۰ ‏ ۹/۲۰ بود. ابتلا به‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ در جنس‌ مذكر بیشتر از مؤنث‌ بود(جدول‌ ۱). بیشترین‌ ابتلا به‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ در گروه‌ سنی‌ ۲-۱ سالگی‌ مشاهده‌ گردید و با افزایش‌ سن‌ شیوع‌ آن‌ كاهش‌ نشان‌ می‌داد (۰۵/۰ P< ) (جدول‌ ۲). جدول‌ ۲. آنمی‌ فقر آهن‌ بر حسب‌ سن‌ در كودكان‌ ۶ماهه‌ تا ۵ سال‌ آنمی‌ فقر آهن‌ دارد ندارد سن‌ به‌ سال‌ كمتر از یك‌ سال‌ (۲/۴۱%)۱۴ (۸/۵۸%)۲۰ ۲-۱ (۱/۴۴%) ۱۵ (۹/۵۵%) ۱۹ ۳-۲ (۵/۲۶%) ۹ (۵/۷۳%) ۲۵ ۴-۳ (۹/۵%) ۲ (۱/۹۴%) ۳۲ ۵-۴ (۹/۵%) ۲ (۱/۹۴%) ۳۲ جمع‌ (۷/۲۴%) ۴۲ (۳/۷۵%) ۱۲۸ در مورد تحصیلات‌ مادر مشخص‌ گردید كه‌ با افزایش‌ سطح‌ تحصیلات‌ مادر شیوع‌ كم‌ خونی‌ كودكان‌، كمتر می‌گردد و بیشترین‌ موارد كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ فرزندان‌ در مادران‌ بی‌ سواد و ابتدایی‌ می‌باشد (جدول‌ ۳). اكثریت‌ شیرخواران‌ مورد مطالعه‌ ما از شیر مادر ۱۵۶ مورد (۸/۹۱ درصد) و ۱۴ كودك‌ (۲/۸ درصد) از شیر خشك‌ تنها استفاده‌ جدول‌ ۳. آنمی‌ فقر آهن‌ بر حسب‌ تحصیلات‌ مادر كودكان‌ مورد بررسی‌ میزان‌ تحصیلات‌ تعداد دارد ندارد بیسواد ۳۱ (۶/۳۱%) ۱۲ (۴/۶۷%) ۲۶ ابتدایی‌ ۱۰۴ (۲۴%) ۲۵ (۷۶%) ۷۹ سیكل‌ ۲۲ (۲/۱۸%) ۴ (۸/۸۱%) ۱۸ دیپلم‌ ۶ (۷/۱۶%) ۱ (۳/۸۳%) ۵ می‌نمودند. میانگین‌ مدت‌ مصرف‌ شیر مادر درگروهی‌ كه‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ داشتند ۲/۱۶ ماه‌ و در گروهی‌ كه‌ كم‌ خونی‌ نداشتند ۹۲/۱۷ ماه‌ بود. میانگین‌ وزن‌ و قد در كودكان‌ كه‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ داشتند به‌ ترتیب‌: ۵۷/۱۰ كیلوگرم‌ و ۷۶/۸۸ سانتیمتر و در گروهی‌ كه‌ كم‌ خونی‌ نداشتند به‌ ترتیب‌ ۰۲/۱۳ كیلوگرم‌ و ۲۸/۷۹ سانتیمتر بود (۰۵/۰ P< ). بحث‌ نتایج‌ حاصل‌ از این‌ مطالعه‌ پژوهشی‌ نشان‌ داد كه‌ از ۱۷۰ كودك‌ ۶ ماهه‌ - ۵ سال‌ تعداد ۱۰۸ كودك‌ (۵/۶۳ درصد) مبتلا به‌ فقر آهن‌ و ۴۲ كودك‌ (۷/۲۴ درصد) مبتلا به‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ می‌باشند. براساس‌ گزارشات‌ سازمان‌ جهانی‌ بهداشت‌، شایع‌ترین‌ كم‌ خونی‌ در جهان‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ می‌باشد و شیرخواران‌ و كودكان‌ در سن‌ قبل‌ از مدرسه‌ بیشتر در معرض‌ ابتلا به‌ آن‌ می‌باشند و براساس‌ همین‌ آمار شیوع‌ كم‌ خونی‌ در كودكان‌ كشورهای‌ توسعه‌ یافته‌ و در حال‌ توسعه‌ و در جهان‌ سوّم‌ به‌ ترتیب‌: ۱۲ درصد، ۵۱ درصد و ۴۳ درصد می‌باشد(۱). در مطالعه‌ ما از ۴۴ كودك‌ مبتلا به‌ كم‌ خونی‌ (۹/۲۵ درصد) تعداد ۴۲ نفر آنها مبتلا به‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ بودند كه‌ خود تأیید به‌ این‌ است‌ كه‌ شایع‌ترین‌ علت‌ كم‌ خونی‌ در كودكان‌، كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ می‌باشد. در مطالعه‌ انجام‌ شده‌ در شرق‌ آسیا. شیوع‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ در كودكان‌ در سن‌ قبل‌ از مدرسه‌ ۲۳ درصد گزارش‌ شده‌ است‌(۱). در مطالعات‌ انجام‌ شده‌ بر روی‌ كودكان‌ در سن‌ قبل‌ از مدرسه‌(۵-۳) نیز به‌ نتایج‌ مشابه‌ دست‌ یافتند. در مطالعه‌ دیگری‌ بر روی‌ شیرخواران‌ ۸ ماهه‌ در انگلستان‌ شیوع‌ كم‌ خونی‌ براساس‌ معیارهای‌ سازمان‌ جهانی‌ بهداشت‌ ۲۵ درصد گزارش‌ گردیده‌ است‌(۶).در مطالعه‌ دیگری‌ بر روی‌ ۳۳۳ كودك‌ كمتر از ۵ ماهه‌ در عربستان‌، مشخص‌ گردید كه‌ شیوع‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ در شیرخواران‌ ۶-۵ ماهه‌، ۸-۷ ماهه‌ و ۱۰-۹ ماهه‌ و ۱۵-۱۲ ماهه‌ به‌ ترتیب‌: ۳/۳ درصد، ۳/۹ درصد، ۷/۱۲ درصد و ۵/۱۴ درصد بوده‌ است‌ و بیشترین‌ شیوع‌ كم‌ خونی‌ در این‌ مطالعه‌ در كودكان‌ ۱۵-۱۲ ماهه‌ بوده‌ است‌ و نیز توصیه‌ نموده‌ كه‌ كودكان‌ این‌ گروه‌ سنی‌ در موقع‌ مراجعه‌ به‌ كلینیك‌های‌ كنترلی‌ كودكان‌ از نظر كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ اسكرینیگ‌ شوند(۷). در مطالعه‌ دیگری‌ در ایالات‌ متحده‌ عربی‌ كه‌ بر روی‌ كودكان‌ ۲۲-۱ ماهه‌ به‌ عمل‌ آمد، مشخص‌ گردید كه‌ شیوع‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ در شیرخواران‌ ۲-۱ ماهه‌، ۵-۳ ماهه‌، بالاتر از ۶ ماهه‌ به‌ ترتیب‌ ۳ درصد ، ۸ درصد ، ۳۹-۲۵ درصد بوده‌ است‌(۸). در مطالعه‌ دیگری‌ در فیجی‌ شیوع‌ كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ شدید ۷/۳ درصد گزارش‌ گردیده‌ است‌ كه‌ اكثریت‌ این‌ كودكان‌ را سنین‌ كمتر از ۲ سال‌ شامل‌ می‌شدند(۲). با توجه‌ به‌ مطالعات‌ ذكر شده‌، كه‌ شیوع‌ فقر آهن‌ و كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ در نقاط‌ مختلف‌ جهان‌ متفاوت‌ می‌باشد. و شیوع‌ به‌ دست‌ آمده‌ درمطالعه‌ ما از برخی‌ بیشتر و از تعدادی‌ كمتر است‌. علت‌ این‌ تفاوت‌ می‌تواند فاكتورهای‌ متعددی‌ از جمله‌: وضعیت‌ تغذیه‌ شیرخوار، تغذیه‌ مادر، وضعیت‌ اقتصادی‌ و ... باشد كه‌ خود مطالعه‌ دیگری‌ را طلب‌ می‌كند. در مطالعه‌ ما كم‌خونی‌ فقر آهن‌ در جنس‌ مذكر بیشتر از مؤنث‌ بود كه‌ در سایر مطالعات‌ نیز نتایج‌ مشابهی‌ از برتری‌ جنس‌ مذكر گزارش‌ شده‌ است‌(۳). در مطالعه‌ ما ابتلا گروه‌ سنی‌ كمتر از ۲ سال‌ بیشتر از سایر گروههای‌ سنی‌ بود و براساس‌ تحقیقات‌ انجام‌ شده‌ مشخص‌ گردید كه‌ ذخایر آهن‌ برای‌ ۹-۶ ماه‌ اوّل‌ زندگی‌ معمولاً كافی‌ است‌ و بعد از این‌ سن‌، ذخایر آهن‌ شیرخوار رو به‌ كاهش‌ بوده‌ و دیگر جوابگوی‌ احتیاجات‌ شیرخوار نمی‌باشد و لذا سن‌ شایع‌ بروز كم‌خونی‌ فقر آهن‌ در سن‌ ۲۴-۹ ماهگی‌ می‌باشد(۹). در كودكانی‌ كه‌ از شیرگاو تنها استفاده‌ می‌نمایند، شانس‌ بروز آنمی‌ فقر آهن‌ به‌ علت‌ اثرات‌ تخریبی‌ پروتیین‌ شیر گاو بر روی‌ دستگاه‌ گوارش‌ شیرخوار و ایجاد خونریزی‌ مزمن‌ گوارشی‌ زیاد می‌باشد. در حالی‌ كه‌ این‌ مسأله‌ در مورد شیرخوارانی‌ كه‌ از شیر مادر تغذیه‌ می‌شوند، دیده‌ نمی‌شود كه‌ علت‌ آن‌ جذب‌ عالی‌ آهن‌ موجود در شیر مادر در دستگاه‌ گوارش‌ شیرخوار می‌باشد(۹). چون‌ در مطالعه‌ ما اكثریت‌ شیرخواران‌ از شیر مادر تنها و یا شیر مادر به‌ به‌ همراه‌ شیر كمكی‌ كه‌ حاوی‌ آهن‌ تكمیلی‌ می‌باشد تغذیه‌ می‌شدند، این‌ یافته‌ مشاهده‌ نگردید. تغذیه‌ مناسب‌ شیرخوار علاوه‌ بر جلوگیری‌ از بروز آنمی‌ فقر آهن‌ باعث‌ رشد فیزیكی‌ طبیعی‌ می‌گردد(۹). در مطالعه‌ ما مشخص‌ گردید كه‌ میانگین‌ قد، دور سر در كودكان‌ مبتلا به‌ آنمی‌ فقر آهن‌ كمتر از كودكانی‌ بود كه‌ آنمی‌ فقر آهن‌ نداشتند كه‌ خود تأیید مطلب‌ فوق‌ است‌. تغذیه‌ با شیر مادر و ادامه‌ آن‌ به‌ مدت‌ ۲ سال‌، شانس‌ بروز كم‌خونی‌ فقر آهن‌ را كاهش‌ می‌دهد(۹). در مطالعه‌ ما گروهی‌ كه‌ كم‌خونی‌ فقر آهن‌ داشتند، میانگین‌ طول‌ مدت‌ مصرف‌ شیر مادر در آنها كمتر بود. در مطالعه‌ ما مشخص‌ گردید كه‌ با افزایش‌ سطح‌ تحصیلات‌ مادر، شیوع‌ كم‌خونی‌ فقر آهن‌ در كودكان‌ كاهش‌ می‌یابد. این‌ موضوع‌ می‌تواند مربوط‌ به‌ اطلاع‌ بیشتر مادران‌ با سواد از نحوه‌ تغذیه‌ صحیح‌ شیرخوار باشد. نتایج‌ حاصل‌ از این‌ مطالعه‌ نشان‌ داد كه‌ شیوع‌ آنمی‌ فقر آهن‌، فقر آهن‌ در جامعه‌ مورد مطالعه‌ قابل‌ توجه‌ می‌باشد و با توجه‌ به‌ عوارض‌ بیماری‌ ضرورت‌ اسكرینیگ‌ كودكان‌ كمتر از ۲ سال‌ وجود دارد. بنابراین‌، اسكرینینگ‌ شیرخواران‌ و كودكان‌، به‌ خصوص‌ كمتر از ۲ سال‌ از نظر كم‌ خونی‌ فقر آهن‌ در مراكـز بهداشت‌ در حین‌ كنترل‌ روتین‌ و آموزش‌ مادران‌ در مورد اهمیت‌ شناسایی‌ كم‌خونی‌ فقر آهن‌ و راه‌های‌ پیشگیری‌ از بروز آن‌، از پیشنهادات‌ پژوهشگر است‌. References ۱- بنداریان‌زاده‌ د. جاراللهی‌ ن‌. عبداللهی‌ ز. ناصری‌ ع‌، مجموعه‌ آموزش‌، پیشگیری‌ و كنترل‌ كمبود آهن‌ و كم‌ خونی‌ ناشی‌ از آن‌، تهران‌: اداره‌ تغذیه‌ معاونت‌ امور شجویی‌ و انستیتو تحقیقات‌ تغذیه‌ و صنایع‌ غذایی‌ كشور، ص‌:۱۰؛ ۱۳۷۵. ۲- Shrestha M. etal, Severe iron deficiency anemia in figi children, NZ Med J, ۱۰۷(۹۷۵): ۱۳۰-۲; ۱۹۹۴. ۳- Paracha PI. etal, Prevalence of anemia. In: Semi-urban area of Peshavar Pakistan a challenge for health professionals and policy makers, Jama. J. Pak Med Assoc, ۴۷(۲): ۴۹-۵۳; ۱۹۹۷. ۴- Sholtzfus RJ. etal. Epidemiology of iron deficiency anemia in Zanzibani school children, the importance of hookworms, Am J Clin Nut, ۶۵(۱): ۱۵۳-۹; ۱۹۹۴. ۵- KaVu M. etal, Iron status and anemia in preschool children in Sydny, Aust NZJ Public Health, ۹۰(۶): ۶۱۸-۲۲; ۱۹۹۶. ۶- Sadler S. Iron deficiency in ۸ month old babies, Prof Care Mother Child, ۶(۳): ۶۸-۹; ۱۹۹۶. ۷- Babiker MN. etal, Prevalence of iron dificiency in Saudi children from birth to ۱۵ month of age, Ann Trop Rediat, ۹(۲): ۱۱۱-۱۴; ۱۹۸۹. ۸- Hossain MM. etal, The prevalence and correlates of anemia among young children and woman of child bearing age, Al- Ain United Arba Emirates, ۱۵(۳): ۷۲۷; ۱۹۹۵. ۹- Schwarts E, Iron deficiency anemia In: Nelson textbook of pediatrics, Philadelphia: WBS Sanders Co. ۱۹۹; ۱۹۸۹

منبع : پایگاه جامع اطلاع رسانی پزشکان ایران