نمایشگاهی نه چندان جدی

وقتی دوستی كه پس از سال ها دوری از وطن و بازگشت به ایران درخواست كرد تا دیداری از جاذبه های فرهنگی- تاریخی شهرمان داشته باشیم بی درنگ پذیرفتم. دیدار از محله های دوران كودكی، بازار، میدان ارك و كاخ گلستان، پارك شهر، موزه ملی ایران، دیدنی های خیابان سی تیر، دربند، توچال همه و همه گشتی در پس كوچه های نوجوانی و جوانی با همه خاطرات تلخ و شیرینش بود. اما آرزوی بازدید از كاخ نیاوران در جمعه ۱۰ تیرماه كاملاً تلخ بود. در این روز برای دیدار از این مجموعه و به ویژه كاخ صاحبقرانیه راهی نیاوران شدیم.
بناهای مجموعه، آرامش محیط، صدای نسیم و پرندگانی كه در درخت ها لانه كرده بودند، آبهای روان چشمه مجموعه، درختان سر به فلك كشیده ناخودآگاه تو را به جست وجویی در تاریخ وا می دارد. از میدان نیاوران كه بالا می روی، پس از گذر از نرده های باغ قدیمی نیاوران عمارت دو طبقه صاحبقرانیه با معماری زیبا و خاطراتی از هنر و فرهنگ هنرمندان دوره قاجار آدمی را به خود می خواند.گوشه و كنار این كاخ با تصاویر، معماری و عكس های آویخته بر در و دیوارش بیانگر خاموشی صدای تاریخ نهفته در این مجموعه است. تصویر میرزا تقی خان امیركبیر، تابلوهای عبدالله نقاش با نام صف سلام فتحعلی شاه در طبقه دوم، اتاق های اسناد كاخ در طبقه اول شامل اسناد و عكس های قدیمی دوره قاجار از جمله عكس هایی كه ناصرالدین شاه خود عكاس آنها بوده است، عكس هایی از مراسم رسمی و مذهبی گویای تاریخی این بخش از مجموعه نیاوران است. وسایل مظفرالدین شاه و اسناد دوران حكومت وی، تصویر فرمان مشروطه، تابلوی فتح تهران، اتاق جنگ، تالار جهان نما كه در دوران پهلوی برای دیدارهای رسمی مورد استفاده قرار می گرفته است تو را به تورق تاریخ فرا می خواند. این تالار همان تالاری است كه بخشی از مذاكرات دكتر مصدق با شركت های نفت انگلیس در جریان ملی شدن نفت در آن صورت گرفته است. اتاقی مملو از مدال ها و نشان ها و سلاح های سرد و گرم، مجموعه ای از عكس های سران وقت كشورهای مختلف با امضای خودسران و نهایتاً حوضخانه با نقاشی زیبا و بدیع كمال الملك از حوضخانه كه بی اختیار شعر آفتاب آمد دلیل آفتاب را تداعی می كند بی هیچ تغییر شاخصی. نقاشی های قاجاری، نقش برجسته مرمری داستان شیخ صنعان، كالسكه و كجاوه ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، كرسی خانه با اشعاری بر دیوارهای نقش دار آن، اتاق بازی با مجموعه ای از آثار چوبی منقوش، آثار هنری شامل تابلوهای سوخت معرق و منبت از میرزا آقا امامی و تابلوهایی از استادان معاصر نگارگری همچون محمود فرشچیان و... آنقدر گویا هست كه اگر توضیحی نباشد مدت ها نگاهت را مات و مبهوت نماید. در كنار زیبایی ها فریادی از سوی تالار آیینه تو را از كتاب تاریخی كه در ذهنت ورق می زدی بیرون می كشد آنقدر سریع كه حتی كمی وحشت زده می شوی. فردی ملبس به پوشش دوره قاجار كه ظاهراً ناصرالدین شاه سلطان صاحبقران است بر تالار آیینه قدم می گذارد و فریاد می زند چه خبر است؟ مات می مانی واقعاً اینجا چه خبر است؟
ظاهراً قرار شده است در این كاخ موزه قسمتی از وقایع تاریخی به نمایش گذاشته شود. زمان این نمایش ها به اندازه یك بازدید از كاخ صاحبقرانیه در نظر گرفته شده است. گفته می شد جلوه هایی از زندگی ناصرالدین شاه در قالب بازی های نمایشی به تماشا گذاشته شده است. اما هر چه ماندیم جز دیدار ناصرالدین شاه در حرمسرا با زنان حرم آن هم در فضای زیبای حوضخانه با غیبت پرخاش گرایانه ۶ تا ۷ تن از زنان از امین اقدس همسر موقت و مورد علاقه شاه در خصوص پوشش او كه به تقلید از فرنگیان صورت می گیرد و نیز قصد سفر وی برای درد چشمش به آن سوی مرزها و سؤال و جواب ناصرالدین شاه از كریم شیره ای از پزشكان موجود در ایران و... كه سرانجام در تالار جهان نما پایان می یابد چیزی ندیدیم بی هیچ عبرت تاریخی. این كه این گونه نمایش ها چگونه مردم را به بازدید از موزه ها ترغیب خواهد كرد موضوعی است كه نیاز به بررسی دارد. شخصی كه قدم به موزه و یا هر مكان تاریخی می گذارد براساس بینش و تصمیم گیری قبلی است و قطعاً یك نمایش صرف نمی تواند عاملی برای بازدید باشد.ترغیب و تشویق آحاد ملت به دیدار از هویت های ملی- فرهنگی و تاریخی نیاز به بستر سازی فرهنگی با برنامه ریزی های بلند مدت را می طلبد و نمایش هایی از این دست نیز حتی اگر جز برنامه های پیشنهادی باشد باید با تعمق و تدبر بیشتری انتخاب شوند.محل فعلی كاخ نیاوران نیزاری در نزدیكی یكی از روستاهای شمیران به مساحت ۱۲ هكتار بود كه نخستین بار از سوی فتحعلی شاه قاجار جهت باغ ییلاقی در نظر گرفته شد و وی دستور ساخت كوشكی در آن را داد.بعدها در زمان محمد شاه فرزند وی عمارتی كوچك و پس از وی ناصرالدین شاه به معمار خود حاجب الدوله دستور ساخت كاخی با طرح نو در آن را می دهد. از آنجا كه این كاخ پس از قرن نخستین پادشاهی ناصرالدین شاه (در آن زمان هر سی سال یك قرن محسوب می شد) آماده بهره برداری می شود به دستور ناصرالدین شاه صاحبقرانیه نامیده می شود. این كاخ زیر مجموعه های بسیار داشته كه در فصل تابستان مورد استفاده زنان حرم بوده است. اجرای نمایش هجوی این گونه در كاخی كه خاطراتی به مراتب به یادماندنی و شیرین تر از این را در ذهن خود دارد به بازی گرفتن شعور ملتی است كه هماره بزرگ مردان و شیرزنانی برای ساختن تاریخ در دامان خود پرورده است. صاحبقرانیه در تاریخ پر تنش حكومت مظفرالدین شاه اتفاقات سیاسی بسیاری را شاهد بوده است. از جمله قیام مشروطیت در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ كه روزی خاطره انگیز در تاریخ معاصر ایران است زیرا با امضای فرمان مشروطیت ایران صاحب مجلس می شود. در این روز این كاخ میزبان شاهی بود تا فرمان مشروطیت را پس از زد وخورد و درگیری های بسیار امضا نماید. این بنا محلی بوده كه مجلس شورا سه روز در هفته در همین عمارت تشكیل جلسه می داده است. اجرای مراسم خاص عاشورا، عید نوروز، رمضان مانند سلام عید فطر، عید قربان، مذاكرات دكتر مصدق با شركت های انگلیسی در جریان ملی شدن نفت و فتح تهران از جمله وقایع و رویدادهایی است كه در این محل رخ داده است. در آن روزها كه قلم دست گرفته بودم تا شرح ماوقع را در قالب گزارشی ارائه نمایم مصاحبه آقای نوروزی كارگردان و نویسنده متن نمایشنامه به نقل از میراث خبر به چشمم خورد. ایشان از سكون وحشتناك داخل موزه ها یاد كرده و بازدید از موزه ها را فراتر از معرفی شیء و یك راهنما برشمرده و از نبود شرایطی كه بتوان بازدید از موزه ها را از این شكل خارج كرد اظهار تأسف كرده اند. این كه موزه ها فراتر از معرفی شیء و راهنماست با ایشان هم عقیده ام؛زیرا اشیای به نمایش درآمده در موزه ها بیانگر بخشی از هویت ملی، میهنی و تاریخی هر ملتی است. از این رو، هویت تاریخی ملتی با نام ایران كه همواره با شجاعت، شهامت و خردمندی حتی فرهنگ غارتگران و اشغالگرانی همچون مغول را در خود حل كرده است، به طور یقین نمایشی بیانگر عظمت تاریخی اش را می طلبد نه هجو تاریخ آن هم با صحنه ای از برخورد شاه قاجار با زنان حرمش درخصوص یكی از زنان موقت وی كه به گفته آقای نوروزی از منابعی مانند خاطرات اعتماد السلطنه، خاطرات سیاسی اعتمادالدوله شرح رجال سیاسی مهدی بامداد و... گردآوری شده است. آقای نوروزی در مصاحبه یاد شده داستان های كریم شیره ای، حكایت های حرمسرا و تبادل اطلاعات بین ناصرالدین شاه و درباریان را داستان های شیرین برمی شمرد كه می تواند بازدیدكنندگان را جذب كند. نامبرده عهد ناصری را جهت به اجرا در آوردن نمایش هایی كه به آن اشاره شد، مناسب دانسته و آن را از عهد مظفری و دوره های دیگر كه متأثر از سیاست بوده اند، جدا كرده است. اما آنچه تاریخ را می سازد فرهنگ، سیاست، وقایع اجتماعی سرنوشت ساز است نه داستان های اندرونی شاهان.هرچند كم نبوده اند زنان اندرونی كه توانستند تاریخ را دگرگون كنند نظیر وقایع نهضت تنباكو و یا شدیدتر دسیسه های مهد علیا در دوره ناصری در دوره صدارت میرزا تقی خان امیركبیر كه سرانجام به قتل وی منجر می شود.

احسان موسویان

منبع : روزنامه همشهری