اسفندگان؛ روز آسودگی زن در ایران باستان

قرن‌هاست كه زرتشتیان در این روز خانه‌های خود را پاكیزه می‌كنند، گرد و غبار را از خانه‌ها می‌روبند و عطر خوش آویشنی كه بر چهار گوشه اطاق افشانده اند، خانه هاشان را می‌آكند.
روز اسفند از ماه اسفند در فرهنگ زرتشتی روز اسفندگان است. روزی كه به زنان تعلق دارد و بنا به تاریخ، كهن ترین روز گرامیداشت «زن» در جهان است.اسفندگان به ایزدبانوی نگهبان زمین «سپندارمذ» تعلق دارد، به این سبب او را مونث و دختر اهورامزدا خوانده‌اند. او موظف است زمین را خرم، آباد، پاك و بارور نگاه دارد. به این جهت هر كس به كشت و كار و آبادانی بپردازد، خشنودی سپندارمذ را فراهم می‌كند.
در اساطیر آمده است كه این سپندارمذ بود كه برای «آرش» تیر حاضر كرد و به او امر كرد كه برای تعیین مرز ایران و توران كمانی برگزیند. در برخی منابع تاریخی آمده است كه در گذشته ، اسفند ماه و بویژه این روز ، روز عید زنان بوده است و مردان در این روز به زنان بخشش می کردند. سپندارمذ كه واژه اوستایی آن «سپنتا آرمیتی» است به معنای تواضع مقدس است و فرشته سپندارمذ در عالم معنوی ، مظهر عشق و تواضع و فروتنی و در عالم مادی، نگهبان زمین است. از ابوریحان بیرونی نقل است كه روز اسفندگان در ایران باستان روز زن بوده و در زمانهای گذشته در این روز زنان كار خانه را تعطیل می‌كردند واداره امور منزل بر عهده مردان بود. به همین جهت این روز را «جشن مزدگیران » می گفتند و مردان به زنان مزد یا هدیه می دادند.
«كتایون مزداپور» دكترای زبان و ادبیات باستانی در باره سپندارمذ معتقد است: چند هزار سال قبل از میلاد، مادرخدایی وجود داشت كه حامی زمین خوانده می شد.سپندارمذ شكل جدیدی از آن مادر خداست. اسفندگان در فرهنگ زرتشتی یعنی روزی كه متعلق به این فرشته است و این روز به نام روز "زن" در كتاب ابوریحان بیرونی هم آمده است. مزداپور در ادامه می افزاید:در این روز معمولا اهالی منزل زودتر از خواب برمی خیزند وخانه را آب و جارو می كنند. بر پاشنه های در منزل ، آویشن می ریزند وبا پختن آش و سیروگ (نان مخصوص زرتشتی ) این جشن را برگزار می كنند. اما این سنت در كیش زرتشتی چنان با دوام نمانده است. «پریا فرامرزیان» دانشجوی جوان زرتشتی درباره تداوم سنت هدیه دادن به زنان در اسفندگان می‌گوید:« البته من چیز زیادی از سنتهای زرتشتی نمی دانم چون بیشتر از اینكه با همكیشان خودم مراوده داشته باشم با دوستان مسلمانم می‌گردم اما یادم نمی آید كه ما در خانه‌مان یك روز زن مخصوص زرتشتی ها داشته باشیم و در آن روز پدر به مادرم هدیه بدهد. تا جایی كه یادم میآید ما هم روز زن را در همان روزهایی جشن می‌گیریم كه همه ایرانی‌ها جشن می‌گیرند و همان كارهایی را انجام می‌دهیم كه همه انجام می‌دهند.» اما «بابك سلامتی»، مدیر مسئول نشریه امرداد كه مجله‌ای مخصوص اقلیت زرتشتی است، عقیده دیگری دارد: «اسفندگان، سنتی فراموش شده بود و الان حدود ۱۰ سالی می‌شود كه دوباره احیا شده و در جامعه زرتشتی رواج پیدا كرده است.» سلامتی درباره این كه جوانان زرتشتی این سنت را به یاد نمی آورند می گوید:« تعدادی از خانواده های زرتشتی در فرهنگ همسایگان خود غرق شدند و فرهنگ خود را از یاد بردند. اما این وضعیت در مورد همه زرتشتیان صدق نمی كند. بسیاری از آنها با ظرائف و دقایق فرهنگ خود آشنا هستند و آداب و رسوم آن را به جای می‌آورند.» سلامتی هرچند به خاطر ندارد پدرش در روز اسفندگان چه هدیه‌ای به مادرش می‌داده اما خودش در این روز به همسرش هدیه می دهد. هرچند هدیه‌اش ربطی به فرهنگ زرتشتی ندارد و تشكیل شده از «همین چیزهایی كه معمول است و همه به هم كادو می‌دهند.» بعضی از ایرانی‌هایی كه زرتشتی نیستند اما به فرهنگ باستانی خود علاقمندند، روز زن را در اسفندگان جشن می‌گیرند. «سهراب شفاعتی»، كه در زمینه فرهنگ و زبان‌های باستانی درس خوانده است، می‌گوید:« اگر یادم نرود هر سال روز اسفندگان برای همسرم هدیه می‌خرم. چون معتقدم بهتر است كه روز زن را در مناسبتی كه ایرانی است جشن بگیریم تا در یك مناسبت غربی.» نخستین ۸ مارسی كه در ایران برای پاسداشت روز جهانی زن جشن گرفته شد در سال ۱۳۰۰ اتفاق افتاد. روزنامه شرق قادینی (زن شرق) كه در آذربایجان شوروی منتشر می شد و میان زنان آذربایجان، گیلان و خراسان خوانندگان زیادی داشت در این مورد نوشت: «نخستین جشن بین المللی زنان یعنی ۸ مارس در سال ۱۹۲۱ (۱۳۰۰) توسط زنان چپ ایران در انزلی برگزار شد. در این جشن حدود ۴۵ _ ۵۰ نفر شركت داشتند. در این اجتماع سیف الله یف از جانب حزب عدالت درباره اهمیت روز بین المللی زنان سخنرانی كرد و در پایان نمایشنامه ای كه به وسیله كمسومول آماده شده بود به اجرا در آمد.»
از سال ۱۳۰۰ به بعد گزارشی از برگزاری این روز در دست نیست و ممكن است صبغه كمونیستی نخستین مراسم مانع برگزاری آن در سال های بعد شده باشد. اما شاید بتوان پیشنهاد كرد به جای ۸ مارس غربی‌ها، اسفندگان كه سابقه‌ای چند هزارساله در ایران دارد جشن گرفته شود. پیشنهاد شما چیست؟
كیان مهر احمدی

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران