متروسواران

در این بخش تلاش خواهد شد سؤالاتی از این دست با كمك و استفاده از تئوری های فرد جامعه شناس و مطالعات فرهنگی پاسخی در خور و مناسب بیابد شما نیز چنانچه پرسش هایی مشابه یا توضیح و تحلیل در مورد سؤالاتی از این قبیل دارید می توانید برای گروه اجتماعی همشهری «صفحه زندگی» ارسال كنید تا به نام خودتان منتشر شود. روال انتشار این بخش فعلاً هفتگی است اما بر حسب مقتضیات و تعدد و تنوع سؤالات می تواند تا دو یا سه روز در هفته نیز افزایش یابد. منتظر مطالب، سؤالات و نقد و نظرهای شما هستیم.
برای آن هایی كه هر روز صبح با مترو به محل كار خود می روند و هر عصر دوباره با قطارهای مترو به خانه هایشان برمی گردند، هیچ چیزی لذت بخش تر از آن نیست كه بتوانند روی صندلی های قطار بنشینند. واقعاً هم نشستن برروی صندلی هایی كه چندین برابر ظرفیتشان مسافر وجود دارد، لذت بخش است! از این رو رسیدن به قطارها و نشستن بر روی صندلی های قطار اعمال و رفتار خاصی را می طلبد، كه مسافران مترو به تجربه آن ها را آموخته اند. این اعمال و رفتار به طور كلی شگردهای خاصی هستند كه مترو سواران را قادر به رسیدن به قطارها و نشستن بر روی صندلی های قطار می كند. در میان انبوه مسافرانی كه برای رسیدن به قطار و نشستن بر روی صندلی ها دست به هر كاری می زنند، دانستن این شگردها كمك بزرگی است.
از آن جایی كه در جامعه ما صنعت حمل و نقل و به خصوص مترو وارداتی بوده و همواره در هر امر وارداتی مسأله تأخیر فرهنگی پیش می آید، به این معنی كه تكنولوژی وارد می شود اما فرهنگ مناسب آن با تأخیر در مردم نهادینه می شود، در این مورد نیز چنین مساله ای وجود دارد كه مسافران مترو به دلیل عدم آگاهی از فرهنگ استفاده از مترو، رفتار مناسب محیط مترو را نمی دانند. هر چند آن ها از این مساله مطلع اند كه استفاده از این وسیله در وقت و هزینه آن ها صرفه جویی می كند، اما چگونگی استفاده از آن بر آن ها آموخته نشده است.برخی از مسافران مترو فرهنگ استفاده از آن را به تجربه اینگونه آموخته اند كه اگر می خواهند سفری موفق داشته باشند باید چگونه رفتار كنند، هر چند كه بلندگوها و تابلوهای مترو رفتار دیگری از آن ها طلب كند. آن ها به تجربه آموخته اند كه به جای این كه پشت خط قرمز بایستند، بایستی بر لبه سكو بایستند و به جای این كه بر روی پله های برقی حركت نكنند بایستی با سرعت تمام بر روی آن ها بدوند تا بتوانند به قطارهای مترو برسند. از این رو رسیدن به قطار و نشستن بر روی صندلی های قطار به هر نحو ممكنی به جای آن كه نشان عدم آشنایی مسافران مترو با فرهنگ مناسب آن باشد، نوعی فرهنگ است كه آن ها به تجربه آن را آموخته و در خود نهادینه كرده اند. فرهنگی كه راه های زودتر رسیدن، جلوتر از همه نشستن و... را به آن ها آموخته است.همین فرهنگ است كه پیر و جوان، بزرگ و كوچك، زن و مرد را وا می دارد تا بدوند، از خط قرمز سكو عبور كنند، دیگران را هل بدهند و... تا از قطار جا نمانند. آنان كه با محیط مترو آشنا هستند به خوبی می دانند كه اگر اینگونه رفتار نكنند، ممكن است چندین قطار را از دست بدهند، به همین خاطر اغلب این مسافران بعد از رسیدن به قطار و یا نشستن بر روی صندلی ها لبخندی حاكی از موفقیت می زنند، یعنی این كه بالاخره موفق شدم.به نظر می رسد نوعی رقابت سخت بین مترو سواران برای رسیدن به قطارها و نشستن بر روی صندلی ها وجود دارد. رقابتی برای موفقیت، كه گاهی اوقات به خشونت كشیده می شود. خشونتی كه ناشی از شكست در میدان رقابتی است كه در آن بسیار تلاش كرده اند!! شاید آن ها به این خاطر می دوند، دیگران را هل می دهند و از خط قرمز عبور می كنند كه به دیگران نشان دهند از آن ها قویتر و زرنگترند. در این جا نوعی روابط قدرت بین مسافران مترو به چشم می خورد. رابطه ای كه آنها را وا می دارد از تمام ابزار و وسایل برای شكست دیگران و موفقیت خود استفاده كنند. البته محرك های دیگر برای چنین رفتاری را نیز نباید از نظر دور داشت. بسیاری ممكن است به خاطر خستگی یا برای این كه در كنار دوستان و آشنایان خود باشند، دست به چنین رفتاری می زنند.
نوع سوارشدن مسافران مترو در ایستگاه های مختلف تفاوت دارد. در ایستگاه های مبدأ، تعدادی مسافر به طور نامنظم در مكان های كه حدس می زنند، درب های قطار، آنجا باز خواهد شد می ایستند نحوه ایستادن آنها نیز به گونه ای است كه امكان سریع تر سوار شدن آن ها را به قطار می دهد. در ایران به نظر می رسد بیشتر متروسواران به سوار شدن قناعت می كنند و نشستن بر روی صندلی را گنج نایابی می دانند كه ممكن است روزی نصیب آنان بشود. از این رو هر چند برای به دست آوردن آن خود را به آب و آتش می زنند و تا می توانند، حقوق دیگران را زیر پا می گذارند اما معمولاً از این كه توانسته اند سوار بشوند، احساس رضایت می كنند. با این حال آنها به تجربه آموخته اند كه باید كجا و چگونه بایستند و حالت بدنشان چگونه باشد تا بتوانند سریع تر سوار شوند و در صورت امكان بنشینند. نكته جالب این كه آن ها جهت حركت خود را از قبل انتخاب می كنند، چرا كه به محض باز شدن درب های قطار، اندك زمانی طول نمی كشد كه تقریباً تمام صندلی ها پر می شوند و حتی برای سرپا ایستادن نیز جایی باقی نمی ماند، به همین دلیل آن ها از قبل حتی صندلی را كه می خواهند بنشیند، انتخاب می كنند هر چند ممكن است، هرگز صندلی برای نشستن آن ها وجود نداشته باشد.سریع باز و بسته شدن درب های قطار در ایستگاه ها در شكل دهی به این گونه رفتارهای مسافران بی تأثیر نیست. این مساله به خوبی از حالات و رفتارهای مسافران در هنگام سوار شدن بر قطارها قابل مشاهده است. هیچ اطمینانی وجود ندارد كه اگر آرام سوار شوند از قطار جا نمانند یا لای درهای قطارگیر نكنند. از این رو ترجیح می دهند با تمام هول و هراس سوار شوند هر چند از دید دیگران بی فرهنگ خوانده شوند اما از قطار جا نمانند و لای در گیر نكنند. بعد از سوار شدن مسافران و بسته شدن درب های قطار شكل ایستادن مسافران نیز جالب توجه است آن ها به ندرت روبه روی هم می ایستند و غالب اوقات پشت به یكدیگر قرار می گیرند. چرا كه به دیگری زل زدن و یا مستقیم به طرف صورت او نفس كشیدن از جمله اموری است كه به شدت باعث ایجاد تنش در روابط مقابل مسافران می شود. همه مترو سواران به طور ناخودآگاه از این اصول آگاهند. از این رو آن ها غالباً از نگاه مستقیم به یكدیگر می پرهیزند و ترجیح می دهند به جای خیره شدن به دیگران به پنجره های مترو نگاه كنند.
پنجره هایی كه تصویر خود آن ها را نشان می دهند. علاوه بر صندلی، گوشه درب های مترو مكان مناسبی برای نشستن یا ایستادن است؛ چرا كه به راحتی می توان به درب های قطار یا شیشه ای كه صندلی ها را از درب ها جدا می كند، تكیه داد. در قطارها رسم براین است كه اگر خانمی داخل واگن قطار باشد، معمولاً بر ایستادن در چنان جایی بر دیگران ارجحیت دارد. هرچند بعضی اوقات نیز چنین قانونی زیر پا گذاشته می شود!زنبیل ها
هر چند در قطاره های درون شهری امكان جا نگه داشتن برای مسافران دیگر نسبت به قطارهای بین شهری مترو كرج- تهران كمتر است، اما با این وجود، هستند مسافرانی كه برای دوستان و آشنایان خود چندین صندلی را نگه می دارند، این مساله در قطارهای بین شهری بیشتر به چشم می خورد. نوع نگه داشتن صندلی ها هم متناسب با شخص نگه دارنده، متفاوت است. با این حال، اغلب اوقات، اكثر مسافران با گذاشتن وسایل شخصی خود مثل كیف و لباس و... صندلی ها را برای دوستان و آشنایان خود نگه می دارند.
این نوع جا نگه داشتن نه تنها برای سایر مسافران قابل قبول نبوده بلكه بیشتر اوقات باعث تنش بین مسافران می شود. مسافران متروی بین شهری این نوع جا نگه داشتن را نوعی زنبیل گذاشتن می دانند.
زنبیل هایی كه امكان نشستن را از دیگران می گیرد و برای آن ها كه با آرامش تمام وارد قطار می شوند، جا نگه می دارد. بیشتر زنبیل ها برای خانواده ها گذاشته می شوند؛ چرا كه امكان سوار شدن همزمان برای آن ها وجود ندارد. از این رو به نظر می رسد زنبیل ها كاركرد تخفیف تنش در هنگام سوار شدن بر قطار را دارند؛ زیرا اگر هم كسانی كه برای آنها زنبیل گذاشته می شود، به طور همزمان سوار قطار شوند، وضعیت بسیار حادتر از آن خواهد بود كه اكنون است.
هرچند تفاوت چندانی در رفتار برخی مسافران متروی بیرون شهری و درون شهری وجود ندارد، اما تعداد زیاد مسافرانی كه از طبقات خاصی بوده و در مسیر تهران- كرج تردد می كنند، نوع و مشكل ورود مسافران به متروی برون شهری را كمی خشن تر از متروی درون شهری می كند. درگیری، تنش و آسیب های چنین رفتارهایی بسیاری را مجبور می سازد تا اجازه ندهند خانواده آنها به همراه خودشان سوار شوند. سالخوردگان، خانم ها و كودكان، گروه هایی هستند كه بیشترین زنبیل برای آن ها گذاشته می شود. در حالی كه جوانان و میانسالان در تنازع برای نشستن بر صندلی ها، از دیگران پیشقدم ترند.
صندلی های رودرور!!
در متروی برون شهری نكته جالبی وجود دارد! نوع قرارگرفتن صندلی های مترو و فاصله دو صندلی كه رودروی همدیگر می باشند از یكدیگر گاهی اوقات باعث بروز تنش بین مسافران می شود. از آنجایی كه قطارهای مترو، ساخت كشور چین بوده و مطابق و متناسب با فرهنگ و فیزیك بدنی چینی ها ساخته شده است، انطباق و سازگاری با شرایط آن برای متروسواران ایرانی دشوار است. علاوه بر این از آن جایی كه فیزیك بدنی ایرانی ها، چندان شباهتی به فیزیك جسمانی چینی ها ندارد، در برخی موارد حتی امكان انطباق با شرایط صندلی ها وجود ندارد و حتی نگاه های اتفاقی نیز می تواند سوء تعبیر شود و علاوه بر آن نبود فاصله بین طرفین كه تقریباً زانوهای آنها مماس با یكدیگر است، پتانسیل بالایی برای ایجاد تنش بین طرفین به وجود می آورد.
با سرعت تمام به سمت اتوبوس های واحد
برخی از متروسواران ایرانی نه تنها در هنگام سوار شدن به قطار و یا موقع پیاده شدن از آن، عجله می كنند، بلكه رفتارهای آنان هنگامی كه به سمت ایستگاه های خط واحد حركت می كنند نیز تفاوت زیادی با رفتار آنها در داخل محیط مترو ندارد. معمولاً چند دقیقه قبل از رسیدن به قطار به ایستگاه مقصد، برخی مسافران مترو صندلی هایی را كه با هزاران خون دل تصاحب كرده و برای نشستن به روی آن چندین نفر را هل داده بودند، ترك می كنند، جلوی درهای قطار می ایستند و منتظر باز شدن درب های قطار می مانند تا برای رسیدن به وسیله نقلیه دیگر و تصاحب صندلی دیگری، در مسابقه دو با دیگران شركت كنند. به قول معروف مسافران مترو خوب می دانند كه «اگر زودخیز باشند، كامروا می شوند!!» هر چند میزان خشونت رفتار برخی از مسافران مترو هنگام پیدا شدن به مراتب كمتر از هنگام سوار شدن می باشد. با این حال آنها نهایت تلاش خود را می كنند تا اولین كسانی باشند كه به صندلی های خط واحد می رسند.
تمیز و مرتب بودن مترو و متروسواران
گزاف نگفته ایم اگر بگوییم مترو یكی از پاكیزه ترین و مرتب ترین محیط های شهر تهران است. اغلب ایستگاه های مترو و قطارهای مترو تا حد ممكن پاكیزه اند. این پاكیزگی زمانی بیشتر خود را نشان می دهد كه مثلاً قطارهای مترو را با اتوبوس های واحد مقایسه كنیم، مقایسه ای كه تفاوت بارز و آشكار این دو وسیله نقلیه را نشان می دهد. متناسب با پاكیزگی مترو، متروسواران نیز آدم های پاكیزه و مرتبی هستند. اغلب متروسواران دارای مشاغل رده میانی بوده و از اعضای طبقه متوسط رو به بالای جامعه اند. در این مورد نیز مقایسه متروسواران با كسانی كه از اتوبوس های خط واحد استفاده می كنند، تفاوت بارزی را نشان می دهد. هر چند این تفكیك به طور قاطع و مشخص نیست چرا كه هم در میان كسانی كه از مترو استفاده می كنند، اعضای طبقه پایین وجود دارد و هم در میان كسانی كه از خط واحد استفاده می كنند، از طبقه متوسط و بالا دیده می شود.
رضایت قلبی به تفكیك جنسیتی
از دیگر مسائل مترو، می توان به رضایت قلبی مسافران مترو به تفكیك جنسیتی واگن ها اشاره كرد. اغلب قریب به اتفاق مسافران مترو ترجیح می دهند به منظور راحتی خود و خانواده شان، به طور جداگانه سوار قطارهای مترو شوند. به عبارتی می توان گفت قطارهای مترو از محیط هایی است كه در جامعه ایران، استفاده كنندگان از آن با رضایت تمام تفكیك جنسیتی را پذیرفته و بسیاری از آنها به شدت از آن دفاع می كنند.یكی از دلایل این امر آزادی مسافران در چگونگی استفاده از قطارهاست. تقریباً برای هیچ كس مانعی وجود ندارد كه با خانواده خود سوار یك واگن شود، اما علی رغم این امكان معدودند كسانی كه به طور مشترك سوار واگن یكسانی می شوند. البته این مسئله نیز به شرایط و میزان مسافران مترو بستگی دارد. در ساعات پررفت و آمد، تقریباً هیچ كس با خانواده خود سوار یك واگن نمی شود و دو جنس به طور كامل و به صورت جداگانه از قطار استفاده می كنند. هر چند كه هیچ مانعی برای سوار شدن مشترك آنها وجود ندارد. اما در ساعاتی كه تعداد مسافران مترو كم شود، به تعداد كسانی كه به همراه خانواده خود سوار قطار می شوند، افزوده می شود.
نتیجه
علی رغم تمامی مسائل، مترو همچنان یكی از تمیزترین، سریع ترین و دقیق ترین وسایل حمل و نقل در ایران است. بسیاری از مسائل و مشكلاتی كه دامن گیر مسافران و مسئولان مترو شده، به عدم آشنایی بعضی از مسافران با فرهنگ مناسب در محیط مترو برمی گردد، علاوه بر این طولانی بودن ساعات حركت قطارها، بی نظمی هایی كه گاهی اوقات در برنامه حركتی قطارها پیش می آید، و... باعث شكل گیری رفتارهای نابهنجار در محیط مترو می شود.
به همین دلیل به نظر می رسد، آشنا ساختن شهروندان با فرهنگ مناسب محیط مترو از طریق رسانه های صوتی و تصویری، مجازات متخلفان و رفع محدودیت های تكنولوژیكی و فنی بتواند از شدت این نابهنجاری ها بكاهد.

سینا كلهر

منبع : روزنامه همشهری