عید نوروز در فرهنگ اسلامی و آیین ها و اساطیر ایرانی

۱. در فرهنگ اسلامی
با اینكه در قرآن كریم به نوروز و نیز به اعیاد اسلامی اشاره ای نشده است، لیكن بخشی از روایات اسلامی به تجلیل و تكریم از عید اختصاص دارد. این مقاله پس از آنكه نظر قرآن و روایات اسلامی را درباره ( عید ) جویا می گردد به بررسی مجملی از جایگاه ( نوروز) در فرهنگ اسلامی می پردازد.
۱-۱- ( عید ) در قرآن كریم :
واژه ( عید ) در قرآن كریم تنها یكبار در آیه ۱۱۴، سوره مائده آمده است: ( عیسی ابن مریم گفت بارالها! ای پرودگار تو ما از آسمان مائده ایفرست تا این روز برای ما و كسانی كه پس از ما آیند روز عید مباركی گردد و آیت و حجتی از جانب تو برای باشد، كه تو بهترین روزی دهندگانی عیسی بن مریم این دعا را آن هنگام كه حورایون به او گفته بودند كه : ای عیسی ابن مریم، آیا خدای تو می تواند برای ما از آسمان مائده فرستد؟ عیسی در پاسخ آنان می گوید: اگر ایمان آورده اید از خدا بترسید! و هرگز شك در قدرت خدا و یا شك در اجابت دعای پیغمبر خدا نكنید. حواریون گفتند ( ما شك نكرده ایم لیكن ) می خواهیم كه از آن مائده آسمانی تناول كنیم تا دل های ما مطمئن شود ( و بر یقین ما بیفزاید ) و تا به راستی عهدهای تو پی بریم و بر آن گواه باشیم . عید خود مصدری است مانند عود به معنای بازگشتن و به همین مناسبت، سالگردها و یادبودها را ( عید ) گویند. البته، این نامگذاری به یادبودهای خوش وتوام با شادمانی اختصاص دارد.
( عید ) روزی است كه در آن سود و منفعتی به دست بیاید و در شرع مقدس اسلام، روزهای اضحی و فطر عید نامیده می شوند. كه در عید اضحی قربانی، و در عید فطر زكات فطره مطرح است. نیز می توان گفت، عید آن روزی است كه در آن نماز ویژه ای برگزار كنند، یا روزی است كه مجمعی در آن فراهم آید، و یا آنكه عید روزی است كه خلق از ماتم به شادمانی ( عود ) كنند، یا روزی است كه زندانیان را از زندان رها كنند، و یا كودكان را از مكتب بیرون فرستند، یا روزی است كه تفاوتی میان درویش و توانگر نباشد، یا آنكه ( عید ) روز شریف و ارجمندی می تواند باشد.از آیه ( مائده ) استفاده می شود كه حضرت عیسی و مسیح روز نزول مائده را كه سالروز وقوع یك معجره الهی در تاریخ است برای همه انسان ها ( عید ) قرار داده است، تا این روز آیت و حجتی از جانب خداوند برای مردمان در تمامی اعصار بوده باشد و به میمنت این پدیده پر بركت همه ساله شادمانی و خجستگی آن روز تكرار گردد. از آنجا كه ( مائده ) به معنای خوان پر نعمت، تنها دوبار در سوره مائده آمده است، می توان گفت نزول رزق از آسمان به درخواست حضرت عیسی مسیح ( ع ) ویژگی خاصی داشته است كه به خاطر آن عنوان ( مائده ) را به خود گرفته است.راغب اصفهانی می گوید: ( مائده طبق و خوانی است كه در آن طعام باشد كه هم به آن طبق و هم به طعام مائده گفته می شود. بنابر این، عید در این آیه اشاره دارد به نزول یك بركت آسمانی در پوشش طبق یا طبق هایی از طعام و خوردنی كه می تواند تكرار وبازگشت آن روز نیز همان بركات را به همراه داشته باشد و از این جهت ، آیت و حجتی دیگر از جانب خداوند متعال برای انسان ها و فرصتی دیگر برای ایجاد ارتباط با خدا و ذكر و یاد او در دل ها و زبان ها بوده باشد.
۲-۱- عید در روایات اسلامی :
جمعه، فطر، اضحی و غدیر خم مهمترین روزهایی هستند كه از آنها در روایات اسلامی با عنوان ( عید ) یاد شده است و هر یك از این روزها اعمال و آداب و مراسم مشترك یا خاص خود را دارند.مهمترین اعمال وآداب مشترك این اعیاد عبارتند از : غسل كردن و حمام كردن، پوشیدن جامه نیكو، استعمال بوی خوش، خواندن نماز و ادعیه، ضمن آنكه هر یك از آنها اعمال ویژه خود را نیز دارند. نكته جالب توجه در این اعمال و آداب و ادعیه آن است كه غالبا" به نزول فرشتگان و ارواح وارستگان و فرود آمدن بركات آسمانی اشاره می شود. چنانگه تلاوت سوره قدر، به منظور اشاره به قدر و شرف و عظمت این اعیاد، و تاكید بر نزول فرشتگان و ( روح ) از آسمان مانند آن ، نوعا" در نمازهای ویژه این اعیاد مطرح است.در شب جمعه و ملائكه از آسمان به زیر می آیند با قلم های طلا و صحیفه های نقره، و در پسین پنجشنبه و شب جمعه و روز جمعه تا غروب آفتاب جز صلوات بر محمد ( ص ) و آل او چیز دیگری نمی نویسند.شب عید اضحی ( قربان ) از لیالی متبركه است و یكی از آن چهار شبی است كه نگاه داشتن احیا در آن شب توصیه شده است چرا كه درهای آسمان در این شب باز است.در روایات آمده است كه فضیلت شب عید فطر كمتر از شب قدر، شب نزول قرآن ، ملائكه و روح نیست.عید غدیر خم نیز از عظیم ترین اعیاد است و نامش در آسمان روز عهد معهود است و آن روزی است كه حضرت رسول ( ص ) امیرالمومنین ( ع ) را به خلافت خود برگزید احسان و انفاق در این روز ، چون شب قدر، اجری چندین برابر روزهای دیگر دارد. گفتنی است كه در بعضی از ادعیه مربوط به این اعیاد وسعت رزق از خداوند متعال كه خیرالرازقین است در خواست می شود.
۳-۱- عید نوروز و آداب آن :
مفاتیح الجنان شیخ قمی روایتی از معلی بن خنیس را درباره نوروز ذكر كرده است كه اعمال این روز و دعای مربوط به آن را همراه دارد. بی آنكه اشاره ای به فضیلت این روز كرده باشد. ولی بحارالانوار مجلسی روایات معلی بن خنیس را به تفصیل آورده است. در آن روایات به فضیلت و برتری این روز نسبت به سایر ایام بسیار پرداخته است و یكی از روایات مفصل معلی بن خنیس از نوروز را این گونه تجلیل كرده است: نوروز روزی است كه كشتی نوح بر كوه جودی قرار گرفت، روزی است كه جبرئیل بر نبی ( ع ) نازل شد، روزی است كه رسول اكرم ( ص) علی ( ع ) را بر دوش كشیدتا بت های قریش را از بالای كعبه رمی كند، روزی است كه نبی( ع ) به وادی جن رفت و از ایشان بیعت گرفت، روزی است كه برای علی ( ع ) ازمدم بیعت گرفت ( غدیر حم ) روزی است كه قائم آل محمد ظهور خواهد كرد و روزی است كه امام عصر ( عج ) بر دجال پیروز خواهد شد. و اما روایت خنیس به نقل از امام صادق ( ع ) در مفاتیح الجنان :فرمود : چون نوروز شود غسل كن و پاكیزه ترین جامه های خود را بپوش و به بهترین بوی های خوش خود را معطر گردان پس چون از نمازهای پیشین و پسین و نافله های آن فارغ شدی، چهار ركعت نماز بگذار یعنی هر ركعت به یك سلام و در ركعت اول بد از حمد ده مرتبه اناانزلنا و در ركعت دوم بعد از حمد ده مرتبه سوره قل یا ایهاالكافرون و در ركعت سوم بعد از حمد ده مرتبه قل اعوذ برب الناس و قل اعوذ برب الفق را بخوان و بعد از نماز به سجده شكر برو و این دعا را بخوان همان طور كه مشاهده می شود این روز نیز چون اعیاد اسلامی با غسل كردن، پوشیدن جامه نو و معطر گردیدن به بوی های خوش و روزه داشتن آغاز می شود، ضمن آنكه نمازی مشابه نمازهای سایر اعیاد اسلامی دارد.
۴-۱- نماز عید نوروز:
نماز عید نوروز مشتمل است بر قرائت سوره حمد و سوره های قدر، كافرون، توحید، فلق و ناس و بسیار شبیه به نمازی است كه ضمن آداب و اعمال روز جمعه و همین طور اعمال روز عید غدیر خم وارد شده است. از آنجا كه قرائت سوره قدر در نماز عید نوروز توصیه شده است می توان دریافت كه عید نوروز نیز چون دیگر اعیاد اسلامی با نزول بركات و آیات الهی همراه بوده است. تاكید بر قرائت سوره های كافرون ، توحید، معوذتین نیز می تواند اشاره به در خواست دفع انواع شرور و بدی ها داشته باشد.
۵-۱- دعای عید نوروز:
دعای مخصوص عید نوروز با درود و صلوات بر رسول اكرم ( ص) وآل او و اوصیا و همه انبیا و رسولان آغاز می شود آن گاه با فرستادن درود بر ارواح و اجساد ایشان ادامه می یابد . در این دعا آمده است: ( هذا الذی فضله و كرمته و شرفته و عظمت خطره ) این فراز با اندكی جابجایی در كلمات در دعای مخصوص ماه مبارك رمضان، ماه نزول قرآن نیز آمده است. فراز پایانی دعای مخصوص عید نوروز : ( اللهم .... ما فقدت من شی فلا تفقدنی عونك علیه حتی لا اتكلف مالا احتاج الیه یا ذالجلال و الاكرام ) از آن جهت كه در آن سخن از گم شدن و گمشده ها به میان می آید بیش از اندازه قابل توجه است زیرا، چنانكه در گزارش آیین های ایرانی خواهد آمد عید نوروز همان روزی است كه حضرت سلیمان ( ع ) انگشتری خویش را پس از مدتی پیدا كرده است.
۲- در آیین ها و اساطیر ایرانی :
۱-۲- جشن :
همتای واژه (عید ) در زبان های ایرانی ( جشن ) یا (یسن) است. از ریشه yazبه معنای ستایش ، نیایش و پرستش ( ایزد) به معنای ستایش شده و نیایش شده نیز از همین ریشه است. ( جشن) واژه ای ایرانی، مذهبی و بسیار كهن است. این واژه كه باری گران از معناها سنت های ویژه ایرانی را بر دوش دارد، در اصل عبارت بوده است از برپایی مراسم نیایش و سپاس به مناسبت رخداد یك پیروزی ، یك واقعه اجتماعی یا یك معجره آسمانی كه سودی برای اجتماع داشته باشد. مردم به هنگام برپایی بزرگداشت گرد هم جمع می آمدند و خدای را با مراسم ویژه مذهبی نیایش می كردند، و این نیایش و سپاس همه ساله به عنوان قدرشناسیاز موهبتی كه از سوی خداوند ارزانی شده بود تكرار می گردید. این مراسم با رقص های مذهبی و سرود و موسیقی نیز همراه بوده است. در ایران باستان و پیش از ظهور زردشت همواره مراسم قربانی پس از مراسم نیایش و ستایش انجام می پذیرفت. آن چنان توده هایی از آتش برپا می داشتند و در كنار آن صدها و هزارها اسب و گاو و گوسفند قربانی می كردند. آن گاه سهمی از قربانی به آتش داده می شد و باقیمانده آن میان مستمندان و نیایشگران پخش می گردید. و با همین گوشت قربانی سور و مهمانی برگزار می شد. یك پدیده كیهانی مانند واقع شدن خورشید در نقطه های اعتدال ربیعی یا خریفی یا انقلاب صیفی و شتوی می توانست انگیزه ای برای برگزاری جشن باشد. همین جشن ها در دوره های مختلف زندگانی اقوام ایرانی، آغاز سال را اعلام می كردند. چنانكه جشن های نوروزی، جشن مهرگان، جشن شب چله تابستان و شب چله زمستان از این قبیل است. تعداد دیگری از جشن ها برای نیایش امشاسپندان وایزدان برپا می شد، از آن روزی كه این ایزدان نگاهبان روزهای ماه و ماه های سال بودند و هرگاه كه نام روز با نام ماه برابر می افتاد به آن مناسبت جشنی برپا می شد.۲-۲- جشن نوروز
این جشن از كهن ترین جشن های ایرانی است كه پژوهشگران بنیاد آن را هند و ایرانی ندانسته اند، بلكه با قید احتمال آن را به اقوام بومی نجد ایران پیش از مهاجرت و آریاییان، منسوب می دانند. همچنین دو جشن مهرگان و نوروز از طریق سومریان به بین النهرین راه یافته و در آنجا دو جشن ( ازدواج مقدس) و ( اكیتو ) را پدید آورده كه بعدها در بین النهرین این هر دو جشن به صورت جشنی واحد در آغاز سال نو برگزار گردیده ولی در نجد ایران همچنان تا دوره اسلامی به صورت دو جشن مستقل بر قرار مانده است. بنابر این سه جشن نوروز مهرگان و سده بیشتر در زمره اعیاد ملی ایرانی قرار می گیرند تا جشن های مذهبی گفتنی است كه در گاهان و اوستا از این سه جشن یادی نشده است.
۳-۲- نوروز كوچك و نوروز بزرگ
عنوان نوروز در فرهنگ ایرانی به دو روز تعلق داشته است. یكی روز اول فروردین، كه خورشید به برج حمل می رسد و به آن نوروز كوچك یا ( عامه ) می گویند و دیگری نوروز بزرگ یا ( نوروز خاصه) است كه روز خرداد از ماه فروردین است. گفته اند : نوروز سالروز آفرینش جهان و انسان است و نوروز بزرگ روزی است كه در آن جمشید بر تخت نشست و خاصان را طلبید و رسم های نیكو گذاشت، و گفت خدای تعالی شما را خلق كرده است. باید كه به آب های پاكیزه تن را بشویید و غسل كنید و به سجده و شكر خدا مشغول باشید و هر سال در این روز به همین دستور عمل نمایید.
۴-۲- نوروز و فروشی ها:
ماه فروردین به فروهرها و یا فروشی ها تعلق دارد. جشن نوروز نیز نمادی از سالگرد بیداری طبیعت از خواب زمستانی است كه به رستاخیز و حیات منتهی می شود. ( فروهر ) یكی از نیروهای غیر مادی در وجود انسان است و نوعی همزاد آدمیان كه پیش از آفرینش مادی مردمان در جهان مینوی به وجود می اید و پس از مرگ آدمیان نیز دوباره به جای نخستین خویش باز می گردد و از پادافراهایی كه روان انسان ها به مناسبت گناهان باید متحمل شود به دور است. در عقاید باستانی تر، ایرانیان تنها قهرمانان را دارای فروهر می دانستند، اما بعدها پرهیزگاران نیز از این موهبت بهره مند می شوند. آنان سالی یكبار برای دیدار بازماندگانشان به خانه های خویش فرود می آیند و ورود آنان بركت را به همراه خواهد داشت، آن زمان كه خانه را پاكیزه و درخشنده ببینند. ولی چنانچه آن را آشفته در هم و پاكیزه نشده بیابند بركت برای آن نخواسته آن را رها می كنند. حضور فروهرها از طلیعه فرودین و نوروز آغاز و تا دهم فروردین و به روایتی تا نوزدهم آن ادامه می یابد از این جهت مراسم آتش افروزی بر بالای بام ها انجام می پذیرفته است تا راه خانه ها را به فروهرها نشان دهند.به گفته بعضی از محققان تا به امروز نیز اعتقاد به بازگشت ارواح نیاكان در ایام نوروز وجود دارد. چنانكه اعتقاد به آزادی مردگان در شب های جمعه و بازگشت ارواح آنان به خانه های خود می تواند چنین بنیادی داشته باشد.
۵-۲- پیوند نوروز با آب:
نوروز بزرگ ، روز خرداد از ماه فروردین است و خرداد ایزد موكل بر آب در جهان مادی است در بندهش چنین آمده است: همه نیكی ها چون از ابركران ( عالم اعلی ) به گیتی آید، به خرداد روز آید. باشد كه همه روز آید، اما آن روز بیش آید. پیداست اگر آن روز بر تن جامه ای نیكو بدارند. و بوی خوش بویند و مروای نیك ( تفال ) كنند و... آن سال نیكویی بدیشان رسد و بدی را از ایشان دور می سازد. از آنجا كه نوروز در آغاز فصل بارش باران های بهاری قرار دارد می توان ردپای اردویسور اناهید را نیز در آن یافت. ( اردویسور اناهید ) الهه آب است. اوس كه به فرمان اورمزد از آسمان باران، برف و تگرگ را فرو می باراند. بندهش او را ( مادر آب ها ) توصیف می كند كه پاكیزه نگاه داشتن تخمه مردان، چون از خون پالوده شود و نیز زنان، چون بزایند و دیگر آبستن شوند از خویشكاری های اوست.و نیز گفته اند : سبب اینكه ایرانیان در نوروز غسل می كنند آن است كه این روز به الهه آب تعلق دارد. از این رو، مردم در این روز هنگام سپیده دم از خواب بر می خیزند و با آب قنات و حوض خود را می شویند و گاهی نیز آب جاری بر خود از راه تبرك و دفع آفات می ریزند. و در این روز مردم به یكدیگر آب می پاشند و درباره سبب این كار برخی گفته اند علت آن است كه در كشور ایران دیرگاهی باران نبارید و سپس ناگهان سخت ببارید و مردم به آن باران تبرك جستند واز آن آب به یكدیگر پاشیدند و این كار همچنان در ایران مرسوم بماند.
-۲- نوروز پیروز:
نوروز همچنین نمادی است از پیروزی نیكی بر بدی. از همین رو آیین نیایش رپیثون در نوروز برگزار می شود. ( رپیثون ) سرور گرمای نیمروز و ماه های تابستان است. با یورش دیو زمستان به زمین رپیثون به زیر زمین فرو می رود تا با گرم نگاهداشتن آب های زیرزمینی، گیاهان و ریشه درختان را از مرگ نجات بخشد. بازگشت سالانه او در بهار نمادی است از پیروزی نهایی خیر بر شر، به همین مناسبت جشن و نیایشی ویژه در مراسم نوروزی به ایزد مذكور تعلق داشته است. یكی از نوشته های پهلوی به نام ( ماه فروردین روز خرداد ) این معنا، پیروزی نیكی بر بدی، را بسیار یادآور می شود. در این متن، این روز، روزی است كه تهمورث اهریمن دروند ( گناهكار ) را سی سال به باره كرد، منوچهر به خونخواهی ایرج بیرون آمد و سلم و تور را هلاك كرد، سام نریمان بر سناوذك دیو پیروز شد، كیخسرو به خونخواهی پدر خویش، سیاووش، افراسیاب را هلاك كرد، منوچهر و آرش زمین را از افراسیاب باز ستاندند، و بالاخره در ماه فروردین، روز خرداد، اورمزد فرمان رستاخیز دهد و جهان را بی مرگ و بی زرمان ( بی پیری) و بی پتیاره ( بی عیب و نا آلوده ) كند. آن زمان است كه اهریمن با دیوان و دروجان ... همگی ناكار گردند.
۷-۲- نوروز روز دین و روز پادشاهی :
درماه فروردین، روز خرداد، فریدون جهان را تقسیم كرد. روم را به سلم، تركستان را به تور و ایرانشهر را به ایرج داد، كیخسرو و سیاووشان را به لهراسب سپرد، زردشت دین مزدیسنان را از اورمزد پذیرفت و كی گشتاسپ شاه دین را از زردشت و در این روز پشوتن رواج دین خواهد كرد.و نیز روایت شده است كه كوروش پس از پیروزی بر بابل پسر خود كموجیه را در جشن نوروز ( گموك بابلی ) به عنوان پادشاه بین النهرین معرفی كرد.
۸-۲- نوروز و سلیمان
در روایات ایرانی آمده است كه چون سلیمان بن داوود انگشتر خویش را گم كرد سلطنت از دست او بیرون رفت. اما پس از چهل روز بار دیگر انگشتر خود را باز یافت و پادشاهی و فرماندهی به او بازگشت و مرغان به دور او گرد آمدند، و ایرانیان گفتند: نوروز آمد.
۹-۲- نوروز و خوان هفت سین:
از مهمترین آیین های نوروزی گستردن خوان نوروزی است كه مشهورترین آن ( سفره هفت سین ) است. این سفره تا پایان جشن نوروز گسترده می ماند. این خوان مجموعه ای است متنوع از آنچه كه در زندگی به آن احتیاج است. البته محدود كردن آن به هفت چیزی كه با حرف ( سین ) آغاز می شود اصالتی ندارد. همچنین این خوان می تواند به نوعی بیانگر پذیرایی از فروهرها باشد كه از روز اول فروردین به خانه های خویش وارد می شوند. عدد هفت از اعداد مقدس نزد ایرانیان است كه با هفت امشاسپند ( برابر هفت ملك مقرب در آیین های سامی ) ارتباط دارد.گویند: ( سین ) شكل كوتاه شده ( سینی ) است كه همان خوان مسین است. و در نوروز هفت خوان را برای هفت امشاسپند می آراسته اند. یا آنكه برای بركت و شگون در هفت سینی دانه هایی را كه بركت به سفره می آورد می رویاندند و آن گاه در خوان نوروزی قرار می دادند.
كتابنامه:
قران كریم با ترجمه مهدی الهی قمشه ای سازمان تبیغات اسلامی تهران ۱۳۶۲ ش
۱- آثار الباقیه ترجمه اكبر دانا سرشت كتابنامه خیام تهران ۱۳۳۷ ش
۲- ایران كوده ۱۶ ماه فروردین روز خرداد م مقدم انجمن ارانویچ چاپ سوم بی تا
۳- آیین های نوروزی ، مرتضی هنری، انتشارات فرهنگ و هنر ، ۱۳۵۳ ش.
۴- بحارالانوار، علامه محمد باقر مجلسی، مكتبه الاسلامیه، ج ۵۹ تهران ۱۳۵۸ ق
۵- بندهش، مهرداد بهار، توس، تهران، ۱۳۶۹ ش
۶- پژوهشی در اساطیر ایران، ژاله آموزگار، سمت، تهران ۱۳۷۴ ش
۷- تاریخ اساطیری ایران ، ژاله آموزگار سمت تهران، ۱۳۴۷ ش
۸- تفسیر شیخ ابوالفتوح رازی، با تصحیح علی اكبر غفاری ، كتابفروشی اسلامیه ، تهران ۱۳۹۸ ق
۹- تفسیر نمونه ، زیر نظر ناصر مكارم شیرازی، دارالكتب الاسلامیه، ج ۲۶ ، تهران ۱۳۶۶ ش
۱۰- جشن های ایرانی بهرام فره وشی، تماشا، شماره ۹۶ سال دوم ۱۳۵۱ ش، ص ۵.
۱۱- لغت نامه دهخدا ، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران ، تهران ۱۳۷۷ ش
۱۲- مفاتیح الجنان، حاج شیخ عباس قمی ، با ترجمه موسوی دامغانی، سازمان انتشارات كیهان ، تهران ، ۱۳۷۶ ش.
۱۳- المنجد، ترجمه محمد بندر ریگی، انتشارات ایران ، تهران ۱۳۷۴ ش.
۱۴- المعجم المفرس لالفاظ احادیث بحار الانوار، اشراف، علیرضا برازش، موسسه الطباعه و انشر و زاره الثقاقه و الارشاد اسلامی ، ج ۲۶ ، تهران ۱۳۷۳ ش.
۱۵- المعجم المفرس لالفاظ القرآن الكریم، محمد فواد عبدالباقی، دارالحدیث قاهره ۱۹۸۸ م
۱۶- الیمزان فی تفسیر القران الكریم علامه سید محمد حسین طباطبایی با ترجمه محمد باقر موسوی همدانی كتابفروشی اسلامیه ، ج ۱۲، تهران ۱۳۴۴ ش.
۱۷- نوروز ، ژاله آموزگار، كلك شماره ۳۱ ، ۱۳۷۰ ش صص

مریم مدرس زاده

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران