فرصت ها و چالش های ایجاد بورس نفت در ایران

بازار مالی در هر كشوری از دو بخش بازار پول و بازار سرمایه تشكیل شده است. بازار پول وظیفه پاسخگوئی به تقاضای وجوه كوتاه مدت بخش خصوصی و دولتی را بر عهده دارد. بازار سرمایه بازار دادوستدهای بلندمدت مالی است. بازار سرمایه خود، متشكل از دو بازار اولیه و ثانویه است. بازار اولیه بازاری است كه بنگاه اقتصادی در آن اوراق بهادار تازه انتشار یافته خود را به سرمایه گذاران می فروشد. در بازار ثانویه (دست دوم) اوراق بهاداری كه قبلاً منتشر شده، خرید و فروش می شود. در واقع بازار ثانویه امكان نقد شوندگی اوراق بهادار را فراهم می آورد. به علاوه در مورد اوراق بهاداری كه دارای سررسید هستند این بازار امكان مبادله آن را قبل از موعد سررسید فراهم می سازد. بازار ثانویه اوراق بهادار، بورس اوراق بهادار نیز نامیده می شود.
در بسیاری از كشورها علاوه بر بورس اوراق بهادار، بورس های كالایی نیز وجود دارد. به منظور تشكیل بازار منظم خرید و فروش بعضی از كالاها، بورس كالا تشكیل می شود. كالاهای مورد معامله به محل بازار آورده نمی شوند، بلكه وجود آنها با اسنادی كه كیفیت آنها را توضیح می دهند به اثبات می رسد. هدف اولیه بازار بورس كالا، ایجاد فرصت برای انتقال خطرات احتمالی موجود در كار كسانی است كه با بازار مستقیم كالا سروكار دارند. در واقع بورس كالا مدیریت ریسك را تسهیل می كند. شفاف سازی و واقعی سازی قیمت ها، حذف تدریجی واسطه ها، ایجاد شفافیت اطلاعاتی و به طور كلی سامان دهی بازار كالا از دیگر اهداف تاسیس بورس كالا می باشند.
ابزارهای مالی مورد استفاده در بورس اوراق بهادار در دنیا
سهام عادی، سهام ممتاز، حق تقدم خرید سهام، گواهی سپرده، انواع اوراق قرضه، سبد سهام، اوراق مشاع، گواهی اختیار معامله و معاملات آتی و ... از جمله ابزارهایی هستند كه در اغلب بورس های اوراق بهادار دنیا مورد استفاده قرار می گیرند.
ابزارهای مالی مورد استفاده در بورس اوراق بهادار ایران
سهام عادی، حق تقدم خرید سهام و اوراق مشاركت تنها ابزار مورد استفاده در بورس اوراق بهادار ایران است. تنوع بخشی به ابزارهای مالی در بورس اوراق بهادار یكی از مفاد لایحه بازار اوراق بهادار است كه تصویب این لایحه توسط مجلس شورای اسلامی زمینه های متنوع کردن ابزارهای مالی را فراهم خواهد كرد. در حال حاضر كلیات این لایحه تصویب شده و تصویب جزئیات لایحه یادشده در دست بررسی كمیته های كارشناسی مجلس قرار دارد.
انواع بورس های كالا در دنیا
در بسیاری از كشورهای دنیا بازار بورس كالا فعال است. كالاهایی نظیر پنبه، انواع دانه های روغنی، شكر، فلزاتی مانند طلا، مس و همچنین فرآورده های نفتی در بورس های كالا معامله می شوند.
بورس كالای نیویورك، شیكاگو، لندن، چین، وین، ژاپن، پاكستان از جمله بورس های كالایی فعال هستند. در میان محصولات كشاورزی در بیشتر بورس های دنیا، پنبه بیش از سایر محصولات خرید و فروش می شود. بورس پنبه نیویورك، بورس پنبه لیورپول، بورس پنبه برزیل و ... از این جمله اند. بورس فرآورده های نفتی فعال در دنیا عبارتند از بورس نیویورك، لندن، سنگاپور و توكیو. گفتنی است که تمام بورس های نفتی در كشورهای مصرف كننده نفت خام، دایر هستند.
ابزارهای مالی مورد استفاده در بورس های كالا در دنیا
در بورس كالا، كالاهای مورد معامله به محل بازار آورده نمی شوند، بلكه وجود آنها با اسنادی كه كیفیت آنها را توضیح می دهند به اثبات می رسد. از آنجا كه قسمت عمده معاملات در بورس كالا به منظور خرید و فروش و تحویل آینده صورت می گیرد، لذا از ابزارهای خاصی نظیر قراردادهای آتی، اختیار معامله و سلف استفاده می شود. در ادامه هریک از این ابزار به اجمال معرفی می شود .
۱- قراردادهای آتی (Futures Contract)
معاملات در بورس كالا عمدتاً از نوع قراردادهای آتی هستند. قراردادهای آتی قراردادهایی هستند كه برای تحویل مقدار مشخصی از كالا یا اوراق بهادار با قیمت مشخص در آینده بین خریدار و فروشنده منعقد می شود. این قرارداد به نوعی نوسان های شدید قیمت كالا در آینده را كاهش می دهد. در این نوع قرارداد، پول كالای مورد معامله تا زمان تحویل پرداخت نمی شود ولی هر دو طرف معامله جهت حسن انجام معامله هنگام عقد قرارداد ودیعه ای به اتاق پایاپای می سپارند.
برخی از قراردادهای آتی قابل معامله و واگذاری به دیگران در بورس (بازار دست دوم) هستند. لذا این نوع قراردادها به عنوان ابزارهای سفته بازی نیز مورد استفاده قرار می گیرند.
۲- اختیار معامله (Option)
اختیار معامله قراردادی است كه دارنده آن حق دارد، یك دارایی (كالا و یا اوراق بهادار) را با یك قیمت معین، ظرف مدتی معین، معامله کند. دارنده برگ اختیار معامله از نوعی اختیار خرید یا فروش برخوردار است و مجبور به انجام معامله نیست، در حالی كه در قرارداد آتی، دو طرف معامله ملزم به انجام معامله در زمان سررسید هستند. اگر قرارداد اختیار معامله به گونه ای بسته شود كه دارنده برگه بتواند در هر زمان (پیش از سررسید نهایی) از حق خود استفاده كند، آن را «اوراق آمریكایی» و اگر در برگ قرارداد این جمله قید شده باشد كه دارنده تنها در زمان انقضا می تواند از آن حق استفاده كند، آن را «اوراق اروپایی»، می نامند. گواهی اختیار معامله نیز قابل معامله در بازار دست دوم (بورس) می باشد.
۳- سلف
معاملات سلف از دیگر ابزارهای مالی است كه در معاملات كالاها مورد استفاده قرار می گیرد. معاملات سلف به نوعی در شمار قراردادهای آتی قرار می گیرند. البته میان معاملات سلف و قراردادهای آتی تفاوت هایی وجود دارد. در غالب كشورها از آنجا كه معاملات سلف در خارج از بورس انجام می شود فاقد استانداردهای لحاظ شده در قراردادهای آتی هستند. لذا دو طرف معامله می توانند قرارداد را به نحو دلخواه و براساس نیاز خود به صورت توافقی تنظیم کنند.
در معاملات آتی، اتاق پایاپای (نهاد تسویه) وجود دارد كه مبلغی را به عنوان ودیعه از هر دو طرف در هنگام عقد قرارداد دریافت می كند در حالی كه در قرارداد سلف اتاق پایاپای موجود نیست و هر طرف مستقیماً نسبت به دیگری مسئول است. قراردادهای آتی در بورس كالا، تحت مقررات و نظارت كمیته معاملات است، اما بازارهای سلف تحت مقررات و ضوابط خاصی نیستند.
بورس كالا در ایران
برای تحقق بند ج ماده ۹۵ قانون برنامه سوم توسعه كشور مبنی بر تشكیل بورس كالا، در شهریور ماه ۱۳۸۲ بورس فلزات به عنوان اولین بورس كالایی كشور آغاز به كار كرد. مس، آلومینیوم، فولاد و سرب فلزاتی هستند كه در بورس فلزات خرید و فروش می شوند.
بورس كالاهای كشاورزی به عنوان دومین بورس كالایی كشور در شهریورماه سال ۱۳۸۳ راه اندازی شد و شروع به كار كرد. در این بورس محصولاتی نظیر برنج، جو، نخود، پسته، زعفران و ... مورد معامله قرار می گیرند. تشكیل بورس سیمان و بورس نفت از دیگر بورس هایی است كه در حال حاضر در دست مطالعه قرار دارند. هم اكنون معاملات بورس فلزات و بورس كالاهای كشاورزی در ایران تنها به دو روش نقدی و سلف انجام می شود. به دلیل وجود شبهات ربوی در خصوص ابزارهایی نظیر قراردادهای معاملات آتی واختیار معامله، در حال حاضر در ایران از این ابزار استفاده نمی شود.
نگاهی به عملكرد بورس فلزات و بورس كالای كشاورزی در ایران
چنانچه گفته شد، برای تحقق بند ج ماده ۹۵ قانون برنامه سوم توسعه كشور مبنی بر تشكیل بورس كالا توسط شورای بورس، در شهریور ماه ۱۳۸۲ بورس فلزات به عنوان اولین بورس كالایی كشور آغاز به كار كرد. هم اكنون در این بورس چهار فلز مس، آلومینیوم، فولاد و سرب به دو روش نقدی و سلف مورد معامله قرار می گیرند. با گذشت حدود ۱۸ ماه از تشكیل و راه اندازی بورس فلزات، بخشی از هدف های اولیة این بورس تحقق یافته است. كشف قیمت ها در بورس فلزات، تا حدود زیادی قیمت ها را به سمت واقعی تر و شفاف تر شدن حركت داده است، حذف تدریجی واسطه ها و تعامل مستقیم تولید كننده و مصرف كننده كه از اهداف اساسی تشكیل بورس فلزات به شمار می رود، تا حدود زیادی برآورده شده است. همچنین ایجاد بورس یادشده در شكستن انحصارات دولتی بر تولید و توزیع فلزات و ورود بخش خصوصی به این حوزه به نحو چشمگیری موثر بوده است. در شهریور ماه ۱۳۸۳ فعالیت بورس محصولات كشاورزی با شش محصول كشاورزی كه با توجه به معیارهایی همچون ارزش تولیدات، میزان فساد پذیری، تغییرات قیمت محصول و ... انتخاب شده بودند، آغاز شد. اگرچه مدت زمان كوتاهی از راه اندازی بورس محصولات كشاورزی می گذرد، اما در همین مدت كوتاه، موفقیت هایی را در زمینه شفاف سازی قیمت محصولات كشاورزی براساس تعامل و تقابل عرضه و تقاضا به سدت آورده است.موانع و مشكلات گسترش بورس های كالایی در ایران
به رغم مثبت بودن نسبی عملكرد بورس فلزات و بورس محصولات كشاورزی، گسترش بورس های كالایی در ایران با موانع و مشكلات مشتركی به شرح زیر رو به رو است:
- تاكنون معاملات انجام شده در بورس فلزات تنها به دو روش نقدی یا سلف و در بورس محصولات كشاورزی تنها به صورت نقدی صورت گرفته است. حدود ۸۰ درصد معاملات در بورس فلزات به روش سلف و مابقی به روش نقدی انجام شده است. به عبارت دیگر از ابزارهای متداول در بورس های كالایی سایر كشورها نظیر قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار خرید یا فروش به دلائل عدیده استفاده نمی شود. نكته دیگر این كه به دلیل محدودیت های شرعی و قانونی، تنها خرید و فروش دست اول كالا مورد توجه قرار گرفته و امكان خرید و فروش دست دوم اوراق قراردادهای سلف، آتی و اختیار معامله وجود ندارد. در حالی كه امكان داد و ستد دست دوم این اوراق می تواند توزیع ریسك را بهبود بخشیده و قدرت نقدشوندگی این ابزارها را افزایش دهد.
- عدم وجود قوانین و مقررات مرتبط با بورس های كالائی از دیگر موانع اساسی در جهت توسعه بورس های كالایی در ایران به شمار می رود. در حال حاضر براساس متن قانون استفساریه بند (ج) ماده ۹۵ قانون برنامه سوم توسعه، بورس فلزات و بورس كالاهای كشاورزی در چارچوب قوانین بورس اوراق بهادار (مصوب ۱۳۴۵) شكل گرفته است. در حالی كه متفاوت بودن ماهیت فعالیت بورس اوراق بهادار و بورس های كالا، وجود قوانین مجزایی را طلب می کند. یكی از مشكلات قانونی فراروی بورس كالا در ایران نبود قوانین مالیاتی مناسب است كه به یكی از معضلات جدی برای حضور بخش خصوصی در بورس كالا تبدیل شده است.
- نبود ابزارهای لازم جهت شفافیت اطلاع رسانی، یكی دیگر از مشكلات بورس های كالایی خصوصاً بورس محصولات كشاورزی است كه به ایجاد شكاف میان عرضه و تقاضا در این بورس منجر شده است.
- نبود نهادهای ساختاری در بازار سرمایه كشور نظیر بازارگردان ها، موسسه های تامین سرمایه به همراه عدم نظارت كافی بر فعالیت نهادهای موجود نظیر كارگزاران، بازار اوراق بهادار و بورس كالایی را در كشور با تهدید مواجه کرده است.
• بورس نفت در جهان
در بورس های نفتی معتبر دنیا نظیر بورس نفت نیویورك، شیكاگو، لندن، سنگاپور و توكیو، نفت خام به عنوان اصلی ترین كالا مورد مبادله قرار می گیرد. به طور كلی كشورهایی وارد بورس نفت می شوند كه از وضعیت اقتصادی مطلوبی بهره مند باشند. تمامی بورس های نفتی موفق دنیا در كشورهای مصرف كننده نفت واقع شده اند و تاكنون در كشورهای تولید كننده نفت خام، بورس نفت موفقی ایجاد نشده است. در سال های اخیر در كشور امارات اولین بورس نفت در خاورمیانه راه اندازی شد، اما به رغم موقعیت مناسب این كشور به لحاظ تجاری، بورس نفت، در این كشور به سودآوری مناسب نرسید و بساط آن برچیده شد.
بورس نفت در ایران، چالش ها و فرصت ها
با شروع برنامه سوم توسعه، بحث ارزیابی فنی و اقتصادی تاسیس بورس نفت در دستور كار وزارت نفت و وزارت اقتصاد و دارایی قرار گرفت و یك كمیته تخصصی متشكل از متخصصان در زمینه های نفت، گاز و پتروشیمی در سازمان های ذی ربط شروع به مطالعه در این خصوص کردند. ایجاد بورس نفت با هدف معاملة نفت خام، انجام مطالعات گسترده ای را در این زمینه طلب می کند.
با توجه به وابستگی شدید اقتصاد ایران به نفت و با عنایت به این كه در كشور ما نفت به عنوان مهمترین ثروت و پتانسیل ملی در تمامی ابعاد نمود یافته است، تصمیم گیری در مورد ایجاد بورس این كالای حیاتی در سطح بین المللی، نیازمند بررسی ابعاد گوناگون این مساله است. در ادامه به بعضی از مزایا و مشكلات ایجاد بورس نفت در ایران اشاره می شود.
مـــــزایـــا:
- در صورتی كه ایجاد بورس نفت در كشور با موفقیت همراه شود، به لحاظ تجاری زمینه مناسبی برای ورود به بازارهای بین المللی فراهم خواهد شد. به خصوص اگر این بورس در یكی از مناطق آزاد راه اندازی شود.
- با توجه به این كه پیش زمینه فعالیت در بورس وجود بازارهای رقابتی است، ایجاد بورس نفت می تواند به از میان رفتن تدریجی انحصار موجود در این بخش منجر شود.
- دستیابی به قیمت های منطقی تر براساس سازوکار بازار، شفاف سازی قیمت ها و شیوه معاملات از دیگر امتیازهای مثبت ایجاد بورس نفت ارزیابی می شود.
- با ایجاد بورس نفت، كاهش ریسك ناشی از نوسان قیمت ها و افزایش درآمدهای نفتی نیز امكان تحقق خواهد یافت.
• موانع و مشكلات
- برخورداری از موفقیت خاص تجاری و داشتن ارتباطات بین المللی قوی، از شرایط اولیه و لازم جهت موفقیت بورس نفت است. با توجه به تحریم های اعمال شده طی سال های اخیر بر اقتصاد ایران فراهم بودن چنین زمینه ای در كشور بعید به نظر می رسد.
- وجود یك سری از موانع و مشكلات مشترك بر سرراه توسعه بورس های كالایی در كشور نظیر عدم وجود مقررات داخلی مشخص برای بورس های كالایی، فقدان نهادهای ساختاری مالی، فقدان ابزارهای اطلاع رسانی و عدم استفاده از ابزارهای مالی متعارف در دنیا، برای بورس نفت نیز متصور است.
- عدم وجود زیرساختهای اقتصادی، فنی و فناوری لازم نظیر پوشش های بیمه ای، مشخص نبودن چگونگی ارائه تضمین های لازم در بازار، شیوه های تحویل كالا به خریداران و چگونگی استفاده از تجارت الكترونیك از موانع اساسی بر سر راه ایجاد بورس نفت در كشور به شمار می رود.
- وجود انحصار دولتی در زمینه تولید نفت خام در ایران و در واقع نبود فضای رقابتی مناسب در این خصوص با فضای رقابتی بورس در تضاد بوده و از دیگر موانع توسعه بورس نفت در كشور است .
- تشكیل بازارهای معاملات انرژی نیازمند وجود كارشناسان خبره در این صنعت است. راه اندازی یك بورس بین المللی نیاز به كارکنان و كارشناسان دانش آموخته در سطح استانداردهای بین المللی دارد. كمبود نیروهای آموزش دیده در این خصوص از كاستی های موجود به شمار می رود.
جمع بندی و نتیجه گیری
با توجه به موقعیت اقتصادی و سیاسی ایران و با توجه به این كه نفت خام در كشور ما به مسائل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی جامعه پیوند خورده و مهمترین ثروت ملی كشور نیز به شمار می رود، ایجاد بورس نفت خام به مطالعات كارشناسی گسترده ای در تمامی ابعاد نیازمند است.
با عنایت به نوپا بودن بورس های كالایی در ایران و وجود موانع و مشكلات متعدد بر سر راه توسعه این بورس ها در داخل كشور، ایجاد بورس كالایی دیگری با ابعاد بین المللی، مستلزم فراهم كردن بسترها و اصلاحات لازم، دست كم در ابعاد داخلی است. تهیه و تدوین مقررات مشخص در خصوص بورس های كالایی، ایجاد نهادهای ساختاری بازار سرمایه، تنوع بخشی به ابزارهای مالی مورد استفاده در بورس كالا، استفاده از ابزارهای اطلاع رسانی مناسب از مهمترین الزامات به منظور بسترسازی های اولیه در زمینه تقویت بورس های كالایی موجود و راه اندازی بورس های كالایی جدید هستند.
افزایش صادرات فرآورده های نفتی تولید شده در كشور و وضعیت مناسب شركت های مرتبط با این صنعت در بورس اوراق بهادار طی سال های اخیر حكایت از وجود مزیت نسبی در زمینه تولید فرآورده های نفتی در ایران دارد. لذا در صورت فراهم شدن تمامی زمینه های لازم جهت ایجاد بورس نفت، قبل از راه اندازی بورس نفت خام، ایجاد بورس فرآورده های نفتی منطقی به نظر می رسد.

منبع : شبکه اطلاع رسانی شانا