بغض خفته

«دردی كه ما می كشیم، تنها از این نیست كه ما هدف این سلاح ها قرار گرفته ایم، درد این است كه عوارض این سموم بر فرزندان ما نیز تأثیر گذاشت. وقتی درمی یابی كه فرزند عزیزت نیز به واسطه وراثت و انتقال عوارض مهلك سموم شیمیایی و ارتباط مداوم با ما با بیماری دست و پنجه نرم می كند، وقتی رنج كودك بی گناهت را می بینی، این درد از تحمل یك انسان بسیار فراتر می رود.» این بخشی از درددل «رضا برجی» عكاس و خبرنگار دوران دفاع مقدس است كه جراحات شیمیایی یكی از یادگارهای همیشه همراه او تا امروز بوده، هر چند كه كمتر گوشی برای شنیدن آنها فراغت دارد. ۸ تیر ماه سالروز مبارزه با سلاح های شیمیایی و میكروبی است. آیا ما و دولتمردانمان كه این روزها در تب و تاب دعواهای سیاسی پس از انتخابات ریاست جمهوری هستند، تا به حال به فجایعی كه در درخشان ترین دوران تاریخ ایران به وقوع پیوسته است اندیشیده ایم؟
در یك نگاه كلی سلاح های كشتار جمعی به سه گروه ۱- اتمی ۲- باكتریولوژیك (میكروبی) و ۳- شیمیایی تقسیم و طبقه بندی می شوند. آنچه متعارف جهت شناخت و تمایز این نوع سلاح ها از انواع دیگر تجهیزات نظامی محسوب می شود، اولاً قدرت تخریب آنها است؛ چرا كه معمولاً این گروه از سلاح ها دارای قدرت ویرانگری بسیار بالا و ضررهای چشمگیری می باشند. معیار دوم نیز اهداف این قبیل تجهیزات در شناسایی كشتار جمعی بودن یا نبودن محسوب می گردد. به عبارت دیگر سلاح هایی كه جز در انهدام اهداف گسترده و وسیع و همچنین با درجه ضایعات و ویرانی بالا به كار نمی روند، سلاح های كشتار جمعی اطلاق می شوند. در این مختصر نگاه، قصد داریم تا به گروه سوم از این سلاح ها یعنی سلاح های شیمیایی پرداخته و به بیان گوشه ای از آثار مخرب و جبران ناپذیر آنها در هشت سال دفاع جانانه غیورمردان و زنان ایرانی بپردازیم.
سندرم وحشتناك
سلاح های شیمیایی بنا بر تعریف سازمان ملل متحد و متخصصان، عبارتند از تمام مواد شیمیایی، خواه به صورت گاز، مایع و یا جامد كه به خاطر تأثیر سمی مستقیم بر روی جانداران به كار می روند. این تعریف مبنای تصویب كنوانسیون منع گسترش، تولید، انباشت و به كارگیری سلاح های شیمیایی در سال ۱۹۹۳ می باشد. البته مدت ها پیش از این پروتكل ۱۹۲۵ نیز به منظور جلوگیری از گسترش و كاربرد این نوع سلاح ها در ژنو به تصویب رسیده بود. بر اساس بند ۱ ماده ۲ كنوانسیون ،۱۹۹۳ سلاح های شیمیایی عبارتند از: مواد شیمیایی و سمی و پیش سازهای آنها و همچنین مهمات وارداتی كه تنها برای كشتار با دیگر كاربردهای سلاح های شیمیایی مورد استفاده قرار می گیرند.
از جمله نكاتی كه یادآوری آنها نیز ضروری است این است كه از جمله مشخصه های این سلاح ها، عدم تشخیص تأثیرات و عوارض آتی آن در محیط است كه همین موضوع موجب می شود تا راه های مقابله با آثار مخرب سلاح های شیمیایی بسیار دشوار و گاهی غیرممكن شود. سازمان ملل متحد و اعضای آن بارها و در مقاطع مختلف به كارگیری سلاح های شیمیایی را منع كرده اند. از مجموعه قوانین و مقررات وضع شده در این سازمان و البته دیگر مجامع بین المللی، ممنوعیت ساخت، انباشت و استفاده از هر نوع سلاح كشتار جمعی خواه در درگیری های داخلی كشورها و خواه در مخاصمه میان دولت ها برداشت می شود. به همین دلیل روز ۲۸ ژوئن (۸ تیر) هر سال به عنوان یك بهانه برای بشریت معرفی گردید تا از حق مسلم خود در برابر آلودگی جهان از این قبیل سلاح ها دفاع كند. اما به راستی قربانیان حقیقی این سلاح ها چه كسانی هستند؟ آیا می دانید بسیاری از قربانیان فجایع سلاح های شیمیایی در اطراف شما تنفس كه نه، بلكه به سختی جان می دهند؟
عراق، ایران و جنگ شیمیایی
ابعاد گوناگونی از هشت سال دفاع جانانه جوانان این مرز و بوم همچنان در پرده نامهربانی تاریخ و رسانه های ما گرفتار است كه تنها یكی از این ابعاد، جنگ ناجوانمردانه شیمیایی- میكروبی عراق علیه ایران است. به راستی عراق چرا و چگونه به سلاح های شیمیایی دست یافت؟ عده ای بر این باورند كه دولت معدوم صدام در آغاز جنگ به این سلاح ها دسترسی نداشت؛ چرا كه نخستین بار زمستان سال ،۶۱ جبهه های جنوب شاهد به كارگیری این نوع سلاح ها در سطح محدود بود. اما شواهد و قراین نشان می دهد كه از حدود سال ،۱۳۵۵ رژیم بعث عراق با جمع آوری برخی از استادان دانشگاه و صرف بودجه های گزاف به جمع آوری اطلاعات درباره سلاح های شیمیایی- میكروبی و رادیواكتیو پرداخت و در هر سه زمینه موفقیت هایی را نیز به چنگ آورد. اسناد و مدارك نشان می دهد كه طی این سالها مقادیر قابل توجهی از عوامل و مواد پیش ساز سلاح های شیمیایی از طریق شوروی سابق، برخی دولت های اروپایی و در نهایت آمریكا در اختیار دولت عراق قرار گرفته است.
مشت نمونه خروار
كشورهایی كه امروز داعیه طرفداری از حقوق بشر و حمایت از نوع انسان در اقصی نقاط عالم، گوش همه حتی خودشان را كر می كند از پیش قراولان فروش كارخانجات و مواد اولیه شیمیایی به عراق هستند. نوعاً قراردادهای مذكور میان دولت عراق و اروپایی ها توسط برخی شركت های چندجانبه و با هدایت و نظارت دولت های مزبور انجام می شده است.
گستاخی این دولت ها و شركت های صوری كه این قبیل فعالیت ها را مرتكب می شدند تا حدی است كه گاهی پس از به بار آوردن رسوایی و افشای این موضوع، نه تنها آن را تكذیب نكردند بلكه حمایت و البته در موارد معدودی هم به خاطر حفظ آبروی ناداشته خود این شركت ها را به مبلغی بسیار ناچیز جریمه می كردند. به عنوان نمونه دادستانی آلمان غربی آن زمان، دفاتر ۱۲ شركت آلمانی كه متهم به فروش این تسلیحات به عراق بودند را مورد بازرسی قرار داد كه در جریان این بازرسی ها مدارك و شواهد فراوانی به دست آمد كه این شواهد و مدارك در ۱۰۰۰ پرونده مجزا ثبت شد كه كمتر پرونده ای از این میان به نتیجه مطلوب رسید. یكی از مقامات بلندپایه پنتاگون در سال ۶۶ در مورد فعالیت های شركتهای آلمانی در این رابطه می گوید: ما می دانیم دو كارخانه آلمان غربی به عراق در تولید سلاح های شیمیایی یاری می رسانند. این كارخانه ها علاوه بر ماده پستیزیدن (Pestiziden)، احتمالاً گاز خردل و گاز اعصاب هم تولید می كند. یك كارخانه دیگر آلمانی به نام كارل كلب (Karl Kolb) در نزدیكی فرانكفورت یكی از اصلی ترین منابعی است كه تأسیسات ساخت سلاح های شیمیایی در عراق را مهیا می كند.
رسوایی انگلستان و كشف محموله مواد شیمیایی در بندر نرماندی فرانسه یكی دیگر از دلایل محكم و استوار ایرانیان برای اثبات كمك های نامشروع غرب در خلال جنگ به دولت بعث عراق است. ماجرا از آنجا شروع می شود كه یك كشتی عراقی در بندر نرماندی فرانسه توقیف می شود. پس از توقیف، ۳۵۰۰۰ تن «دی متیل تسنوتات» كه از بندر لیورپول انگلیس به مقصد كویت برای تحویل به عراق توسط این كشتی حمل می شده توقیف و ضبط می شود. پس از آن دولت انگلیس در ادعایی مضحك اعلام كرد: این مواد شیمیایی تنها برای تولید حشره كش به عراق ارسال شده است. نمونه دیگر شراكت اروپا درجنایات عراق، نقش شركت پتروشیمی «فیلیپین» در بلژیك است كه در سال ۱۹۸۳ میلادی از طریق سفارش یك شركت هلندی، ۵۰۰ تن تیودی گلیگول كه ماده اولیه گاز خردل محسوب می شود را به عراق فروخت.طنین مظلومیت
هرچند توسل عراق به سلاح های شیمیایی به طور محدود، از زمان آزادسازی خرمشهر بوده است اما می توان كاربرد گسترده این سلاح ها را پس از پیروزی های بزرگ ایران و شكست پی درپی ارتش عراق در عملیات هایی چون والفجر ،۲ والفجر ،۴ خیبر، بدر و بعدها در عملیاتی نظیر والفجر ۸ و كربلای ۵ به وضوح و وسعت مشاهده كرد. برای پی بردن به عمق این فجایع به گوشه هایی از آنها اشاره می كنیم.
در عملیات والفجر ۲ عراق در دو مرحله در بمباران های هوایی خود در اطراف پادگان حاج عمران به طور گسترده ای از گاز خردل استفاده كرد. در عملیات خیبر نیز چند روز پس از تصرف جزیره مجنون، بمباران های وسیع شیمیایی نخست در منطقه شط علی و سپس در تمام جزیره صورت گرفت. برای نمونه تنها در یك روز بیش از صد بمب خردل پرتاب شد كه هریك از آنها حاوی بیش از ۴۰ لیتر مایع خردل بود كه پس از انفجار بخار می شد و چندین كیلومتر را آلوده می كرد. ۲۷ اسفند ماه ۶۲ عراق برای اولین بار در تاریخ جنگهای دنیا از گاز اعصاب استفاده كرد. این گاز هر چند توسط نازیها در جنگ جهانی دوم ساخته شد اما آلمانها از به كارگیری آن خودداری كردند. از دیگر سلاحهای شیمیایی به كار گرفته شده توسط عراق به كارگیری مشتقات سیانور بود كه برای اولین بار در جنگ ما و سومین بار در تاریخ جنگهای دنیا مورد استفاده قرار می گرفت، علت مرگ بیشتر شهیدان ما نیز در این حملات آلوده شدن به گاز سیانور بود كه حتی فرصت ماسك گذاری را به رزمندگان نمی داد. از آنجا كه شیوه مناسب مقابله و درمان جانبازان شیمیایی در داخل وجود نداشت و بیشتر معالجات و مداواهای صورت گرفته از ترجمه برخی كتابهای منتشر شده ارتش آمریكا و انگلستان اقتباس شده بود، تعداد محدودی از این مجروحین برای مداوا به كشورهای اروپایی اعزام شدند. (براساس آمار منتشر شده در فصلنامه سیاست خارجی، در سال ۶۲ ، ۵۸ نفر، در سال ۶۳ ، ۳ نفر، در سال ۶۴ تعداد ۱۹۲ نفر، در سال ۶۵ تعداد ۶ نفر، در سال ۶۶ تعداد ۲۴ نفر و در سال ۶۷ تعداد ۵۳ نفر از مجروحان شیمیایی كه شدت جراحات آنان بیش از دیگران بود به كشورهایی نظیر انگلیس، فرانسه، آلمان، اتریش، هلند، سوئد، سوییس، بلژیك، ژاپن، اسپانیا و آمریكا اعزام و تحت مراقبتهای ویژه قرار گرفتند.) یكی دیگر از نمونه های به كارگیری گسترده این سلاحها، عملیات والفجر ۸ یا همان فتح فاو است. در این عملیات دشمن از مواد شیمیایی خردل، گاز اعصاب، سیانور، خفه كننده (از املاح سیانور) و یك نوع گاز خفه كننده ناشناخته و تركیبی از برخی دیگر از سلاحهای شیمیایی توسط ۳۲ فروند هواپیمای جنگنده استفاده نمود. براساس گزارش تنظیم شده توسط قرارگاه كربلا، مجروحان عادی كه از آغاز عملیات والفجر ۸ به پشت جبهه تخلیه شده اند جمعا بالغ بر ۱۳ هزار نفر می شدند در حالیكه طی حملات شیمیایی صورت گرفته متجاوز از ۱۵ هزار نفر مجروح به پشت جبهه منتقل شدند. موارد موجود در این گزارش نشان می دهد كه به دلیل نبود آموزش مناسب نیروها و بی توجهی عده ای از مسؤولان ذیربط، عوارض این سلاحها را در میان رزمندگان حادتر كرده است.
همچنین آموزشهای كوتاه و چند ساعته موجب شد تا بسیاری از نیروها لوازم پدافند شیمیایی خود را حمل نكنند و یا طرز استفاده صحیح آن را ندانند. به عبارت دیگر غیر از این كه سربازان ما توسط سلاحهای شیمیایی مورد هجوم قرار گرفتند، عدم توجه كافی به راهكارهای مقابله با این تهدید ویرانگر، سبب عمیق تر شدن صدمات و آثار این سلاحها و در موارد بسیاری موجب پدید آمدن عواقب جبران ناپذیری شده است. تنها چند سال پس از این، استفاده عراق از این سلاحها در جنگ خلیج فارس علیه نیروهای آمریكایی موجب شیوع سندرم هولناك خلیج فارس در میان سربازان آمریكایی شده حال مقایسه كنید سربازانی را كه با تمام تجهیزات و امكانات روز دنیا مجهزند و در برابر این حملات تا حد بسیاری آسیب پذیر با رزمندگانی كه در موارد بسیاری جز چفیه های خیس ماسكی برای مراقبت از خود نداشتند.
بلندگوهای خاموش
جمهوری اسلامی ایران كه بارها مورد حملات شیمیایی عراق قرار گرفته بود، موضوع را به دبیر كل سازمان ملل گزارش و از وی خواست تا هیأت كارشناسی خود را برای بازدید به مناطق آسیب دیده اعزام كند. پس از اعزام اولین گروه كارشناسی و اعلام نظر این گروه به شورای امنیت و دبیر كل این سازمان، این شورا در ۳۰ مارس ۱۹۸۴ بیانیه ای صادر كرد كه در قسمت اجرایی آن كاربرد سلاحهای شیمیایی به شدت محكوم گردید و بر لزوم احترام به پروتكل ۱۹۲۵ تأكید شد.در این بیانیه نه تنها نامی از كشور به كار گیرنده این سلاحها (عراق) برده نشد، بلكه عكس العمل مناسبی هم در برابر این نقض آشكار مقررات بین المللی شكل نگرفت. همین امر موجب شد تا دولت عراق به شكل وقیحانه ای به حملات شیمیایی خود ادامه داده و هزاران تن از رزمندگان اسلام و مردم بی دفاع حاضر در مناطق جنگلی را مجروح و یا به شهادت برساند.
هر چه دامنه فتوحات نیروهای ایرانی بیشتر می شد، عراق نیز وقیحانه تر از این سلاح مرگبار استفاده می كرد و این سكوت و بی تفاوتی جامعه بین الملل بود كه موجب جری تر شدن رژیم جنایتكار صدام گردید. در این میان دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران برپایه تلاش برای شناساندن چهره زشت و ماهیت غیرانسانی فعالیتهای رژیم عراق قرار گرفت تا از این طریق بتواند صدای مظلومیت رزمندگان اسلام را به گوش جهانیان برساند، اما عراقی ها كه به دستور اربابان خود مجبور بودند در جنگ تحمیلی به هر شكل ممكن از پیروزی ایران ممانعت كنند و از سوی دیگر ایران را به پذیرش هر چه زودتر پایان جنگ وادار سازند، استفاده گسترده از سلاحهای شیمیایی را در دستور كار خود قرار دادند.
در این میان البته كسانی بودند كه فارغ از گرایشهای سیاسی یا تأثیرپذیری از قدرتهای دیپلماتیك خارجی به بیان واقعیات بپردازند. پروفسور هندریكس سم شناس برجسته اروپایی و رئیس انستیتو سم شناسی دانشگاه بلژیك در همان سالها اعلام كرد: «براساس آزمایشهای انجام شده بر روی مجروحان ایرانی، می توان ثابت كرد كه بسیاری از این مجروحان بر اثر گاز خردل مایكوتاكسین و زهرهای قارچی كه علیه آنها به كار رفته است مجروح شده اند.» روزنامه دیلی تلگراف هم چند ماه پیش از حمله شیمیایی عراق به سومار به نقل از یك خلبان اسیر عراقی اعتراف كرد كه وی قبل از این كه سقوط كند مواضع ایرانی ها را مورد حمله شیمیایی قرار داده است. رادیو استرالیا در بخش گزارش خبری خود در تاریخ ۱۰/۱/۱۳۶۷ ضمن تأكید بر استفاده عراق از سلاح شیمیایی علیه مردم مظلوم ایران می گوید: عراق هر گاه كه در تنگنا قرار می گیرد از سلاح شیمیایی استفاده می كند. درست در همین تاریخ روزنامه ایتالیایی آل ژورنو حمله عراق به حلبچه را اولین مورد قتل عام اهالی غیرنظامی یك شهر توسط سلاح شیمیایی قلمداد می نماید. چند روز پس از فاجعه حلبچه، وحید منجی اوغلو قائم مقام كمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان پس از بازدید از مناطق آسیب دیده اظهار می دارد: خود شاهد میدان شیمیایی محل اقامت مهاجرین كرد بودم كه در تاریخ این كمیساریا بی سابقه بوده است. جنایات بیش از حد رژیم صدام تا آن جا بالا می گیرد كه حدود ۴۸ تن از نمایندگان پارلمان انگلیس و گروهی از نمایندگان مجلس ژاپن بعلاوه گروه حقوق بشر پارلمان انگلیس و نخست وزیر وقت لهستان خواستار محكومیت صدام به خاطر استفاده از بمبهای شیمیایی می شوند. كنوانسیون بین المللی حقوق بشر در پاریس هم رژیم عراق را به دلیل به كارگیری سلاحهای شیمیایی محكوم می كند. در مقابل گستاخی عراقیها روز به روز بیشتر می شود. ژنرال عراقی هاشم صباح الفخری فرمانده عملیات ارتش عراق در شمال بصره در مصاحبه ای مطبوعاتی اظهار داشت: كشورش حق استفاده از سلاحهای شیمیایی را برای خود محفوظ می داند.همچنین محمد مشاط سفیر وقت عراق در انگلیس در مصاحبه با رادیو لندن اعتراف كرد: از زمانی كه ایران حملات خود را به خاك عراق آغاز كرد عراق از سلاحهای شیمیایی استفاده كرده است و در نهایت طارق عزیز وزیر مخلوع خارجه عراق در تاریخ ۱۰/۴/۱۳۶۷در آلمان رسما اعلام كرد كه عراق در جنگ علیه ایران از سلاح شیمیایی استفاده كرده است. اما نكته پنهان در تمام این فرار از واقعیتها شاید همان تحلیل روزنامه گاردین باشد كه در آن سالها اینگونه نوشت: قدرتهای جهانی می توانند عراق را از به كارگیری سلاحهای شیمیایی بازدارند اما آنها از پیروزی جمهوری اسلامی ایران بیشتر از پایمال شدن قوانین بین الملل توسط عراق نگرانند.

منبع : روزنامه همشهری