شروع اجتماع از نیمکت های پارک

دو ساعت به نیمه شب مانده و خیابان های محله كم كم خلوت می شوند، اما در این ساعت كه بچه ها باید كم كم برای خواب به رختخواب بروند، دو دختربچه در حالی كه راكت بدمینتون در دست دارند با پدرشان به پارك محله می روند. چراغ های پارك روشن است و جمعیت داخل آن هیچ نسبتی با خلوتی خیابان ها ندارد. زن و مرد و دختر و پسر و پیر و جوان خنكی هوا را غنیمت دانسته اند و برای هواخوری، ورزش یا صرف چای به پارك آمده اند، اما پارك آنقدر كوچك هست كه جمعیت داخل آن شبیه یك اجتماع به نظر بیاید؛ اجتماعی كه انگار در مراسم خاصی برای رفع نیازهای تفریحی تفننی خود شركت كرده اند. پارك كوچك ۶ هزار متری در خیابان كمیل نمونه ای از استقبال شهروندان از محیط آرامش بخش فضاهای سبز است. در هر گوشه از شهر می توان نمونه ای از استقبال خانواده ها از پارك های منطقه ای را مثال زد، مانند پارك سعادت آباد در شمال شرق میدان كاج.
وقتی پارك به نهاد اجتماعی تبدیل می شود.سایت اینترنتــــی سازمان پارك ها و فضای سبز شهرداری تهران با تعریف نهادهای اجتماعی، بوستان های شهر را هم یك نهاد اجتماعی دانسته است. چرا؟ بر اساس تعریف نهاد اجتماعی، به دلیل كاركردهای تخصصی و وجود فضاهای فرهنگی علمی و تفریحی در بوستان ها، این اماكن را دارای ویژگی های انعطاف پذیری و تطبیق با نیازها در هر زمان و مكان كرده است كه این نشان از ویژگی های نهادی بودن بوستان ها دارد.
در واقع چیزی كه كمتردر مورد بوستان های تهران به آن توجه شده است این است كه این اماكن كاركردی بیش از فضای سبز شهری دارند؛ كاركردی كه در نهایت به تقویت روحی شهروندان و آماده سازی آنها برای تلاش در فعالیت های روزمره منجر می شود. درواقع كاركرد تفریحی بوستان ها، به طور مشخص جایگزین قسمتی از كاركردهای تفریحی خانواده، روابط همسایگی، محلی و بازار شده است.با كوچك شدن مساحت خانه ها، خانواده ها نه تنها برای گذران اوقات فراغت، بلكه گاه حتی برای گذران وقت با همسایه ها و اقوام به بوستان های محلی پناه می برند؛ اتفاقی كه تا دو دهه پیش در حیاط های پردرخت و بزرگ خانه های ایرانی می افتاد.با سر زدن به هریك از بوستان های محلی یا منطقه ای متوجه می شویم كه این اماكن امروز از عمده ترین مركزهای گذران اوقات فراغت برای اقشار مختلف اجتماعی هستند. گسترش شهرنشینی توجه بیشتر به پدیده ای به نام اوقات فراغت را به دنبال داشته است. بوستان های ایران یكی از قدیمی ترین مراكزی هستند كه به سرعت جایگزین تفریحگاه های اختصاصی اطراف شهرها شده اند. از طرف دیگر جماعت شهرنشین برای فرار از آلودگی های صوتی ناشی از زندگی و كار در شهر، بوستان ها را بهترین محل برای آرامش و رفع خستگی خود یافته. این ضرورت باتوجه به وجود وسایل بازی و سرگرمی در بوستان ها برای كودكان و نوجوانان تنها و محدود در محیط خانه، محسوس می شد، تا حدی كه بعضی از اقشار و افراد هر روزه ساعتی از عمر خود را در بوستان صرف می كنند و در مقاطعی همانند روزهای پایان هفته، بویژه در بهار و تابستان، كمتر كسی است كه در شهر باشد و به یكی از بوستان های اطراف خود پناه نبرد.
نحوه و میزان گذران اوقات فراغت فردی، گروهی و خانوادگی بستگی مستقیمی به فرهنگ مردم یك كشور دارد و در ایران نیز این امر بشدت تحت تاثیر فرهنگ شهرنشینی است. كودكان و نوجوانان معمولا به صورت خانوادگی و به طور خاص دانش آموزان به صورت گروهی، جوانان و سالمندان به صورت فردی و گروهی به منظور تفریح در بوستان ها حضور پیدا می كنند.
بوستان های تخصصی
از آنجایی كه ترغیب شهروندان برای مشاركت در بسیاری از برنامه ها و طرح های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به فرهنگ سازی در متن جامعه نیاز دارد، بسیاری از سازمان ها با همكاری شهرداری به ساخت بوستان های آموزشی و تخصصی اقدام كرده اند. احداث بوستان ترافیك در پونك یا طرح احداث بوستان های انرژی توسط سازمان بهینه سازی مصرف سوخت، از جمله این بوستان هاست. در واقع از آنجا كه شهروندان برای گذران اوقات فراغت و تفریح به بوستان ها مراجعه می كنند، آشنایی با مفاهیم علمی یا مسائل شهرنشینی را در این اماكن بیشتر پذیرا هستند، چراكه نوع این آشنایی دیگر از جنس تحمیل یا تبلیغ صرف نیست.
بوستان، یك زیستبوم انسانی
با تاكید بر بهداشت روانی، بوستان ها را می توان در زمره مراكز تامین كننده بهداشت جان و روان افراد دانست. نقش گسترده فضای سبز در تمدد اعصاب بر كسی پوشیده نیست تا حدی كه مبحث پارك درمانی به عنوان یكی از سنجه های سلامت بخش شناخته می شود. علاوه بر تاثیر مستقیم حضور در بوستان ها و فضای سبز بر روان انسانی، وجود و بهره گیری از فضاهای مختلف فرهنگی، هنری و ورزشی تاثیر مستقیمی بر بهداشت جسمی و روانی افراد دارد.از جمله اقدامات مشهود و موثر كه در سالهای گذشته از رونق بیشتری برخوردار شده، اختصاص فضاهای خاص ورزشی در بوستان ها یا راه اندازی نرمش های صبحگاهی گروهی برای میانسالان است.اگر تا دیروز محلات، چهارسوق ها، گرمابه های عمومی و مساجد زمینه ساز روابط دوستی و همسایگی بین افراد و خانواده ها بودند، امروز در كنار آنها یا با كاهش و از بین رفتن نقش اجتماعی آنها، بوستان ها و بخصوص بوستان های محلی، زمینه ساز آغاز، تحكیم و استمرار روابط همسایگی بین افراد یك محل، یك شهر یا یك منطقه هستند. چه بسا خانواده ها كه به بهانه بازی كودكان در بوستان ها، روابط صمیمی و دائمی خود را پایه ریزی می كنند یا خانواده هایی كه به بهانه تفریح و گذران روز تعطیل، ساعات مدیدی را در بوستان ها اقامت كرده و با اطرافیان خود رابطه برقرار می كنند. با توجه به اوقات فراغت زیاد افراد میانسال و سالخورده، بیشترین، گسترده ترین و مستمرترین روابط بین افراد این قشر برقرار می شود. این افراد با انجام ساعت های طولانی گفت وگو به انتقال تجارب به یكدیگر پرداخته و چه بسا از طریق آشنایی با یكدیگر بسیاری از مشكلات خود را از طریق همسن و سالهای خود برطرف كنند.به عنوان نمونه، ایجاد بوستان های محلی بیشترین تاثیر را در گسترش ارتباطات افراد یك محل داشته است.به عنوان نمونه، ایجاد بوستان های محلی، بیشترین تاثیر را در گسترش ارتباطات افراد یك محل داشته است. بوستان ها زمینه ساز و روابط نانوشته سازمان یافته ای است كه باتوجه به نیازهای اقشار مختلف اجتماعی شكل گرفته و دوام پیدا می كند. برداشت و نتیجه گیری اینچنینی از بوستان ها با این تعبیر كه محیط اجتماعی را علت نهادهای گوناگون می داند، كاملا مطابقت دارد و بر همین اساس با قاطعیت می توان گفت كه بوستان ها به عنوان یك نهاد بر اساس یك نیاز اجتماعی به وجود آمده، شكل گرفته، پویا شده و به حضور و حركت خود ادامه خواهد داد.در همین حال آموزش و پرورش به عنوان یك نهاد وظیفه آموزش و تربیت دانش آموزان را به عهده دارد و با افزایش تعداد دانش آموزان (پیشرفت دانش) و احساس ضرورت به كارگیری آموزشی، علمی در كنار آموزش نظری بتدریج بر امكانات كمك آموزشی و شیوه های آموزش نیز افزوده شده است. یكی از این شیوه ها، بازدیدهای علمی است كه پارك های حیات وحش طبیعی و مصنوعی با پارك های گیاهشناسی چنین وظیفه ای را عهده دار شده اند. وجود گونه های مختلف گیاهی در بوستان ها، نظر علاقه مندان آشنایی با طبیعت را به خود جلب كرده است. بوستان ها با برخورداری از این گونه ها، محل مناسب و قابل دسترس برای دانش آموزان است. در این زمینه، بوستان های تخصصی گیاهشناسی، زمینه ساز پژوهش های مختلف می شوند.به رغم اینكه بوستان ها محل تفریح و آرامش هستند، اما به دلیل حضور گسترده مردم، محل مناسب و پررونقی برای عرضه كالاهای مختلف موردنیاز گردشگران شده اند.علاوه بر وجود مراكز رسمی برای فروش نیازهای غذایی، فروشندگان دوره گرد در داخل و اطراف بوستان ها كالاهای مختلف فرهنگی، آموزشی، غذایی و سرگرم كننده عرضه می كنند.كاركرد خریدو فروش تداعی كننده نقش بازار است كه در واقع قسمتی از كاركرد آنها به بوستان ها انتقال یافته است، گرچه مردم معمولا برای رفع نیازهای اقتصادی خود به بوستان ها مراجعه نمی كنند، اما نیازهای خود را در همان محل برآورده می سازند.
چه چیزی ما را به پارك ها می كشاند؟
ویژگی هایی كه پارك ها را به یك نهاد اجتماعی بدل می كند، كاركردهای مختلف این فضاها، انگیزه شهروندان را برای سر زدن مداوم به پارك ها بیشتر می كند. ایفای نقش ها و كاركردهای تفریحی، آموزشی، ارتباطی، بهداشتی و اقتصادی باعث تثبیت آنها در بوستان هاست. بوستان ها نقش های یاد شده را در تعامل با محیط و در انطباق با ارزش های محیطی پذیرفته و شكل داده اند و به همین دلیل كاركرد آنها براحتی از طرف مردم پذیرفته و بتدریج گسترده شده است.
از طرف دیگر فعالیت های بوستان ها با رویكرد مردم گرایانه است. رفع نیازهای مردم توسط بوستان ها باعث استقبال دائمی و رو به گسترش مردم از بوستان ها شده است و در مقابل، مردم هم با حضور و مشاركت خود، زمینه های استمرار و گسترش حركت بوستان ها را باعث شده اند. به اینها باید تنوع كاركردهای تخصصی، تاسیس بوستان ها در مقیاس های محلی، شهری، منطقه ای یا از نوع جنگلی و ... از یك طرف و افزودن فضاهایی باكاركردهای فرهنگی، هنری، علمی، پژوهشی، آموزشی و ... را هم اضافه كنیم. همه این موارد حكایت از انعطاف پذیری بوستان ها و تطبیق با نیازها در هر زمان و مكانی دارد.
فرهنگ بوستان نشین!از همه اینها كه بگذریم، گذران اوقات فراغت در فضای سبز، كنار جوی آب و همراه با شنیدن آواز پرندگان، ریشه تاریخی در روحیات و فرهنگ ایرانی دارد. با نگاهی به گذشته تهران و فضاهای سبز شخصی و عمومی آن طی سالیان گذشته، به این نكته پی می بریم كه اگرچه این شهر پایتخت كشوری رو به توسعه و مدرن شدن بوده است، اما در عین حال ساكنان آن لحظه ای از گذران وقت و تفریح و استراحت در باغات و ییلاق های اطراف آن غافل نمی شده اند. هنوز هم برخی از ساكنان قدیمی شمیران به خاطر می آورند كه با شروع تابستان، خانواده ها با درشكه یا وانت وسایل خود را به ویلای شمیران منتقل كرده و تا آخر تابستان در این منطقه می ماندند و تنها دلیلی كه باعث می شد در پایان تابستان به مركز شهر برگردند، سرمای زودرس این منطقه بود.با توسعه شهر به سمت شمال، بسیاری از باغات شمال شهر قربانی این توسعه، افزایش جمعیت و نیاز به ساختمان سازی شد و در نتیجه تنها تفرجگاهی كه البته دیگر عمومی تر بود و كمتر حال و هوای ییلاق را داشت، بوستان های شهری بود. بوستان های شهری بسته به فضا و امكانات، میزبان شهرنشینانی هستند كه برای رفع نیازهای طبیعت گرایانه خود به آنجا پناه می برند.
اجتماعاتی كه از پارك شكل می گیرد
وقتی پارك كاركردهای مختلفی مثل ورزشی، فرهنگی یا علمی پیدا می كند، طبیعی است كه محلی برای شكل گیری اجتماعات مختلفی در همین زمینه ها باشد. یك نمونه مشخص امروزی از شكل گیری این اجتماعات، گروه های ورزشی در پارك لاله است.پارك لاله تهران كه در منطقه ای مركزی از شهر قرار گرفته، در روزهای تعطیل تا ظهر میزبان گروه های مختلفی است كه برای ورزش به این پارك می آیند، اما این همه ماجرا نیست. گروه های ورزشی و تیم های فوتبال و والیبال كم كم بهانه ای برای فعالیت های اجتماعی یا آشنایی گروه های مختلف مردم با هم می شوند به طوری كه این گروه از شهروندان كم كم در فعالیت های دیگری به اتفاق هم شركت می كنند. گرد هم آمدن شطرنج بازها در بوستان های مختلف شهر هم گاه به شكل گیری همین تجمعات ختم می شود. در مجموع پارك ها یا فضاهای عمومی كه امكان حضور شهروندان و انجام فعالیت ها یا گذران اوقات فراغت را با فراق بال به آنها می دهد، می تواند با تقویت روحیه شهروندی و ایجاد اجتماعات و گروه های غیر رسمی مردمی به مشاركت شهروندان در فعالیت های اجتماعی منجر شده و راه را برای فرهنگسازی در مسائل شهری و اجتماعی و رسیدن به توسعه پایدار شهر هموار كند.
تاثیر روانی فضای سبز
انسان ها برای رشد طبیعی روح و جسم خود نیاز به محیطی مناسب دارند. گفته اند كه سعادت انسان ها با هماهنگی و نزدیكی با طبیعت به دست می آید، اما امروز روح و جسم بشر در محیط ماشینی كه خود ساخته، زندانی شده و بیشتر فشارهای روحی و ناراحتی های روانی، ناشی از عدم هماهنگی و دور شدن از محیط زیست طبیعی است، پس باید بین طبیعت و تكنولوژی هماهنگی به وجود آورد.برای افرادی كه امكان دسترسی به تفرجگاه های خارج از شهر را ندارند، درختكاری های داخل شهر، همچنین پارك ها نقش ارزنده ای ایفا می كنند و درختان در پارك ها، بسیاری از نیازهای روحی انسانی را كه پدیده شهرنشینی به میزان وسیعی محدود كرده است، جبران می كنند. پارك ها سمبل بهداشت و سلامتی محسوب می شوند و در واقع كانون حیاتی شهرها هستند و در گذران اوقات فراغت و تفرج اقشار قابل توجهی از مردم نقش اساسی دارند.
نقش فضای سبز در زندگی انسان
از نظر زیبایی شناسی، تماشای درختان سرسبز و گل های زیبا و رنگارنگ و آرایش بدیع گونه های مختلف گیاهان كه در ابعاد مختلف در كنار یكدیگر به چشم می خورد، انسان را به آرامش و آسایش فكری می رساند و امروزه ثابت شده است كه بعضی درختان با ترشح ماده ای به نام فیتونسید ایجاد یك حالت آرامش و خلسه در انسان می كنند، بنابراین فضای سبز در ایجاد تعادل عصبی انسان نقش عمده ای ایفا می كند.گیاهان با توجه به سیمای ظاهری خود می توانند به تزئین محیط و ایجاد چشم اندازی مطلوب كمك كنند. فضای سبز علاوه بر تلطیف و پاكسازی هوا، در اصلاح و بهبود شرایط زیست محیطی شهر و شرایط طبیعی و ساختاری مطلوب تر برای زیباسازی آن نقش انكارناپذیر دارد و از این رو آرامش بیشتری را به وجود می آورد و ارتباط انسان با طبیعت در چنین محیطی بهتر حاصل می شود. فضاهای سبز شهری و بخصوص پارك ها، باید به گونه ای طراحی شوند كه تمامی اقشار جامعه نه تنها امكان بهره گیری از آنجا را داشته باشند، بلكه محیط این اماكن به گونه ای جذاب و آرامش بخش باشد كه افراد ناخودآگاه جذب آن شوند. باتوجه به اهمیت طبیعت و تعادل اجزای آن دركمك به رشد صحیح و متناسب روانی در دوران كودكی و نوجوانی لازم است تدابیر اصولی اندیشید تا این گروه سنی هرچه بیشتر با فضای سبز شهری مانوس شده و از مواهب كوتاه و درازمدت آن استفاده كنند.
در طراحی پارك بایستی تا حد امكان از به كار بردن وسایل خطرآفرین از جمله نرده های كوتاه، لبه های تیز، كانال های روباز و فواره های سنگی غیر استاندارد با لبه های تیز پرهیز كرد و حتی المقدور از میزان شدت خطر كاست. برای مطلوب تر كردن محیط پارك های شهری بهتر است تا حد امكان صدای ریزش آب همراه با موسیقی ملایم پخش شود (زیرا پخش موسیقی خوب تاثیر مطلوبی بر روان انسان دارد) تا همواره محیط دلپذیرد و لذتبخش باشد.هركجا كه آبی و درختی باشد، ناخودآگاه صدای پرندگان هم شنیده می شود و محیط را دلپذیرتر می سازد، بنابراین كاشت درختان و درختچه ها، پرندگان مختلف را به محیط می آورد و محیط حالت بی روحی خود را از دست می دهد. مسلما صدای دلنشین پرندگان و حضور آنها می تواند ثمربخشی محیط را دوچندان كند، بنابراین می توان با توجه به پوشش گیاهی آن محیط، پرندگان و جانورانی را برگزید كه بین مردم پربیننده ترین بوده و نظر آنها را به خود جلب كنند و همه مردم از دیدن آنها لذت ببرند.

منبع : روزنامه همشهری