مدیریت فراغت

در روان شناسی مثبت گرا، اثر برخورداری از اوقات فراغت و گذران سالم آن بر شادكامی، بهداشت جسمی، سلامت روانی، رضایت از زندگی، افزایش انگیزش های درونی، كارآمدی شغلی و بهبود روابط مثبت خانوادگی به اثبات رسیده است. فراغت و اوقات فارغ از كار و چگونگی نحوه گذراندن آن، امروزه یكی از مباحث حیاتی و فرهنگی- اجتماعی هر ملتی است كه می تواند آثار و پیامدهای متفاوتی بر روند زیستی و روانی داشته باشد. «اوقات فراغت» مقوله ای مربوط به حوزه فردی، خانوادگی است و نه صرفاً و ضرورتاً در یك حوزه عمومی، رهیافت فرد خانواده گرا در سیاستگذاری اوقات فراغت، توجه به بخش خصوصی و نهادهای كارگزار را اصالت می دهد.
اوقات فراغت اسطوره ای متافرم
مقررات و مصوبات بین المللی، استراحت و تفریح را یكی از حقوق اعلام كرده است و پدیده انقلاب صنعتی و آثار آن شرایطی را به وجود آورد كه فراغت از یك امر خصوصی به یك پدیده عمومی و اجتماعی تبدیل شد.
ذكر این نكته ضروری به نظر می رسد كه آسیب ها و بلایای اجتماعی معمولاً در اوقات فراغت از كار و تحصیل وارد می شوند و خلأ فراغت زمینه تولید آفات اجتماعی را مهیا می كند، لیكن انتظار می رود با مدیریت و برنامه ریزی برای این ساعات بس گرانبها و باارزش، فرصتهای طلایی را برای ادامه زندگی بیابیم.مركز مطالعات و تحقیقات اجتماعی- فرهنگی شهرداری با مشاركت دفتر مطالعات و پژوهش های راهبردی سازمان فرهنگی- هنری شهرداری، با شناخت جایگاه و اهمیت این اوقات و با هدف شناسایی ظرفیتهای علمی، مدیریتی و كارشناسی مدیریت اوقات فراغت و تحلیل عملكرد دستگاههای اجتماعی و بازآفرینی ایده های كارآمد و با انگیزه معاصرسازی آموزه های دینی و تجارب ملی و هم گرایی در مبانی و كاركردهای مدیریتی اقدام به برگزاری همایشی علمی- كاربردی در این راستا كرد.میعادگاه این همایش تالار حركت بود كه حضار و مدعوین آن اساتید برتر دانشگاهها، مدیران ارشد شهرداری و برنامه ریزان و كارشناسان اجتماعی، فرهنگی و هنری كلان شهر تهران بودند كه استقبال از آن نشانگر آن بود كه گویی مدیران خواستار تحولی در این راستا هستند.رئیس این همایش، اسفندیار رحیم مشایی؛ بررسی وضعیت موجود برای دستیابی به رهیافتهایی برای ارتقاء كیفیت و بهبود خدمات با استفاده از نتایج این همایش دانست و تصریح كرد: متأسفانه امروزه تأثیر اوقات فراغت در بهره وری توسط مدیران و شهروندان مورد غفلت است. مشایی خاطرنشان كرد، اوقات فراغت در كنار كار و تلاش، همه از جنس زمان، عمر و گذر می باشد و با تأكید گفت هیچ كس حق ندارد بین كار و فراغت از كار تفاوت قائل شود. انسان برای كار كردن آفرینش نشده، هدف از آفرینش ارتقاء روح و دستیابی به كمال است و در فضای جدی كار و كوشش كمال ایجاد نمی شود و از هیچ انسانی انتظار نمی رود كه در ساعات سستی و رخوت به نتیجه مطلوبی برسد.
وی گفت: چه بسیار زمانهایی طولانی كه به كار اختصاص می یابد اما در زمره غفلت هستند و به كمال انسانی ختم نمی شود اما اینجا مقصود تضعیف كار نیست، هدف اصلی بستر زمان است، اگر زمان فراغت از كار تحت مدیریت قرار نگیرد، همان بیكاری است كه به سوی بطالت و پوچی پیش می رود.معاون فرهنگی شهردار تهران گفت: اگر حقیقت حس اشتغال را دریابیم، آن وقت سهم اوقات فراغت دارای اهمیت فراوانی می شود؛ چرا كه بخشی از عمر ماست و از دیدگاه الهی پراهمیت است.وی با اشاره به اهمیت زمان یادآور شد: در زمان است كه آدمی به كمال می رسد؛ هرچند كه زمان هم متفاوت است و قیمت آن در تغیر است. ارزش یك ساعت در قرون قبل با ۵۰ سال قبل متفاوت است و اگر متفاوت است مسئولیت پاسخگویی در سال ۲۰۰۵ با سال ۱۸۰۰ قابل مقایسه نیست و اگر خداوند را عادل بشناسیم، مسئولیت و حسابی را كه بازپس می دهیم با دو قرن قبل متفاوت است.
جمعیت انبوه تهران و اوقات فراغت
شهر تهران به عنوان یك شهر متروپولیس با اكثریت قریب به اتفاق آن شهرها و آبادی های بزرگ پیرامونی آنها ارتباط تنیده ای دارد و به همین دلیل است كه مسائل شهر تهران را باید نه در مقیاس محدوده خاص آن، بلكه در مقیاس محدوده وسیع ترین، مدنظر قرار داد كه گذران فراغت و مدیریت و برنامه ریزی نیز از آن جمله مسائل است.پیش بینی های جمعیتی، جمعیت این محدوده بزرگ را در سال ۱۴۰۰ حدود ۱۷ میلیون نفر و جمعیت شهر تهران را نزدیك به ۶/۸ میلیون نفر برآورد كرده است.افزایش حجم جمعیت و چگونگی توزیع آن، افزایش امید زندگی و طرح مفهوم «عمر سوم» ، ساختار جمعیت، مهاجرت، پیامدهای ثانوی، بیكاری شدید جوانان و بالاتر بودن سهم زنان در میان بیكاران در مقایسه با سهم آنان در اشتغال و سرانجام افزایش سن ازدواج و افزایش فاصله زمانی فراغ از تحصیل تا تشكیل خانواده بر طول مدت اوقات فراغت و مدیریت برنامه ریزی آن مطرح شده و علاوه بر آن اثر عوامل اقتصادی و اجتماعی غیرقابل انكار است.(۱)رئیس همایش علمی- كاربردی اوقات فراغت در این راستا گفت: جمعیت انبوه تهران در سایه اشتغالات و درگیری های فراوان و از سویی دیگر اوقات غیر فعال باارزش و زمین مانده مواجه است از این اوقات به دلایل ناشی از مشكلات نوع زندگی بی بهره مانده است.وی با انتقاد از این اوقات غیرفعال و انفعال و به نوعی اوقات تعطیلی و بیكاری تصریح كرد امروز در شهر تهران این فرصتها می تواند معادل حداقل حیات چند صد هزار نفر باشد اگرچه قابل تحقق نیست.رئیس سازمان فرهنگی شهرداری تهران با اظهار امیدواری گفت: نتایج پژوهش های كاربردی ارائه شده در همایش اوقات فراغت منجر به تدوین سیاستهای راهبردی برای ارائه به مسئولان و متولیان امر جهت تصمیم گیری و برنامه ریزی مناسب در این زمینه شود.وی در ادامه با اشاره به فضای پیچیده شهر تهران و در پی آن برنامه ریزی دشوار آن گفت: سازمان فرهنگی- هنری در طول چند سال گذشته با تمركز نگاه به اوقات فراغت در تابستان نهضت تابستانی را تعریف كرد و به عنوان یك سنت حسنه آن را پذیرفت و علی رغم نظام مالی داخلی و فشارهای حاكم توانستیم برنامه فراغت در تابستان ۸۲ را در حد سال ۸۱ ارائه كنیم و مخاطب آن یك میلیون و صد هزار نفر بود و سازمان در تابستان ۸۳ به شكوفایی كمی دست یافت و با استفاده از تنوع در فضا و خدمات با ۴۰۰ درصد رشد مواجه شدیم و میزان خدمات به پنج میلیون و صد و هشتاد هزار نفر رسید.
نیاز به ۵۰۰ خانه فرهنگ بر اساس استانداردهای موجود
مشایی با اشاره به حجم بالای نیازها در تهران با ۵/۱میلیون نفر دانش آموز، ۲۵هزار دانشجو و ۹۷۳ هزار زن خانه دار افزود: بر اساس استانداردهای موجود به۵۰۰ خانه فرهنگ در تهران نیاز داریم و ادامه داد سازمان برای ارائه خدمات بیشتر نیازمند بازنگری در منابع مالی است كه در این میان سهم شهرداری نیز نمی تواند افزایش یابد و در هیچ حوزه ای نمی توان سهم را كاهش داد.
۲۸میلیون كلاس، نیاز برنامه های اوقات فراغت
مشایی با اشاره به این كه میزان تعداد مراكز برای خدمات رسانی در مقایسه با پراكندگی جمعیت و توسعه شهری كم است تصریح كرد:
نزدیك ۳ میلیون نفر به برنامه های اوقات فراغت نیاز دارند كه بر اساس برآوردها چیزی حدود ۸۶۴ میلیون ساعت را دربرمی گیرد كه برای اجرای آنها به حدود ۲۸ میلیون كلاس نیاز است. وی در پایان سخنان خود از تشكیل كمیته برنامه ریزی و اقدامات راهبردی اوقات فراغت در این سازمان خبر داد و ابراز كرد: وظیفه این كمیته طراحی و برنامه ریزی حوزه های كلان اوقات فراغت است.دیگر سخنران این همایش رئیس كمیسیون فرهنگی- اجتماعی شورای شهر تهران بود. وی بی توجهی به مسئله اوقات فراغت را معضل اجتماعی دانست و با اشاره به تحولات روز دنیا و شكل گیری مباحثی همچون تمدن فراغت در جوامع مختلف گفت، متأسفانه هنوز نقش جوان در ابعاد مختلف تعریف نشده است و جوان بعد از اتمام تحصیل نمی داند كه چه كاری بایستی انجام دهد و این مقوله ای است كه در سایر كشورها نیز از دهه هفتاد مورد توجه بوده است.
نقش و جایگاه تربیت بدنی در گذراندن اوقات فراغت
ورزش در كنار فواید جسمانی سبب تقویت ابعاد معنوی می شود؛ به گونه ای كه آن را ابزاری برای دستیابی به اهداف تربیتی می دانند، با توجه به نقشی كه دانش آموزان در ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه دارند و خود را برای مشاركت در فعالیت های اجتماعی در مقیاس های گسترده تر آماده می كنند، لازم است كه از سلامت جسمانی و روانی كامل برخوردار باشند كه در این زمینه تربیت بدنی و نقشی كه این عنصر در گذراندن اوقات فراغت نسل جوان دارد اهمیتی حیاتی پیدا می كند. فراغت در حقیقت نوعی رهایی از وظایف رسمی مربوط به حوزه های مختلف است و برخلاف شغل جنبه كسب درآمد ندارد و فارغ از هرگونه هدف تجاری است و در حقیقت جست وجوی نوعی رفاه و لذت جویی می باشد. به بیان دیگر اوقات فراغت، فرصت و زمانی است كه پس از كار موظف روزانه باقی می ماند و فرد به هنگام آسودگی یا شوق و رغبت اقدام به تفریح و سرگرمی و توسعه آگاهی ها و فعالیت های مفرح جهت رفع خستگی و تجدید قوا و گریز از وقایع روزانه و بالاخره فعالیت هایی كه به رشد و تعالی شخصیت منجر شود، می پردازد. بررسی ها نشان می دهد كه سهم تربیت بدنی بر اساس مقطع تحصیلی و پایگاه اجتماعی، اقتصادی دانش آموزان تغییر می یابد و به لحاظ میزان رضایت دانش آموزان كشور از نحوه گذراندن اوقات فراغت بدین نتیجه رسید كه این میزان رضایت در حد بالایی وجود دارد.
بازنشستگی به معنای منتظر مردن بودن نیست
خادم، عضو شورای شهر، وضعیت كنونی اوقات فراغت جامعه اعم از سالمندان، بانوان و جوانان را از نظر كمی و كیفی نامناسب توصیف كرد و تصریح كرد: بازنشسته شدن به معنای مردن نیست، وی در ادامه گفت: بانوان خانه داری كه از افسردگی رنج می برند، دخترانی كه به دلیل فقر حركتی سلامت جسمی و روانی شان تحلیل می رود و نسل جوان كه به علت نبود ساز و كار مناسب و تعریف نشده در حوزه اوقات فراغت فرایند جامعه پذیری و كسب تجارب نسل های پیشین را طی نمی كنند، اینها همه از تبعات بی برنامگی و كمبود شدید امكانات در زمینه اوقات فراغت است.خادم تصریح كرد: با نحوه برخورد با پدیده اوقات فراغت می توان صلاح و فساد یك جامعه را تعریف كرد و تأكید كرد جریانات محفلی نشأت گرفته از عدم توجه متولیان به اوقات فراغت نسل جوان است.ظهور تمدن فراغت
رئیس كمیسیون شورای شهر تهران با اشاره به ظهور تمدن فراغت از دهه ۷۰ به بعد و نظریات جامعه شناسی گفت:اوقات فراغت به علت محدود نبودن سن، طبقه و جنس، یك مقوله فرابخشی است كه تمام افراد را در تمام سنین و حتی سالمندی در بر می گیرد.خادم تأكید كرد: طی دو دهه گذشته ما با تمدن فراغت موضوع فرابلوغی و پساجوانی روبه رو هستیم كه این مشكل در تمام كشورهای توسعه یافته و در حال توسعه ایجاد شده است.وی در ادامه گفت: جوان پس از اتمام تحصیل استقلال مالی ندارد و نقشی برای او تعریف نشده است. وی با انتقاد به این كه اگر فضاهای تفریحی، ورزشی از سوی حوزه مدیریتی تعریف نشود، جوان خود ناچار است آن فضا را شخصاً تعیین كند ادامه داد: در حال حاضر ۴۰ هزار صندلی سینما داریم كه به دلیل تغییر كاربردی ۱۵ هزار از آنها در حال خارج شدن از این میزان هستند و این در حالی است كه ما به ۶۲۵ سالن سینمای ۲۰۰ نفره نیازمند هستیم.
۵ میلیارد اعتبار، تنها برای ۶ هزار نفر در هفته
خادم با اشاره به ۴۰ برنامه ورزشی تعریف شده در راستای اعتبارات ۵ میلیارد تومانی در سال ۸۴ یادآور شد، با وجود آن كه اعتبار كلانی برای این بحث توسط شهرداری تهران اختصاص یافته است. اما با توجه به جمعیت و حجم نیازها، این مبلغ اعتبار قابل توجهی محسوب نمی شود و صرفاً می توان هفته ای ۶ هزار نفر را تحت پوشش قرار داد.
وی با بیان این كه بروز شكاف نسلی میان نسل جوان و نسل های گذشته را باید در فضای بیمار اوقات فراغت جست وجو كرد، گفت: جای خالی مسئله مهم اوقات فراغت در دیدگاه های نامزدهای ریاست جمهوری وجود دارد و مسئولین باید بپذیرند كه هیچ جامعه ای بدون بسترسازی برای ارتقای روحی، روانی و فرهنگی افراد مسیر توسعه و پیشرفت را طی نخواهد كرد.خادم، در این همایش گفت: زنان امروزی با فقر حركتی و افسردگی مواجهند و نسل جدید دختران در مقایسه های تطبیقی به لحاظ جسمی و روحی دارای تفاوت های زیادی با قابلیت های مادران خود هستند به گونه ای كه دوران بارداری را به علت ضعف جسمانی بسیار سخت می دانند كه اینها همگی در پایه استفاده نكردن صحیح و آگاهانه از اوقات فراغت است.
برپایی نمایشگاه محتوایی
برپایی نمایشگاه محتوایی، پژوهش های حوزه اوقات فراغت شامل چكیده و محتوای ۸۰ پژوهش شاخص و انتشار به صورت استندهایی در فضای بیرونی تالار و اعلام بیانیه ای متضمن رهنمودها و سیاست های پیشنهادی برای دستگاه های ذیربط از برنامه های این همایش بود.
از اساتید دانشگاه ها كه با ارائه مقالات خود و سخنرانی به بهبود این همایش سهم بسزایی ایفا كردند می توان دكتر حسن عشایری، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم بهزیستی، دكتر حبیب الله زنجانی از اعضای هیأت علمی دانشگاه تهران، دكتر سعید معیدفر، از اعضای هیأت علمی دانشگاه تهران، دكتر كیومرث اشتریان، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، دكتر محسن میرباقری، رئیس فرهنگستان علوم اسلامی، دكتر محمود گلزاری عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، دكتر نسرین اكبرزاده، عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا، دكتر باقر ساروخانی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، دكتر مرتضی منطقی، عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت معلم تهران و ... اشاره كرد.
نتایج و دستاوردها
دكتر باقر ساروخانی استاد دانشگاه تهران معتقد است كه در جست وجوی چیستی فراغت سه نوع عقلانیت وجود دارد كه اوقات فراغت در حوزه عقلانیت معنایی جای می گیرد، وی اوقات فراغت را مرتبط با جهان فردی انسان ها می داند و صرف این زمان را نوعی هنر می داند و خاطرنشان می كند كه مطالعه آسیب های اجتماعی بدون شناخت گذران فراغت ممكن نیست و این فرصت را به مانند شش تنفسی برای انسان در برابر كار تلقی می كند و زمینه ای برای تبلور ارزش های فردی قلمداد می كند. از نظر وی فراغت دنیای نمادین و شفافی است و از طریق گذران این زمان می توان به وجوه شخصیتی فرد پی برد.
دكتر نسرین اكبرزاده، استاد دانشگاه الزهرا، طی تحقیقات در مقاله اش معتقد است: بین نحوه گذراندن اوقات فراغت و میزان افسردگی نوجوانان ارتباط آماری معناداری وجود دارد. او در ادامه می افزاید، نوجوانان جنوب تهران در فعالیتهای ذهنی فرهنگی كمتر از نوجوانان شمال و مركز فعالیت دارند و نوجوانان این قسمت از شهر بیشتر از اوقات فراغت به فعالیت های ورزشی می پردازند. این استاد دانشگاه تأكید می كند: با برنامه ریزی صحیح و به كارگیری نیروی جوانان در فعالیت های سالم اوقات فراغت به عنوان عامل قابل كنترل در پیشگیری از افسردگی نوجوانان استفاده نمود.
غلامعلی افروز، استاد دانشگاه و یكی از اعضای هیأت رئیسه این همایش معتقد است: جایگاه فراغت در میان اولیاء و مربیان به فراموشی سپرده شده است و انتقاد از این كه وقتی دانش آموزی در كنار فعالیت های درسی اش، اگر گاهاً به مطالعه كتابی غیردرسی می پردازد مورد سرزنش و مؤاخذه والدین و مربیان قرار می گیرد، آِیا با چنین روشی می توان فرهنگ مطالعه را در اوقات فراغت عملی كرد، وی در ادامه تاكید می كند: چیزهای موظف انسان را خسته و كلافه می كند، فراغت در اوقات آزمون و شرایط جدی زندگی فی الواقع مفیدتر از زمان های دیگر است.دكتر محمد میرزایی، استاد دانشگاه و یكی دیگر از اعضای هیأت رئیسه با لحنی انتقادآمیز می گوید: امروزه با كنكورمداری تمام اوقات فراغت پر شده است.دكتر حسن عشایری، دكترای عصب شناسی و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشكی معتقد است: كار مفید در سازمان های اداری امروزه حدود ۲۰ دقیقه تخمین زده می شود، اوقات فراغت را بایستی كسب كرد، وی در ادامه می گوید: غایت فعالیت ذهنی در مورد اوقات فراغت ایجاد حس زیبایی شناختی یعنی نقد غفلت زدایی نكته سنجی، مقاومت در مقابل تحمیل آگاهی های كاذب، جرأت ورزی و پیدا كردن هویت راستین شهروندی خواهد بود. وی با اشاره به این كه «اتم را می توان شكافت ولی بینش مردم را به سادگی نمی توان تغییر داد» گفت: می توان فرهنگسرا احداث كرد كه بسیار ارزنده است و جنبه های مثبت و كاربردی را با تحسین و قدردانی تجربه می كنیم ولی فرهنگ مردم به سادگی تغییر نمی كند. نگرش به فرایند كار هنوز قرن ها با واقعیت و روح حاكم زمان فاصله دارد.دكتر سعید معیدفر، استاد دانشگاه تهران با ارائه مقاله ای تحت عنوان شناسایی تقاضای اجتماعی، فرهنگی، هنری و تفریحی شهروندان در ایام فراغت ابراز می كند.اوقات فراغت در مقابل زمانی قرار می گیرد كه فرد در الزامات اجتماعی نظام تقسیم كار اقتصادی درگیر است. زمانی است كه فرد نه مشغول یكی از فعالیت های شغلی، خانه داری و تحصیل، نه در رفت و آمد و نه در حال خواب است. وی با اشاره به تحقیقات به عمل آمده می افزاید: سرانه مطالعه در قالب تقسیم بندی رسانه های مكتوب در كشور ۶ تا ۷ دقیقه در تهران ۵/۷ دقیقه است كه در این میزان در سطح كشورهای توسعه یافته تا ۳۰ دقیقه برآورد می شود.در رسانه های غیرمكتوب به عنوان مثال تلویزیون مدت زمانی كه از آن استفاده می شود در تهران ۴۳۴ دقیقه و در كل كشور ۴۴۸ دقیقه عنوان می كند.دكتر معیدفر پس از ارائه آمار و ارقام فعالیت هایی كه در اوقات فراغت انجام می گیرد اعلام می كند: بیشترین زمان صرف اوقات فراغت در تهران و سایر شهرها صرف تماشای تلویزیون می شود كه ۴۲ درصد این اوقات را تشكیل می دهد، در مراتب بعدی رفت و آمد با دیگران با ۱۴ درصد و ورزش با ۱۰ درصد قرار می گیرند. وی در پایان نتیجه گیری آماری یادآور می شود: ۲۶ درصد زمان فراغت سهم رسانه ها می شود كه كمترین آن به سینما اختصاص می یابد (كمتر از یك درصد) و سهم دو نهاد دولتی صدا و سیما ۵۱ درصد و سهم وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ۱۳ درصد می شود و سهم رسانه صدا و سیما در برنامه ریزی ۸۱ درصد و این سهم برای وزارت فرهنگ ۱۵ درصد می شود. در این آمار مشاهده می شود كه در رسانه های مكتوب ضعف قابل توجهی دیده می شود. دكتر محمود گلزاری، استاد دانشگاه علامه در ادامه می گوید:امكان گزینش، خانوادگی بودن فراغت، غیرمادی بودن، مشاركتی بودن از خصایص اوقات فراغت بایستی باشد و تأكید می كند كه اوقات فراغت باید منشوری داشته باشد و رسانه ها ملزم به پیروی از آن باشند و یادآور می شود كه اعتقاد به جهان فراغت است كه شناخت فراغت را برای راهبران و برنامه ریزان مهیا می كند.۰این كارشناس در ادامه می افزاید: سرانجام پژوهش های میدانی و مطالعات بین رشته ای از مهم ترین وظایف دولت به خصوص شهرداری هاست. همایش به اتمام رسید و این مسئولین و برنامه ریزان هستند كه بایستی لبیكی به این عقاید و آراء دهند ودر به حد اعلا رساندن این اوقات اهتمام ورزند، این در حالی است كه اگر برنامه های مطرح شده در این همایش از جنبه علمی به جنبه كاربردی جامه عمل بپوشاند و در جانب آن متضمن حرفه آموزی و در نهایت به ایجاد فرآیند اشتغالزایی ختم شود، این اوقات بس گرانبها و ذی قیمت به اوج اعلا و جایگاه واقعی خود نزدیك می شود و از نتایج مثبت آن بهروزی و خشنودی جوان و سایر اقشار می شود و ارتباط فرد با جامعه پررونق تر می گردد.آن زمان را آرزو می كنیم و در رویاهایمان می پرورانیم و می دانیم كه رویا ضروری ترین نیاز مغز آدمی است و ملتی كه رویا ندارد، هیچ ندارد.

منبع : روزنامه همشهری