جواهری ناشناخته به نام ترکمن صحرا

استان گلستان با بیش از ۲۲ هزار كیلومتر مربع وسعت، دارای ۹ شهرستان است كه در همگی آنها، آثار تاریخی و جاذبه های طبیعی به گونه ای نابرابر در مسیر گردشگران و بخصوص زائرانی كه قصد عزیمت به مشهد مقدس را از جاده شمال دارند، پراكنده شده است.مهمترین ویژگی استان گلستان را علاوه بر طبیعت بكر و زیبایش، ساكنان بومی و اغلب تركمن آن با آداب و رسومی خاص تشكیل می دهند.
شگفت انگیزی شیوه زندگی تركمن ها
معیشت آنها و پیوند دیرینه شان با اسب در نوع خود جاذبه ای را برای گردشگران داخلی و خارجی در استان گلستان فراهم كرده است.فراموش نكنیم كه برخلاف دیگر استان ها و شهرهای شمالی كشور، در استان گلستان نباید به دنبال لهجه های گیلكی، مازندرانی، تالشی یا حتی شعباتی از آنها باشیم، چراكه اقوام ساكن در این استان را اكثرا تركمن های بومی استان یا تركمن های كوچنده از نقاط دیگر كشور به این منطقه تشكیل می دهند كه به زبان تركمنی سخن می گویند.تركمن صحرا و شهرستان گنبد كاووس، دو مركز مهم اقامت تركمن ها در استان گلستان هستند.
گلستان در یك نگاه
سامانی كه امروزه با نام تركمن صحرا نامیده می شود، در روزگاران باستان دهستان نام داشت. قوم ده یا داه، یكی از تیره های ایرانی نژاد بودند و به زبان نزدیك به فارسی میانه سخن می گفتند. پارت ها كه سده های طولانی بر ایران فرمانروایی كردند به خاندانی به نام پرنی كه زیرمجموعه ای از قوم داه بود، تعلق داشتند. مردم امروزی دشت تركمن صحرا در استان گلستان آمیزه ای از بومیان داه و تركمن تبارهای آمده از آسیای میانه هستند. زبان تركمنی، یكی از زبان های ترك تبار است. بزرگترین شهر تركمن نشین ایران، گنبد كاووس است كه البته در شهر گنبد كاووس، مردمانی از فارس های بومی، آذربایجانی ها و كوچیدگانی از دیگر جاها نیز ساكن هستند.شهرستان گنبد كاووس در بخش شرقی استان گلستان واقع شده كه از طرف شمال به جمهوری تركمنستان، از جنوب به استان سمنان، از غرب به شهرستان مینودشت و از طرف شرق به شهرستان علی آباد كتول محدود است.گنبد كاووس دارای زیبایی های طبیعی و تاریخی فراوانی است كه از معروف ترین آثار آن می توان به میله گنبد كاووس كه بلندترین بنای آجری جهان است، اشاره كرد. میله گنبد كاووس، مقبره قابوس بن وشمگیر و متعلق به سده چهار هجری است. این برج آجری به ارتفاع ۶۰ متر در سال ۳۹۷ هجری قمری به دستور شمس المعالی قابوس بن وشمگیر به شكل استوانه در مركز شهر گنبد كاووس احداث شد.
از دیگر جاذبه های دیدنی گنبد كاووس، آبشار خان بین در شش كیلومتری جنوب این شهر است كه در میان جنگل های انبوه شیرآباد با ارتفاعی بالغ بر ۲۰ متر واقع شده است. در بالای این آبشار، غاری بسیار زیبا وجود دارد كه به تفرجگاهی برای ساكنان بومی و گردشگران تبدیل شده است.تالاب های بین المللی آلاگل، آجی گل و آلماگل واقع در ۶۰ كیلومتری گرگان و نزدیك به گنبد كاووس نیز برای گردشگران نامی آشناست.این تالاب های بین المللی در تمامی فصول و بخصوص در زمستان پرندگانی مهاجر از جمله فلامینگو، قو، اردك، پرستوی دریایی و غاز باكلان را در خود جای می دهند.بندرتركمن و بندر گز در غرب استان گلستان، اولین شهرستان هایی هستند كه از طریق جاده شمال، گردشگران را به خود جلب می كنند. این دو بندر در سرحد شرقی دریای خزر واقع شده اند و به همین سبب مهمترین جاذبه های طبیعی آنان را جاذبه هایی دریایی بویژه منطقه حفاظت شده میانكاله و جزیره آشوراده تشكیل می دهند. این مناطق بیش از ۱۲۶ گونه پرنده، آبزی و حیوان را در خود جای داده اند، به طوری كه بیش از ۴۰ نوع از تنوع حیوانی و پرندگان این مناطق در زمره نادرترین و كمیاب ترین گونه ها شناخته شده اند.گذشته از جاذبه های طبیعی این دو بندر، دوشنبه بازار بندر تركمن و امكانات تفریح دریایی در بندر گز كه توسط شركت سرمایه گذاری مناطق گردشگری در این محل احداث شده از جمله ویژگی های منحصر به فرد در بندر تركمن و بندر گز محسوب می شود.بعد از عبور از بندر گز و تركمن، شهرستان كردكوی و طبیعت پوشیده از جنگل آن، پیش روی مسافران قرار می گیرد. اگر به این شهرستان وارد شدید، حتما از پل تاریخی رادكان دیدن كنید. این پل دارای نوشته ها و كتیبه هایی است كه تاریخ آن به سال ۴۰ هجری قمری مربوط می شود.پس از كردكوی، گرگان مركز استان گلستان قرار گرفته است. شهرستان گرگان كه در قدیم استرآباد خوانده می شد، منتسب به استر، همسر خشایارشاه است كه محلاتی قدیمی مانند نعلبندان، میدان و سبز مشهد را با انواع آثار و بناهای تاریخی در خود جای داده است. علاوه بر این، بافت قدیم استان گلستان را تنها در شهر گرگان می توانید ببینید.منطقه جنگلی ناهارخوران، روستای زیارت، جنگل شصت كلا و منطقه حفاظت شده جهان نما از جمله مواهب طبیعت شهرستان گرگان به شمار می آیند.در شمال این شهرستان، منطقه یا در واقع شهرستان جدیدالتاسیس آق قلا با مرز گمركی اینچه برون واقع شده است.شهرستان آق قلا به دلیل نزدیكی به جمهوری تركمنستان، از گذشته های دور تاكنون محل برگزاری بازارهای متعدد صنایع دستی و لوازم صوتی و تصویری بوده است. اهالی تركمن این شهرستان، كالاهای خود را در پنج شنبه بازارهایی روی پل قدیمی آق قلا كه از زمان صفویه تاكنون باقی مانده است، برگزار می كنند. از این پل هیچ وسیله نقلیه ای حق عبور و مرور ندارد، به همین سبب فروشندگان اجناس خود را با پای پیاده روی پل و مناطق اطراف آن حمل می كنند.مسافران استان گلستان پس از خروج در منطقه آق قلا و گذر از شهرستان گنبد كاووس و بازدید از خرابه های دیوار دفاعی اسكندر از طریق جاده بین المللی گرگان به شهرستان علی آباد كتول و جنگل كبود و دال و پس از آن به جنگل ملی گلستان كه نام استان نیز برگرفته از آن است، می رسند و پس از گذر از تفرجگاه های مختلف گلشن، گلستان و كمپینگ گلزار و توقف و استراحت در آنها از استان گلستان به طور كامل خارج می شوند.هرچند پایان یافتن مناظر طبیعی و جنگل های سرسبز استان گلستان بخصوص در فصل بهار و تابستان و آغاز منظره های خشك و شاید هم بیابانی برای گردشگران نوعی از تنوع را به همراه دارد، اما بی شك خاطره ای خوش را برای آنها به جای خواهد گذاشت.
تركمن ها، اقوامی با سنن دیرین
فرهنگ و رسوم تركمن ها در هیچ یك از قبایل دیگر كشورها قابل مشاهده نیست و تقریبا تا به امروز دست نخورده باقی مانده است. از جمله این رسوم در میان تركمن ها می توان به مراسم پررمز و راز عروسی در میان آنها اشاره كرد. این مراسم در میان تركمن ها سه الی چهار روز به طول می انجامد و شامل مراحلی چون اولی قده، پذیرایی، مصائب (مصاحب)، كجاوه (عروس كشی)، اوجه و اللش دمه یا عقدكنان است. هركدام از این مراحل با انبوهی از آداب و سنن همراه است كه شاید هیچكس جز تركمن ها از راز و رمز آنها برای آغاز یك زندگی جدید آگاه نشوند. اعیاد و جشن های قبایل تركمن صحرا نیز به نوبه خود از ویژگی هایی خاص برخوردار است كه از گذشته های دور در میان تركمن ها رواج داشته و دارد. اعیادی مانند عید قربان، عید فطر و جشن آق آشی.تركمن ها مانند دیگر مسلمانان در عید قربان با تداركاتی كه از سه روز قبل دیده اند، گوسفند قربانی و بعد از ۳۰ روز ماه رمضان، مراسم عید فطر را برگزار می كنند. هر زن و مرد تركمن كه به سن ۶۳ سالگی (سن پیامبر (ص)) می رسد، جشنی و ضیافتی ترتیب می دهد كه به جشن آقاآش معروف است.آوازهای دسته جمعی دختران (لاله)، لالایی مادران (هودی)، سویدقازان یا مراسم تمنای باران، ذكر خنجر و آواز و موسیقی تركمنی از جمله دیگر رسوم مرسوم در میان قبایل تركمن است.عقاید مذهبی و اعتقادی مردم تركمن، بخش قابل ملاحظه ای از آداب و رسوم این قوم را با خود همراه كرده است، به طوری كه تمامی اعیاد و جشن های مذهبی آنها با مراسمی خاص و اغلب از سه تا چهار روز جلوتر آغاز می شود، مثلا تركمن ها جشن عید قربان را از سه روز جلوتر و با برگزاری مراسم گرگون، فوفن و قربان شورا در هر روز به انجام می رسانند. آنها در روز اول خانه تكانی و نظافت می كنند، در روز دوم شیرینی پخش می كنند و در روز سوم و شب عید قربان با خواندن اشعاری به نام قربان شورا استحمام می كنند و خود را برای روز عید قربان آماده می كنند.آنها در روز عید قربان، گوسفند یا گاو قربانی را به هفت قسمت مساوی با نام تركمنی (اوله) تقسیم كرده و آن را میان فقرا پخش می كنند.در تركمن صحرا نیز مانند نقاط مختلف كشور زیارتگاه هایی وجود دارد كه در روزهای مختلف عده ای از تركمن ها به زیارت آنها می روند. مهمترین زیارتگاه های تركمن صحرا عبارتند از امامزاده دانشمند (دالیشمان) كه مقبره امامزاده ملاعلی بوده و نسب او به یكی از چهار یار پیامبر می رسیده است. زیارتگاه خالد نبی در قله كوه گوكچه داغ، زیارتگاه روستای خواجه لر و قدمگاه خواجه بهاءالدین از دیگر زیارتگاه های منطقه تركمن صحرا به شمار می روند.تركمن ها مسلمان و اغلب اهل سنت و پیرو فرقه نقشبندیه هستند كه موسس آن خواجه بهاءالدین نقشبندی بخارایی است كه زیارت مرقدش در بخارا، آرزوی هر تركمنی است. تركمن ها به دلیل دوری از مرقد مراد خویش در شرق بندر تركمن در روستای خواجه لر، یادبودی ساخته اند و چون معتقدند خواجه بهاءالدین در سفر خود به مكه و گذر از این منطقه در آن محل استراحت كرده است، جمعه هر هفته این مكان را زیارت می كنند.
اسب ها، نماد قدرت تركمن ها
در میان جاذبه های گردشگری تركمن ها، ورزش به طور عام و اسب و سواركاری به طور خاص از اهمیت ویژه ای برخوردار است، به طوری كه برگزاری كورس بهاره اسبدوانی در گنبد كاووس، هرساله تعداد بیشماری از گردشگران داخلی و خارجی را مجذوب خود می كند. مهمترین ویژگی كورس های سواركاری تركمن صحرا و گنبد كاووس وجود اسب های اصیل تركمن، یعنی بهترین نژاد اسب در جهان است. عشق و علاقه به اسب و اسبدوانی در بین مردم استان گلستان و بویژه مردم تركمن، ریشه ای عمیق و تاریخی دارد كه ناشی از شرایط خاص جغرافیایی و زیستی این مردم است كه در بیشتر سفرنامه های سیاحان به وابستگی این مردم به اسب اشاره شده است، به طوری كه محمدعلی قورچانچی صولت نظام در سفرنامه خود با عنوان نخبه سیفیه آورده است: علاقه یموت (تركمن) در زندگی تنها به سه چیز است؛ اول اسب، دوم تفنگ و سوم آلاچیق (خانواده).در مناطق تركمن نشین استان گلستان در گذشته مسابقات اسبدوانی به مناسبت های مختلف مانند جشن عروسی، تولد فرزند و ... صورت می گرفته است كه به صورت دواندن اسب به دور میدان بوده كه به زبان محلی (آیلام) خوانده می شود. بزرگترین آیلام عبارت است از ۱۳ بار دواندن اسب به دور میدان كه مخصوص اسب های پرقدرت است. مسابقه دیگر تركمن ها كه امروزه بندرت انجام می شود (دو قری یول) است كه شامل دواندن اسب در یك خط مستقیم می شود و در پایان جایزه ای به نام (بایراق) اعم از گوسفند، پارچه ابریشمی و... را نصیب صاحب اسب می كند.نژادهای شناخته شده اسب های تركمن شامل سه گروه نژاد یاموت، آخال تكه و گوكلان است. تاثیر اسب در هر زاویه از زندگی تركمن ها به حدی است كه كارشناسان معتقدند این تاثیر راحتی در موسیقی این قوم نیز می توان مشاهده كرد، چراكه به اعتقاد آنها علاوه بر وجود ترانه های تركمنی با مضمون توصیف اسب های چابك و پهلوان، پیدایش مبنای مضراب های ساز در موسیقی تركمن ها نیز برگرفته از صدای پای اسب است.

اعظم راستی

منبع : روزنامه همشهری