پیدایش قراسوران دولتی در ایران

ناصرالدین شاه قاجار پس از بازگشت از سفر اروپا در سال ۱۲۹۰ ق، با پیشنهاد مشیرالدوله وزیر امور خارجه مبنی بر تشكل نیرویی كه با روشی نوین به حفظ و حراست از راهها و مناطق روستایی بپردازد موافقت نمود این تشكیلات كه طرحی كمرنگ از ژاندارمری‌های اروپا و بویژه كشور عثمانی بود، به «قراسوران»(۱) مشهور گشت. نظم و كارایی و توسعه این نیرو در اوایل فعالیتش خوب بود. « به دستور سپهسالار ابتدا در راههای اصلی خراسان، گیلان، گرگان، مازندران، سوارانی مسلح برگماشتند و پاسگاه‌هایی نیز برای آنها ساختند، سپس سپهسالار برای امنیت راههای اصلی دیگر استان‌ها و شهرستان‌های مهم كشور، استخدام نهصدو بیست سوار مسلح را در نظر گرفت و گزارش كار و نقشه محل استقرار پاسگاهها را روز پنجم شوال برای شاه فرستاد. شاه این پیشنهاد را پذیرفت و دستور تأمین هزینه آن را داد.» (۲)
عملكرد قراسوران تا هنگامی كه زیر نظر دولت بودند خوب و رضایت‌بخش بود ولی همین كه دولت با هدف كاستن از هزینه‌ها حراست و نگهبانی از راهها را به خان‌های محلی واگذار نمود و تشكیلات قراسوران را تابع آنها نمود، این ارگان كارایی خود را از دست داد. در نتیجه منظور اصلی كه امنیت عمومی بود، حاصل نمی‌گردید چه افراد قراسوران معمولاً از نوكران و گماشتگان و رعایای خود خوانین محلی بوده و هر موقع هر كدام را می‌خواستند، می‌آوردند و هر یك را مایل نبودند،‌بیرون می‌كردند و تعدادی اسلحه سیستم مختلف را هم كه دولت داده بود هر لحظه به دست شخصی می‌افتاد كه صلاحیت و عدم صلاحیت دارنده آن مجهول و به علاوه عیب بزرگ كار این بود كه نفوذ و قدرتی اضافه بر نفوذ محلی به خوانین داده می‌شد و روی همین جریانات یك نوع خودسری و ملوك‌الطوایفی ایجاد شده بود.»(۳)
این ارگان با همین شیوه تشكیلاتی تا پایان حكومت محمد‌علی شاه قاجار پابرجا بود ولی با پیروزی مشروطه‌خواهان ادامه كار قراسوران به صورت سابق امكان پذیر نبود.«روی این اصل اولیاء امور دولت به فكر افتادند كه تشكیلاتی مطابق قشون كشور تشكیل دهنده تا قوای تأمینیه مركزیت یافته، سازمانی منظم و افرادی دیسپلینه بوجود آید كه مناسب با اوضاع روز بوده و بتواند نظم طرق و شوارع و دهستان‌ها را به نحو مطلوب و عملی و قانونی تأمین كند.»(۴)
سرمارلینگ سفیر انگلیس در ایران وضع امنیت راهها را بسیار بد توصیف كرده است:
نفوذ حكومت مركزی به كلی از میان رفته است و شاهد آن نداشتن قدرت است در امر و تحكم به اطاعت حتی در مورد رؤسایی كه تحت اختیار آن واقع‌اند در چنین اوضاع و احوالی دولت‌های وقت هر كدام به مقتضای زمان و برحسب امكانات خود تدابیری برای تثبیت وضع مملكت به كار می‌برند و به منظور رفع ناامنی‌ها و بی‌نظمی‌های راهها درصد تشكیل سازمان‌هایی مجهز و مسلح بر می‌آورند.(۵)
ناصرالملك رئیس‌الوزراء برای رفع این پریشانی‌ها معتقد بودند كه «قشون» موجود باید منحل شود و به جای آن سازمانی كوچكتر ولی فعال‌تر و پرتحرك‌تر به نام ژاندارمری نظام تشكیل گردد كه وظیفه اعاده نظم و آرامش در مرزها و نواحی ایران (وظیفه ارتش) و حفظ امنیت در راهها (وظیفه ژاندارمری) هر دو را به عهده داشته باشد. ولی از فحوای «قانون تشكیل ایالات و ولایات» كه در چهاردهم ذیقعده ۱۳۲۵ ق یعنی چند ماه بعد از معرفی كابینهٔ ناصرالملك به تصویب مجلس شورای ملی رسید، چنین بر می‌آید كه به موجب این قانون، قوای انتظامی كشور در این موقع، شامل «قشون» تابع وزارت جنگ؛ نظمیه، ضبطیه و قراسوران تابع وزارت داخله گردید، به صورتی كه قشون برای حفاظت از مرزهای كشور و برای حفظ امنیت در داخل شهرها و دهستان‌‌ها و در طول راههای كشور به ترتیب ادارات نظمیه، ضبطیه و اداره قراسوران عهده‌دار مسئولیت بودند.
این قانون در تاریخ ژاندارمری ایران نخستین قانون مدون و رسمی است كه در دسترس قرار دارد. به موجب این قانون مقرر بود:
در هر شهری كه اداره حكومتی تشكیل شود، اداره‌یی هم برای ترتیب و تنظیم امور قراسوران‌ها تشكیل گردید. (ماده ۳۴۶)
تعداد قراسوران‌های هر شهرستان باتبادل نظر وزرای كشور، دادگستری و راه، معین گردد. (ماده ۳۴۹)
در تعیین عده‌ای قراسوران‌های ولایتی مقدار و وسعت خاك آن ولایت و اخلاق و عادات سكنه و طوایف آن و همچنین اهمیت طرق و شوارع و عده نظمیه و ضبطیه ولایت منظور نظر قرار گیرد. (ماده ۳۵۰)
رئیس قراسوران‌های ولایتی و معاون و افسران جزء قراسوران دارای درجات نظامی بوده و از افسران نظامی انتخاب شوند و تمام افسران و افراد قراسوران «از حیث درجه و مقام و اعطای مناصب و امتیازات و قواعد خدمتی تابع قواعد و ترتیبات خدمت نظامی باشند (ماده ۳۵۱) و در مورد وظایف قراسوران‌ها، نص قانون چنین بود:
اول وظیفهٔ اداره قراسوران‌ها حفظ و حراست راهها و امنیت طرق و شوارع است و حدود تكالیف آنها در این باب همان است كه در فصول راجع به ادارات ضبطیه و نظمیه مندرج است یعنی آنچه كه بر عهده اداره نظمیه (در شهرها) و ادارات ضبطه (در بلوكات) است با جزیی اختلاف مقتضیات محل، بر عهده اداره قراسوران‌ها نسبت به طرق و شوارع وارد می‌آید.» (ماده ۳۵۳)
اداره قراسوران‌ها مكلف بود اقدامات لازم برای جلوگیری از جنجه و جنایات به عمل آورده مرتكبین جنجه و جنایات و مقصرین را دستگیر نماید... (ماده ۳۵۴)
حدود اقدامات اداره قراسوران‌ها، حفظ راهها و ساختمان‌ها و عماراتی بود كه بر سر راهها واقع بودند.(۶) (ماده ۳۵۶)
آنچه از اسناد و شواهد بر می‌آید كه قراسوران دولتی تا اواخر سال ۱۳۰۰ شمسی در برخی از ایالات و ولایات به فعالیت خود ادامه داد و از سال ۱۳۰۱ به بعد فعالیت قراسوران دولتی پایان یافت.
پانوشت‌ها:
۱ـ قراسوران: كسی كه به سركردگی فوجی از طرف سلاطین در راهها بنشیند تا قوافل را از منازل مخوفه حفظ نمایند.
۲ـ برگ‌های تاریخ، ص ۱۳۶.
۳ـ تاریخ ژاندارمری، ص ۲۲.
۴ـ همان.
۵ـ كتاب آبی، ج ۱، سند شماره ۸۵.
۶ـ تاریخ ارتش ایران از هخامنشی تا عصر پهلوی، ص ۸۸ و ۸۹.

منبع : دوران