مشکلاتی که «هنری مورتیمر دوراند»، دیپلمات انگلیسی برای ایران و آسیای جنوبی ساخت (در این روز ۲۹ اوت)

Henry Mortimer Durand هنری مورتیمر دوراند (دارای لقبSir) که از سال ۱۸۹۴ تا سال ۱۹۰۳ وزیر مختار دولت انگلستان در تهران بود ۲۹ اوت ۱۸۹۹ بدون كسب اجازه از دولت ایران، آماده دیدار از جنوب غربی وطن ما می شد كه این سفر سه ماهه و دو هزار كیلومتری هفته بعد (ماه سپتامبر) آغاز شد و در دسامبر به پایان رسید، بدون این كه دولت تهران انجام آن را مداخله در امور خود اعلام دارد و اعتراض كند!. این سفر بذر فتنه های متعدد را كشت كرد كه یكی از آنها ترسیم خط تقسیم وطن ما به دو منطقه تحت نفوذ روسیه و انگلستان بود. دوراند قبلا خط مرزی دو هزار و ششصد كیلومتری میان افغانستان و هندوستان انگلستان (پاكستان امروز) را تعیین كرده و در سال ۱۸۹۳ آن را به عبدالرحمان خان امیر كابل قبولانده بود كه از قرن بیستم تا كنون منشأ اختلافات و مسائل متعدد بوده است.
دوراند پسر ژنرال ماریون دوراند فرمانده نیروهای انگلیسی در هند كه بر زبان فارسی كاملا مسلط بود به رغم مخالفت شدید مسكو، از سوی لرد رزبری نخست وزیر وقت انگلستان به عنوان نماینده دیپلماتیك این دولت در ایران تعیین و ۱۷ نوامبر سال ۱۸۹۴ وارد تهران شده بود. وی در سپتامبر ۱۸۹۹ سفر خود به غرب ایران را از اصفهان آغاز كرد. او در این سفر با سران قبایل بختیاری، سران لرستان و بزرگان و معتمدان محلی منطقه كارون (خوزستان) ملاقات و دوستی برقرار كرد و پس از دادن آموزش و وعده به آنان، به تهران بازگشت. دوراند قبلا اطلاعات فراوان درباره سیستان، كرمان و فارس به دست آورده بود. او یك دهه پیش گزارش رساله مانندی درباره اهمیت سیستان كه ریشه شاهان باستانی ایران (كیانیان) از آنجاست برای دولت انگلستان فرستاده بود. دوراند در گزارش دیگری، دولت متبوع خود را از تاریخچه برخوردهای اعراب شیعه و سنی بین النهرین (عراق) آگاه كرده و نوشته بود كه این برخوردها با حكومت بوئیان دیلمی (ایرانی ها) كه شیعه مذهب بودند بر بین النهرین آغاز شد و در این دوره شیعیان برتری داشتند، بعدا با روی كارآمدن سلجوقیان این برتری از آن سنی ها شد و صفویه دوباره برتری شیعیان را احیاء كرد كه عثمانی ها ورق را برگردانیدند و این تناوب ادامه داشته است.
محصول دیدار دوراند از جنوب غربی ایران ترسیم خطی از خانقین به سیستان بود كه ازهمدان، اصفهان، یزد و كرمان می گذشت. همین خط كه به «دوران لاین» دوم معروف شده است در سال ۱۹۰۷ در مذاكرات سن پترزبورگ مورد استناد قرار گرفت و خط تقسیم ایران به دو منطقه نفوذ آن دو قدرت اروپایی شد.
دوراند در زمان امتیاز نفت، قتل ناصرالدین شاه، به شاهی رسیدن پسرش مظفرالدین و مشروطه خواهی در ماموریت تهران بود. دوراند زمانی به سفارت انگلستان در تهران منصوب شده بود كه نفوذ روسها در دربار ایران رو به گسترش گذارده بود و لرد رزبری نخست وزیر وقت از دوراند خواسته بود كه نظرش را بدهد. دوراند پس از یك بررسی كامل چنین نظر داده بود: روس ها می خواهند كه سلطنت ایران رونوشتی از سلطنت روسیه باشد. لذا، سیاست ما در ایران كه دربار شاه و رجال آن به ویژه علی اصغرخان (اتابك اعظم) به دام روس ها افتاده اند نمی تواند خارج از یكی از این سه راه باشد. ا ـ همكاری و هماهنگی با روس ها با هدف حفظ منافع انگلستان. ۲ ـ به روسیه اخطار شود كه اگر در غرب ایران پیشروی بیشتری كند (نفوذ خود را گسترش دهد) با واكنش انگلستان در مناطق جنوبی ایران رو به رو خواهد شد. ۳ ـ با حفظ نظام سلطنتی، كمك به ایجاد تغییرات روزافزون در مدیریت و اداره كشور (مشروطیت ـ محدود شدن اختیارات دربار). دولت انگلستان راه سوم پیشنهادی دوراند را پذیرفت و .... دخالت های دوراند در اوضاع ایران و ایجاد تغییرات در وضعیت سیاسی به قدری گسترده و علنی بود كه حتی مورد اعتراض هربرت بوئن نماینده سیاسی آمریكا در تهران قرارگرفت و جریان را به واشنگتن گزارش كرد كه در مطبوعات آمریكا انعكاس یافت. این انتقاد به قدری مستدل بود كه نظر سالزبری نخست وزیر انگلستان (از حزب محافظه كار) را نسبت به دوراند تغییر داد و بعدا محل ماموریت دوراند به مادرید و واشنگتن تغییر یافت و وی پس از ماموریت واشنگتن، به كار نویسندگی روی آورد و كتاب های متعدد نوشت از جمله «نادر شاه»، «دیدار پاییزه از غرب ایران»، «پدرم ژنرال ماریون دوراند (بیوگرافی پدرش)» و ... و یك اتوبیوگرافی (زندگینامه خودش).
درباره كارهای این دیپلمات انگلیسی كتاب ها و رسالات متعدد انتشار یافته كه كاملترین آنها را توماس اسمیت تحت عنوان «نفت و كانوا» نوشته است. دوراند كه قبل از ماموریت ایران، چند ماموریت در افغانستان انجام داده بود. وی كه به همراه ژنرال رابرتز در دومین جنگ انگلستان و افغان ها شركت كرده بود با ترسیم خط مرزی افغانستان در منطقه هندوكش كه مرز فعلی افغانستان و پاكستان را تشكیل می دهد و قبایل منطقه را به زیان افغانستان تقسیم كرده است مسئله آفرین شده است. دولت كابل تاكنون بارها به این خط (دوراند لاین ـ۱) اعتراض كرده و در سال ۱۹۹۳ انقضای اعتبار آن را اعلام داشته است. ناقص و غیر طبیعی (مغرضانه) بودن همین خط باعث شده است كه یك ایالت مرزی پاكستان به صورت فدراسیون قبیله ای اداره شود كه گفته شده است مخفیگاه القاعده است. ناقص بودن همین خط نزدیك بود كه در دهه ۱۹۶۰ به جنگ افغانستان و پاكستان منجر شود كه با میانجیگری دولت وقت ایران مسئله موقتا فیصله یافت، ولی آتش زیر خاكستر باقی مانده است.

دکتر نوشیروان کیهانی‌زاده

منبع : تاریخ ایران و جهان در این روز