روان‌شناسی پاداش و تنبیه

تردیدی نیست که فرآیند اجتماعی شدن فرزندان، مستلزم اجرای انضباط در شئون گوناگون زندگی است، در خصوص انضباط، مسئله پاداش و تنبیه مطرح می‌شود یعنی والدین چه تدابیر تشویقی و تنبیهی را باید در نظر بگیرند تا به فرایند اجتماعی شدن کودکان کمک کند. در زیر به توضیح این دو مفهوم می‌پردازیم:
● پاداش چیست؟
پاداش را معمولاً رویدادی می‌دانند که بلافاصله بعد از رفتار اتفاق می‌افتد و سبب افزایش آن رفتار می‌شود. بنابراین پاداش چیزی است که به دنبال رفتار به خصوصی می‌آید و سبب نیرومندی یا افزایش تعداد دفعات بروز آن رفتار می‌شود.
چون ما پاداش را بنا به هدفمان و با توجه به تأثیراتی که در نوجوان می‌گذارد تعریف می‌کنیم ممکن است چیزی که برای یک نوجوان پاداش به حساب آید برای دیگری پاداش به حساب نیاید. بنابراین بسیار مهم است که بدانیم چه چیزی برای نوجوان پاداش به حساب می‌آید.
● برنامه‌های پاداش
در مواردی استفاده مداوم از پاداش کار مناسبی نیست. در بعضی موارد نوجوان ممکن است از گرفتن پاداش خسته شود، (پاداشها مانند خوراکیها، اشیا، انواع فعالیت‌ها، تحسین‌های کلاس، ابراز احساسات و ...) و بنابراین رفتار مطلوب را کمتر انجام دهد. در اغلب موارد که پاداش به طور مداوم داده شده است، وقتی که پاداش قطع شده، رفتار به سرعت کاهش یافته است. اگر بعد از اینکه نوجوان در یادگیری رفتار مورد نظر تا حدودی پیش رفت، کم‌کم به جای پاداش مداوم به صورت متناوب به او پاداش داده شود، کاهش رفتار بروز نخواهد کرد.
منظور از پاداش مداوم پاداشی است که بعد از هر بار که فرد رفتار مورد نظر را انجام دهد به او داده شود و منظور از پاداش متناوب پاداشی است که دوره به دوره بعد از اینکه نوجوان رفتار درست را انجام داد، پاداش دریافت کند.
● پاداش نسبتی ثابت
در این برنامه، نوجوان بعد از انجام دادن رفتارهای مورد نظر تا تعداد ثابتی پاداش می‌گیرد و این تعداد می‌توان متناوب باشد. مثلاً نسبت ثابت ۴ به این معنی است که بعد از آن که نوجوان چهار رفتار صحیح را انجام داد، پاداش می‌گیرد.
● برنامه پاداش نسبتی متغیر
در اینجا نوجوان همواره بعد از همان تعداد ثابت پاسخ‌های درست پاداش نمی‌گیرد، مثلاً ممکن است است بعد از انجام یک کار مطلوب پاداش بگیرد و دفعه دیگر بعد از انجام سه کار مطلوب پاداش بگیرد و ...
● برنامه پاداش فاصله‌ای ثابت
در این برنامه نوجوان بعد از گذشت یک فاصله ثابت پاداش می‌گیرد، امّا فقط در صورتی که بعد از پایان فاصله ثابت رفتار مورد نظر را اجرا کند. مثلاً فاصله زمانی یک ساعت به این معنی است که باید یک زمان یک ساعتی بگذرد تا نوجوان بتواند امکان گرفتن پاداش را پیدا کند.
● برنامه پاداش فاصله‌ای متغیر
در این برنامه نوجوان بعد از فاصله‌های نامعین پاداش می‌گیرد.
مثلاً بعد از گذشت فاصله‌ای معین پاداش می‌گیرد و در زمان دیگر بعد از گذشتن فاصله‌ای دیگر و متغیر با دفعه قبل پاداش می‌گیرد.
● تنبیه
تنبیه خشن‌ترین و نامطلوب‌ترین روش تغییر و اصلاح رفتار است. تنبیه عبارت است از ارائه محرک آزارنده بعد از یک رفتار نامطلوب، به منظور کاهش دادن نیرومندی آن رفتار.
▪ مشکلات ناشی از تنبیه
هرچند که مشاهدات روزانه و شواهد آزمایشی نشان داده‌اند که تنبیه در کاهش دادن رفتار نامطلوب به‌طور موقت موثر است امّا باید توجه داشت که تنبیه باعث نابودی رفتار تنبیه شده نمی‌شود، بلکه تنها اثر آن این است که رفتار نامطلوب را موقتاً واپس می‌زند. به عبارت دیگر رفتار تنبیه شده هنوز در خزانه رفتار فرد باقی می‌ماند و زمانی که عامل تنبیه‌کننده از میان رفت، آن رفتار مجدداً ظاهر می‌شود.
-‌ از اشکالات دیگر تنبیه این است که احساس ناخوشایند ناشی از تنبیه در لحظه تنبیه شدن باعث انزجار و نفرت تنبیه‌شونده از فرد تنبیه‌کننده می‌شود.
- تنبیه کردن یک امر مُسری می‌شود. یعنی نوجوانی که تنبیه می‌شود به این امر عادت می‌کند.
- تنبیه در فرد ایجاد عادت مثبت نمی‌کند و فردی که تنبیه می‌شود از روی میل و رغبت درونی به انجام عمل مثبت روی نمی‌آورد.

حمیدرضا کاظم‌زاده
کارشناس تعلیم و تربیت

منبع : روزنامه اطلاعات