سرامیک ایران در دوره اسلامی

● از صدر اسلام تا قرن هشتم هجری
۱) سرامیک بدون مینا
رایج ترین شکل آن کوزه ای است که گردنی استوانه ای، بدنه ای گرد و دسته ای صاف داشته و به روی پایه ای سوار می شده است. محل تزئینات بر حسب زمان فرق میکند. در ابتدا مناظری از گل و گیاه یا صور حیوانات، در قسمت بالا و پایین بدنه نقش می شده است، حال آنکه آثاری که قدمت کمتری دارند با نقوش هندسی، کتیبه هایی به خط کوفی یا نسخ، آرابسک هایی از گل وبرگ، تصاویر زمخت وگاه ملهم از طبیعت، آذین شده اند. محل این نقوش بر اطراف شانه بوده و تا کمر ظرف امتداد می یافته است. به همین طریق شکل کتیبه ها و متن آنها در طی قرون دستخوش تغیراتی شده اند. واژه متداول «برکت» در ظروف متاخر جای خود را به اشعار فارسی که در قرن هفتم هجری (۱۳ میلادی) زبانزد خاص و عام بودند، میدهد و شکل حروف، تحت نفوذ نحوه نگارش کتیبه ها بر بناهای بزرگ همین دوران که به وسیله کاشی انجام می شده است، قرار می گیرد.
تنها نمونه ای که دارای تاریخ است و تا کنون شناخته شده ظرفی است متعلق به موزه لوور که گردن و دسته آن شکسته است. این ظرف با نقوشی از لک لک ها و پرندگان کوچک رودرو آذین شده اشت و در سال ۶۱۲ هجری (۱۲۱۶م) توسط کوزه گری به نام محمدالمکری که هنرش از سنتهای متداول در ری فاصله گرفته ساخته شده است.آثار دارای امضا و بدون تاریخ چندان کمیاب نیستند. این آثار از ساوه و ری به دست آمده اند. یکی از آنها مزین به کتیبه ایست به خط کوفی که بین دو رشته نقوش اسلیمی قرار گرفته و بیانگر آرزوست، و اینچنین ختم میگردد (( عمل بلقیس )) . در واقع میدانیم کوزه هایی که نقوش آنها قالبی است، در دو قسمت ساخته می شود، که در بعضی از انواع قدیمی آنها محل اتصال کاملاً مشهود است. ولی در دوره های یاد شده این دو قسمت را چنان اسنادانه به هم متصل می کرده اند که تفاوتی بین این سه اثر به جز در تزئینات قسمت تحتانی آنها که به وسیله قلب های مختلف ساخته شده اند وجود ندارد.بعد ها کتیبه بیش از بیش اهمیت پیدا کرده و بر قسمت شانه ظرف مقام والایی را اشغال می کند و متنی که غالباً عرضه می شود همان مدح آب است.
۲) سرامیک معروف به گبری
در فاصله قرن سوم (قرن ۹ میلادی) تا آخر قرن پنجم هجری(قرن ۱۱ میلادی) بهترین سفالهای ری که نویسندگان عرب به آن ها «مداهنه» لقب داده اند تولید شده است. به نظر می رسد گونه ای از آنها با تزئیینات منقوش در محلات مختلف شهر و حتی حومه آن ساخته می شده که از لوازم خانگی بوده و مورد استفاده روزمره داشته است. این ظروف گلی صورتی رنگ ساخته می شدند و مینایی سفید با لبه سبز رنگ که در زیر آن تصاویری از گل و برگ یا صور حیوانات نقش می شدند، آنها را می پوشاند. از این دسته نمونه ای که هنوز هم مهمترین آنها است قدح بزرگی است متعلق به موزه اسلامی برلن که نقوشی از نیم دایره های مضاعف آن را مشبک کرده اند. این نیم دایره ها در قسمت پایین در اطراف یک لوحه مرکزی که نمایی فوق العاده زیبا دارد به هم متصل می شود. اطراف این ظرف را نقوشی از گل ها، پرندگان کوچک رودر رو با حالتی مهالجم، خرگوش های دوان، شیرهای نشسته با پایی افراشته، بز ها و... آذین کرده اند.در ته ظرف پرنده ای با دم چتری و در بالای سرش گلی پنج پر مزین به دو رمان کوچک به هم پیچیده وجود دارد. نقش این گل که سر پرنده را زینت بخشیده بیشباهت به روبان دوره ساسانیان که به دور گردن مجسم می شده نیست، ولی مراحل میانی این ارتباط به دست نیامده. در باب تاریخ قطعی ساخت این سرامیک در ری نمی توان تنها به وجود این سنت ساسانی اکتفا کرد و آن را متعلق به دوره ساسانیان دانست. با این همه بقایای این نوع ظروفسرامیک، از نظر زمانی آنقدرها از آخرین یافته های ساسانی فاصله ندارند و محل کشف آنها نیز در فاصله سه متری محل پیدایش سکه های نقره ای پیروز(۴۵۹-۴۸۴ میلادی) پادشاه ساسانی است.
۳) سرامیک براق(دارای مینا)
دستیابی به رساله ابولقاسم عبدلله بن محمد ابن ابی طاهر در رابطه با فنون سرامیک کاشان ضمن افشای یک مرکز بزرگ سفالگری که شهر ری بر آن سایه انداخته است ، راه خل های نویی برای حل مساله تکنیک ارائه می دهد.اوج فعالیت و شکوفایی کارگاه های ری فقط تا ابتدای ربع دوم قرن هفتم هجری قمری(۱۳ میلادی) بوده است، حال آنکه شهر صنعتی مهمی چون کاشان قطعا کارگاههای دیگری نیز داشتهکه هنر آنها از نظر دور مانده است.
آثار مربوط به کاشان دارای خصیصه مشترکی بودند که آنها را از محصولات ساوه و ری متمایز میسازد و آن عبارت است از رنگ سفید و ماده شفاف و مقاومی که روی سفال می کشیدند. این ماده از اختلات در کوهی (کوارتز) یا شکر سنگ و نوعی سنگ سفید معروف به بطانه که از کوههای فین در نزدیکی کاشان بدست می آمده ساخته می شده است.

سارا مردانی
/isfhandicraft.blogfa.com

منبع : مطالب ارسال شده