تاریخچه مقام ابراهیم (علیه السلام)

مقام ابراهیم یکی از «آیات بینات» الهی است و نماز طواف نزد مقام، دارای فلسفه عمیق اعتقادی، اجتماعی و تاریخی است و به همین دلیل در فقه اسلامی به ‏ویژه فقه امامیه، نماز طواف در حج و عمره جز پشت مقام ابراهیم یا نزدیک آن پذیرفته نیست؛ چنانکه آیه کریمه: وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلّیً...(۱) بیانگر است و روایات نیز به تبیین و تشریح آن پرداخته و فقهای عظام بدان فتوا داده‏اند. در این نوشتار نگرشی گذرا داریم به پیشینه این سنگ تاریخی و فلسفه نمازِ طواف در جوار مقام و پاره‏ای احکام و دیدگاه‏های فقهی آن.
● مقام و ریشه تاریخی آن
مقام (به فتح میم) در لغت به ‏معنای محل قیام و جایِ ایستادن است و در اینجا مقصود همان سنگی است که ابراهیم خلیل (علیه‏السلام) هنگام بنای کعبه بر آن ایستاد و با دستیاری اسماعیل (علیه‏السلام) عَلَم کعبه را برافراشتند و به روایتی، سنگی که حضرت ابراهیم پس از بنای کعبه بر آن ایستاد و آهنگ حج داد و مردم را فراخواند تا به طواف بیت عتیق بیایند و هنگام ایستادن اثر پای او بر آن سنگ نقش بست.
آثار و اسناد تاریخی نشان می‏دهد که مقام ابراهیم در تاریخ پیشینه‏ای گسست‏ناپذیر دارد. جناب ابوطالب عموی گرامی پیغمبر (صلی‏الله‏علیه‏و‏آله) در شعری به این موضوع اشاره کرده و می‏گوید:
و موطی‏ءُ ابراهیم فی الصخر رطبهٔ علی قدمیه حافیاً غیر ناعل
«اثر پای ابراهیم در این سنگ پابرجاست آنگاه که با پاهای برهنه و بدون کفش بر آن ایستاد.»
از برخی روایات استفاده می‏شود که مقام ابراهیم (علیه‏السلام) از سنگ‏های بهشتی است؛ مانند «حجرالأسود» و «حَجَر بنی‏اسرائیل» و در برخی روایات آمده است که چون آدم (علیه‏السلام) به بنای کعبه مأمور شد، کوه ابوقبیس صدا زد: «ای آدم، امانتی نزد من است، یکی حجرالأسود و دیگری مقام ابراهیم و آدم آن دو را گرفت و در موضع خود در دیوار کعبه نهاد.»
● مشخصات مقام
مقام ابراهیم، آنگونه که توصیف کرده‏اند، سنگی است از نوع مرمر، به رنگ سفید مایل به زردی و سرخی، به شکل مکعب، با مساحت حدود یک ذراع در یک ذراع (حدود ۴۰ × ۴۰ سانتی‏متر و یا ۳۶ × ۳۶ سانتی‏متر) با ارتفاع بیست سانتی‏متر که با پوشش از ورق طلای خالص اطراف آن بسته شده و جای دو پا در وسط آن دیده می‏شود که بر اثر تماس دست زائران، اثر دقیق پاها و انگشتان آن مشخص نیست و تنها دو حفره بر جای مانده است.
این سنگ بر پایه‏ای از سنگ مرمر با قطر ۳۶ سانتی‏متر قرار گرفته و با اتصالاتی از طلا بدان مهار گردیده است. مقام در داخل مقصوره‏ای از شیشه، از نوع کریستال قرار گرفته و بالای آن قبه‏ای کوچک است و هلالی بر فراز آن نصب گردیده است. ارتفاع این بنا از کف زمین به سه متر بالغ می‏گردد. مقام در ضلع شرقی کعبه، تقریباً مقابل درِ کعبه مستقر است و کسی‏ که رو به مقام بایستد کعبه و درِ خانه را پیش روی دارد. مقام ابراهیم علیه‏السلام مورد توجه و احترام عمومی زائران از هر فرقه و مذهب می‏باشد. هر چند در مورد نماز پشت مقام اختلاف نظریه‏های فقهی وجود دارد.
● پیشینه مقام ابراهیم (علیه السلام)
هر یک از مشاعر و مناسک حج را پیشینه‏ای است که نشان می‏دهد رمز و راز این مشاعر و مناسک، فراتر از آن چیزی است که در بدو امر جلب نظر می‏کند؛ از این‏رو خداوند حج را مشتمل بر «آیات بینات» خوانده است: فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ...(۲) از جمله این آیات روشن و روشنگر، مقام ابراهیم است که تخصیص به ذکر داده شده. مقام هر چند به ‏ظاهر بیش از قطعه ‏سنگی نیست که اثر پای انسانی بر آن نقش بسته است، اما از نظر تاریخی این سنگ ویژگی خاص دارد و از آن مهمتر بُعد معنوی آن است که با این آیات نمادین تبیین می‏گردد.
نقطه آغازینِ مقام، چنانکه در روایتی از امام صادق علیه‏السلام نقل شده، بدین‏گونه است: «هنگامی که خداوند به ابراهیم وحی کرد اعلام حج کند، سنگی را که جای پای ابراهیم بر آن است، گرفت و در کنار خانه کعبه، درست مقابل موضع کنونی مقام نهاد و بر آن ایستاد و با صدای بلند فرمان الهی را اعلام نمود و همین ‏که ابراهیم لب به سخن گشود، آن سنگ تحمل وی را نداشت و دو پای او در آن فرو رفت. سپس ابراهیم پای خود را به سختی از آن سنگ بیرون کشید. با مرور زمان، وقتی ازدحام مردم موجب مشقت و زحمت زائران بیت شد، آن سنگ را از جای پیشین به محل کنونی (با فاصله ۲۶ ذراع و نیم، تقریباً سیزده متر، از خانه کعبه) منتقل کردند تا مطاف برای زائران خلوت شود و بدینگونه بود تا خداوند حضرت محمد (صلی‏الله‏علیه‏و‏آله) را به رسالت برانگیخت و آن حضرت مقام را به همان محلی برگرداند که ابراهیم نهاده بود و بدینگونه بود تا پیامبر رحلت نمود و در زمان ابوبکر و اوایل خلافت عمر نیز بدین منوال بود تا این ‏که عمر دستور داد به جهت ازدحام زائران مقام به ‏جای قبلی برگردانده شود... .»(۳)
از برخی روایات استفاده می‏شود که مقام ابراهیم (علیه‏السلام) از سنگ‏های بهشتی است؛ مانند «حجرالأسود» و «حَجَر بنی‏اسرائیل»(۴) و در برخی روایات آمده است که چون آدم (علیه‏السلام) به بنای کعبه مأمور شد، کوه ابوقبیس صدا زد: «ای آدم، امانتی نزد من است، یکی حجرالأسود و دیگری مقام ابراهیم و آدم آن دو را گرفت و در موضع خود در دیوار کعبه نهاد.»(۵)



پی‌نوشت‌ها:
۱. بقره: ۱۲۵ .
۲. آل‏عمران: ۹۷ .
۳. علل‏الشرایع، ص۴۲۳ .
۴ . تفسیر عیاشی، به نقل از مقاله میقات عربی، شماره ۹، ص۱۹۲ .
۵ . میقات عربی، همان، از قصص‏الأنبیای قطب راوندی.
فراوری توسط مهری هدهدی

منبع : تبیان