مهمان نامه بخارا

«و نهر سیحون، از انهار اربعه عالم است.‎/‎/ و آن نهر را در زبان اهل آن بلاد، آب خجند گویند؛ و مردمان ازبک و مغول، آن را آب سر خوانند؛ و فی الواقع، آن نهر غریب است. مبادی منابع او برحسب آنچه مرئی می شود، اوایل بلاد خجند و شاهرخیه و آن نواحی است.
و زیادت از سیصد فرسخ، در میان ترکستان و قشلاق ازبک، روان می شود؛ و در اواخر بلاد ازبک، در ریگستانی که اهل آن بلاد او را قراقم خوانند، نضوب می کند؛ و آثار آن نهر، در تلال ریگ آن بلاد محو و ناچیز می گردد. و در این سیصدفرسنگ، که محل جریان نهر سیحون است، جمیع سواحل و اطراف او محفوف به علفزارها و نیستان فراوان است؛ و از ممرها و مداخل آن نهر، انهار عظیمه منشعب گشته، زراعات بسیار از آن می نمایند و اگر اندیشه غارت و ویرانی به واسطه عبور لشکر قزاق نبودی، شایستی معمورترین عالم، آن بلاد بودی و شاید که در انهار عالم، هیچ نهر در کثرت منافع و مداخل فواید، از علف و هیمه و شکارگاه های کثیر الفواید، به نهر سیحون نباشد. آب زلال او حیاتبخش ابدان حیوان، لیکن چون چشمه حیات محفوف به ظلمات غارتگران قزاق.»
مشهور به «خواجه ملا» یا «خواجه مولانا» و «امین» همچنین و نامش البته، امین الدین ابوالخیر فضل الله بن روزبهان بن فضل الله خنجی اصفهانی به تاریخ وفاتی مشخص در ۹۲۸ هـ.ق و تاریخ میلادی نامشخص حدود ۸۵۰ تا ۸۶۰ هـ .ق «خواجه مولانا» صاحب «مهمان نامه بخارا»ست که از آثار منثور و ارزشمند قرن نهم است. او زندگانی اش، بیشتر در دربارهای ترکمانان آذربایجان و ازبکان ماوراءالنهر سپری شد. وی از مشهورترین دانشمندان و مؤلفان قرن نهم است که «مهمان نامه بخارا» را در باب تاریخ سلسله امرای ازبک و جنگ های شیبانی خان، به سال ،۹۱۴ در بخارا، آغاز به نوشتن کرد و در جمادی الاولی سال ۹۱۵ در هرات به پایان رساند. کتاب در واقع شرح زندگی اجتماعی نواحی ماوراءالنهر و ترکستان است و تاریخ نگاری آن، در سایه توصیفات دقیق نویسنده از جغرافیا و زندگی مردم آن نواحی قرار گرفته است و در برخی لحظات نیز، «متن» کاملاً رنگ و بوی داستانی به خود گرفته.
«سیم روز از نزول، متوجه قلعه اوزکند شدند و آن، قلعه ای است هم بر سال نهر سیحون، در معموری، دون قلعه ارقوق؛ و مسافت از او تا سیحون یک فرسخ باشد.‎/‎/ چون از اوزکند کوچ کردند، متوجه به جانب معبر شدند که بر یخ عبور کنند. شروع در قطع بیشه نیستان و جنگل بی پایان نموده، بعضی از دلیران لشکر خود را امر فرمودند که توجه نمایند و محل گذشتن لشکر پیدا کنند.‎/‎/ و از طرف حضرت عبیدالله سلطان، ایلچی رسید که معبری که ما عبور کردیم، یخ آن، چون پری پران بود که طاقت تاخت عساکرآجال نداشت و بسیار از امتعه ما غرق شد و حضرت خان، بر سر همان معبر رفتند که عساکر عبیداللهی، بعضی امتعه را عرضه غرق و تباهی ساخته بودند و از مبالغه، بر بعضی از نهر، بالای یخ رانده و از سیلان آب، همچون آب از سیلان بازمانده، به طرف قاقی دیگر روان شدند. و با اندک نفری، از این قاق عبور نموده، اکثر عساکر، در این طرف قاق بازماندند؛ و میان ایشان، سه روزه راه افتاد؛ زیرا که معبر تنگ بود و اطراف قاق، یخ به آب آمیخته بود.»
ارزش اختصاصی «مهمان نامه بخارا» را شاید بتوان در این نکته خلاصه کرد که «وصف» به رویکردی کاربردی در «متن» بدل شده و از حالت «زینتی» در آمده و به همین دلیل است که خواننده با جلوه هایی داستانی روبه روست. [اگر نگوییم با داستان که نشاید و نباید به چنین متونی گفته شود چرا که در بهترین جلوه خود، «پیش داستان» محسوب می شود و نه بیش.] این کتاب، تقریباً مقارن قرن شانزدهم میلادی نوشته شده و در آن زمان، ادبیات روسی، آنقدر حضور و قدرت نداشته که بتواند به دیگر زبان ها تسری یابد اما می توان جلوه هایی از توصیفات درخشان آثار قرن نوزدهم روسیه را در این کتاب دید و نه به یقین، اما به هرحال در هاله ای از آن، پنداشت که آن ادبیات، متأثر بوده از چنین متونی یحتمل.



یزدان سلحشور

منبع : روزنامه ایران