قلمزنی‌‌

● قلمزنی‌ مس‌ و برنج‌‌
آنچه امروز بعنوان قلمزنی‌ شناخته میشود و مصنوعات فراوانی‌ اعم‌ از مس‌ و برنج‌ بوسیله آن‌تزئین میگردد در ایران دارای سابقه ای بسیار طولانی‌ است‌. ‌
از آثار فلزی دوره‌ هخامنش نمونه‌های بسیاری‌ بدست‌ نیامده تا دور نمای رواج این‌ هنر در‌آن دوران را مشاهده کنیم ولی‌ مجموعه‌ ظرفها و بشقابهای نقره و طلای عصر ساسانی‌ که‌ ‌بدست‌ استادان ایرانی‌ قلم خورده‌ است‌ و سلاطین این‌ سلسله را در بزم یا رزم‌ و شکار ‌نشان میدهد و در موزه‌ ارمیتاژ شهر لنینگراد نگاهداری‌ میشود رواج صنعت قلمزنی‌ را در ‌آن عصر تایید میکند. ‌
در دوران اسلامی‌ تاریخ‌ ایران صنعت قلمزنی‌ رواج فوق العاده‌ داشته است‌ و شاهد بر این‌‌مطلب مجموعه‌ ابریقهای برنزی و آثار زیبای فلزی از نوع بخوردان و ظرفهای آبخوری‌ است‌ که‌ ‌بشکل حیوانات و پرندگان ساخته شده و بیشتر آنها در خراسان و همدان و ری‌ و سمرقند ‌بدست‌ آمده است‌. ‌
جالب‌ترین‌ هنر فلز کاری‌ دوره‌ سلجوقی‌ ترصیع مس‌ قرمز رنگ‌ و دادن‌ نقره بر روی‌ ظروف‌‌برنزی و بعدا روی‌ برنج‌ بوده‌ است‌. هنر طلا کوبی‌ و نقره کوبی‌ مفرغ در سده هشتم و نهم ‌هجری به‌ درجه‌ کمال رسید و در این‌ دوره‌ آثاری‌ مانند قدح و سینی و تنگ و هاون‌ و قلمدان ‌و منقل و آینه و جعبه جواهر و شمعدان ساخته شده است‌. ‌
کارهای مفرغی‌ عصر صفویه‌ از بهترین‌ کارهای جهان بشمار میرود. فولاد در دست‌ هنرمندان‌عصر صفوی مانند قلم نقاش مط‌یع و انعطاف پذیر و لط‌یف شده بود. نقش بر فولاد آنچنان ‌زیباست‌ که‌ با قلم نیز بهتر از آن نمیتوان ایجاد کرد. نمونه‌های این‌ ظروف‌ در موزه‌ ایران ‌باستان تهران موجود است‌. ‌
از پسندیده ترین‌ نگاره‌های قلمزنان به‌ روی‌ ظرفهای مسی و برنجی در دوره‌ قاجار نقشهای غیر‌اسلیمی گلهای در هم‌ پیچیدهای است‌ که‌ حیوانات و پرندگان بسیاری‌ را در بر میگیرد و ‌برخی‌ از آنها همچون میمون و فیل بومی‌ ایران نیستند تصاویر پرندگان و حیوانات وجه‌ ‌مشخص اینگونه‌ ظرفهاست‌. ‌
بیشتر فرآورده‌های فلزی که‌ ظرف یک‌ قرن اخیر در ایران ساخته شده از مس‌ هستند که‌‌بسیاری‌ از این‌ فرآورده‌ها برای مصرف روزانه‌ ساخته شدهاند و بدون‌ تزئین هستند و عنصر ‌اصلی زیبایی‌ آنها همان شکل آنهاست‌ ولی‌ آلات مسی که‌ ارزش‌ نمایشی بیشتر داشتهاند ‌معمولا مورد توجه‌ صنعگران و هنرمندانی‌ چون قلمزنی‌ و کنده کار و گاه نیز بر جسته کار ‌قرار گرفتهاند. ‌
اصفهان همیشه از مراکز مهم صنعت قلمزنی‌ ایران بوده‌ و هست و در حال حاضر بیشترین‌‌تعداد کارگاههای صنایع‌ دستی اصفهان را کارگاههای قلمزنی‌ مس‌ و برنج‌ تشکیل میدهند و ‌تعداد شاغلین این‌ رشته نسبت به‌ سایر رشتهها زیادتر است‌. ‌
دامنه هنر فلز کاری‌ در ایران بسیار وسیع است‌ از جمله می‌توان از هنر مشبک کاری‌ نام برد‌که وسایلی از قبیل فانوس، آباژورهای پرنقش و نگار مسی و برنجی، بخوردان، گلدان و ‌پوشش‌ بط‌ری را شامل‌ میشود. ‌
مواد اولیه مورد مصرف سازندگان فرآورده‌های مس‌ و برنج‌ شامل‌: مس‌، برنج‌ و آلیاژ هایی‌‌از این‌ دو است‌. ‌
ابزار کار صنعتگران این‌ رشته از دو دسته تشکیل میگردد یک‌ دسته ابزاری‌ که‌ در مرحله‌ساخت‌ محصولات مورد مصرف قرار میگیرد مانند دستگاه خم‌ کاری‌، موتور فرچه‌، کوره‌ برقی‌، ‌سندان، چکش، دسته دیگر ابزاری‌ که‌ در مرحله قلمزنی‌ مورد احتیاج است‌ مانند دستگاه قیر ‌آب کنی، پرگار انواع قلم آهنی، چکش و غیره . ‌
● نحوه تولید
شیوه کار قلمزنان چنین است‌ که‌ ابتدا داخل‌ ظرف ساخته شدهای را که‌ قرار است‌ قلمزنی‌ بر‌روی‌ آن انجام شود از قیر پر میکنند تا هم‌ ضربات چکش باعث‌ اعوجاج فلز نگردد و هم‌ ‌صدای ناشی‌ از کار کردن‌ با قلم و چکش کاهش‌ یابد. سپس صنعتگر با بهره گیری از پرگار و ‌الگوهایی‌ که‌ قبلا بر روی‌ کاغذ ترسیم گردیده نقش مورد نظ‌ر را بر روی‌ فلز منتقل نموده‌ و ‌پس از آن خط‌وط اصلی و مهم را قلم زده‌. و بعد از پایان قلمزنی‌ خط‌وط اصلی به‌ انجام ریزه ‌کاری‌ها و حک‌ خط‌وط ظریف‌تر میپردازد. ‌
در پایان محصول ساخته شده را حرارت‌ داده‌ و قیر را از آن جدا نموده‌ و بوسیله روغن‌ جلا و‌روغن‌ کرچک‌ به‌ جلا دادن‌ آن می‌پردازند. طرحهای مورد استفاده‌ قلمزنان بیشتر ذهنی است‌ ‌و ندرتا طرحهایی‌ از کتب قدیمی یا مینیاتورهای ایرانی‌ مورد استفاده‌ شان قرار میگیرد. ‌
بعضی از کارگاهها صرفا به‌ ساخت‌ محصولات مسی و برنجی مشغول هستند و در مقابل‌‌کارگاههای دیگری فقط کار قلمزنی‌ بر روی‌ این‌ فلزات را انجام میدهند و دسته سوم ‌کارگاههای هستند که‌ هر دو کار را انجام میدهند. ‌

منبع : سفارت جمهوری اسلامی ایران ــ پاریس