روان شناسی استدراج

● پرسش:
سنت استدراج را از منظر روان شناسی توضیح داده و راهکارهای مقابله با خسران دائمی انسان را بیان کنید؟
در بخش نخست پاسخ به این سوال ضمن تاکید بر استمرار سنت های الهی بر مدار حرکت جوامع بشری، به این نکته اشاره کردیم که فرایند روزافزون خسران و نقصان بر ما ایجاب می کند که هر چه بیشتر از نیروهای وجودی خویش بهره گرفته و آنها را به محصولات ماندگار معنوی تبدیل سازیم. درغیر این صورت حرکت در مسیر خسران به اتلاف عمر دنیوی و در نهایت، استحقاق عذاب اخروی خواهد انجامید.
درهمین راستا به سه عامل اساسی جهت جلوگیری از خسران آدمی شامل:
۱) استفاده از موهبت عقل
۲) حرکت در مسیر هدایت پیامبران
۳) درس گرفتن از حوادث زندگی پرداختیم اینک در ادامه مطالب بخش پایانی را پی می گیریم:
د) از بین رفتن زمینه هدایت
اصرار و عناد بشر گاه به جایی می رسد که زمینه هدایت به کلی از میان میرود و هیچ راه دیگری برای توقف روند خسران نمی ماند. سنت استدراج دراین نقطه با این سخن خداوند آغاز می شود. کلوا و تمتعوا قلیلاً انکم مجرمون... فبای حدیث بعده یومنون (مرسلات- ۴۶- ۵۰) ای تبهکاران! بخورید و اندکی بهره گیرید که پس از کلام خداوند، دیگر ایمان با هیچ سخن دیگری در قلب شما نفوذ نخواهد کرد.
هـ) مخیر بودن در انتخاب راه
خداوند براساس سنت اختیار و اراده آزاد انسان ها راه هدایت و گمراهی را فرارویشان باز گشوده و از دخالت مستقیم در زندگی بشر و جلوگیری بی واسطه از خسران آدمیان پرهیزدارد.
هر که خواهان برداشت محصول آخرت باشد، به کشت او برکت می دهیم و هر که تنها خواهان برداشت محصول دنیا باشد، او را به بخشی از آن می رسانیم و در آخرت بی بهره خواهند ماند. (شوری-۲۰)
براین اساس گمراهان کاملا به حال خویش رها می شوند. آنان را در غفلت خویش به حال بازی رها کن (انعام- ۹۱) در نتیجه به طور طبیعی زمینه برای به فعلیت رسیدن همه امکانات آنها در مسیر گمراهی و زیان مهیا می شود. هرکه خداوند او را گمراه سازد راهبری برای او نخواهد بود و خداوند ایشان را در گمراهی خویش سرگردان رها خواهد ساخت. (اعراف- ۱۸۶) براین اساس مفهوم «املا»، «امهال، «وذر»، «تمتیع» و... از زاویه ای دیگر، گویای همان مفهوم استدراج است. بنابراین حرکت طبیعی بشر به سوی خسران و زیان در روندی بسیار پنهان و غیرقابل پیش بینی صورت می پذیرد. (قلم- ۴۴) مکذبان را به گونه ای پنهان و ناشناخته به سوی هلاکت و سقوط گام به گام می کشانیم. آنان در همان حال که با آسایش و تنعم خویش غرق لذت هستند در واقع میان امواج تاریک شهوات درحال شکنجه اند.
از فزونی ثروت و فرزندان کافران به شگفتی میا که خداوند می خواهد آنان را بدین وسیله در زندگانی دنیا عذاب کند و سرانجام جان هایشان را درحال کفر از کالبد برون آورد. (توبه- ۵۵) بدین ترتیب، آنان در طبقات ظلمانی ماده که در ظاهر، نعمت است، گام به گام به سوی هلاکت و عذاب کشیده می شوند و همین نعمت ها برایشان از جهات مختلف به عذاب و رنج تبدیل می شود. تا آنکه با فرارسیدن مرگ، به ناگاه همه امکانات خویش را از دست رفته و بافته های خویش را گسسته و خود را در عذاب خداوند گرفتار می یابند. سرمایه های پاک خویش را در طول زندگی دنیا بر باد داده و بهره خویش را از آنها برگرفتند (احقاف، ۲۰) ما به جانب اعمالشان روی نموده، همه را به سان ذرات غبار پراکنده از میان می بریم. (فرقان- ۲۳) زشتی های اعمالشان برایشان آشکار گشت و آنچه به تمسخر گرفته بودند، آنها را فراگرفت. (جاثیه- ۳۳)
● دیدگاه فخر راضی
فخر راضی از مفسرین مشهور اهل سنت در تحلیل روانی سنت استدراج می گوید: «گرایش درونی انسان به شهوات موجب می شود که ارضای آنها برایش لذت آور گردد. لذت شهوات بر تمایل انسان به سوی آنها می افزاید و شدت تمایل نیز میزان لذت را شدت می بخشد. گناهان دراین چرخه بی پایان، پی درپی تکرار گشته، ملکه طغیان را در وجود انسان رسوخ می دهند. انسان در چنین فضایی به طور طبیعی از اشتغال به معنویات و پرهیز از خسارت های ابدی غافل می ماند. (التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۹۳)

منبع : روزنامه کیهان