اسلام و اومانیسم

با نگاهی به تاریخ جهان به این حقیقت پی خواهیم برد، که انسان برای وصول به رستگاری، رفاه و فرجام نیک با شتاب فراوان تلاش کرده، تا جایی که پیشرفت معرفت و دانش بشری، فلسفه ها، مکتب ها و ایسم های گوناگونی را در همین راستا پیش روی بشریت قرار داده است. در گستره پهناور گیتی به دانشمندان و نوابغی بر می خوریم که طلائی ترین لحظات عمرشان را در جهت یافتن نابترین و ممتازترین راهکارها برای دستیابی به اهداف مذکور مصروف داشته اند. گرچه به طور یقین می توان گفت که (جز انبیای الهی) همه آنان در ارائه کامل ترین طریق و راه سعادت، ناکام بوده اند.
اومانیسم یکی از رویکردهایی است که مدعی نجات انسان است. لکن قبل از پرداختن به اصل بحث، نیم نگاهی به تعریف و پیشینه آن ضروری می باشد.
واژه اومانیسم «Humanism» به معنای «انسان گرایی»، اصطلاحی بسیار متداول در علم انسانی لکن با معنای بسیار گوناگون و در مواردی متناقض است.
انسان گرایی به طور کلی و بدون تصریح کافی، جریان فکری است، که در آن به تاکید بر ارزش های خاص انسانی در برابر ارزش های مادی، اقتصادی، فنی یا ارزش های دینی و فوق مادی پرداخته می شود.
انسان گرایی، از دیدگاهی دیگر، اعتقاد به رستگاری انسان تنها از طریق کاربرد نیروی انسانی است. به طور قطع به همان اندازه که طرز تفکر راجع به انسان و سرنوشت او تنوع می یابد همان قدر نیز انسان گرایی، صوری گوناگون می یابد. نظیر انسان گرایی یونانیان، دوره رنسانس، خردگرا، مسیحی، مارکس گرا، طبیعت گرا، بی خدا; وجودگرا، نژادگرا.(۱)
● پیشینه اومانیسم:
خاستگاه اومانیسم، در جهان غرب است. غربیان با انگیزه نجات بشریت از تعالیم دینی و اخلاقی کلیسا و فرار از قیمومیت آن به تفکر اومانیستی روی آوردند. «تاریخ شکل گیری اومانیسم به اواخر قرن سیزدهم در جنوب ایتالیا برمی گردد. این مکتب ابتدا به شکل جنبش ادبی پدیدار شد و پس از مدتی صبغه های سیاسی و عقیدتی به خود گرفت و توانست پس از ایتالیا در کشورهای مختلفی همچون فرانسه، اسپانیا و انگلستان رخنه کند.» (۲)
● رابطه اسلام و اومانیسم:
همان طوری که اشاره شد، طرفداران این تفکر، با هدف آزادی انسان از تمام قید و بندها و پرداختن به خود انسان و اصالت وی این نگرش را به وجود آوردند. هر چند از جهتی افراط گرایی ارباب کلیسا باعث شد، تا عده ای به عقیده خود به خرد و عقلانیت روی آورند و انسان را از افکار و عقاید دینی و مسیحی برهانند. اما به نظر می رسد که در رسیدن به مقصد ناکام مانده اند. چرا که، انسان را تا اندازه ای بالا بردند، که در نتیجه انسان گرایی افراطی مقام او را فرو کاستند. یعنی انسان را مطلق انگاشتند و ویژگی بندگی را از او سلب و مقام فوق بشری برای او قائل شدند.
● برخی از مواضع اومانیسم
برخی از مواضع اومانیسم خالص را می توان چنین خلاصه کرد:
۱) انکار خدا;
۲) اصالت انسان;
۳) آزادی مطلق;
۴) ذهن و خرد انسان، خاستگاه معرفت است نه تجلی گاه معرفت;
۵) انسان میزان و معیار همه چیز است;
۶) اصالت لذت و نفی هرگونه ریاضت جسمانی. (۳)
‌● دین اسلام
دین اسلام، دین جامع و تعبیر قرآن کریم: «ان الدین عندالله الاسلام»; (۴) دین در نزد خداوند تعالی، اسلام است و اسلام تمام شئون و نیازهای واقعی مربوط به انسان را ملاحظه و براساس آن، شرافت انسانی را رعایت کرده است. این دین برتر و تنها آیین ناب، انسان را خلیفه خدا در روی زمین می داند و می فرماید: «انی جاعل فی الارض خلیفه» (۵);
من در روی زمین جانشینی قرار خواهم داد و انسان را جانشین و در عین حال بنده خود می داند. بالاخره «انسان موجودی است برگزیده از طرف خداوند، خلیفه و جانشین او در زمین، نیمه ملکوتی و نیمه مادی، دارای فطرتی خدا آشنا، آزاد، مستقل، امانتدار خدا و مسوول خویشتن و جهان مسلط بر زمین و آسمان، ملهم به خیر و شر، وجودش از ضعف و ناتوانی آغاز می شود و به سوی قدرت و کمال سیر می کند و بالا می رود. اما جز در بارگاه الهی و جز با یاد او آرام نمی گیرد.» (۶)
لذا اسلام برای انسان ارزش والایی قایل است و هیچ تضادی بین اصالت اسلام و اصالت انسان از دیدگاه اسلام وجود ندارد.


نویسنده : حجت الاسلام دکتر احمد بهشتی
پی نوشتها:
(۱)- فرهنگ علوم اجتماعی، آلن بیرو، ترجمه دکتر باقر ساروخانی، ص ۱۶۴.
(۲)- نسبت دین و دنیا، آیت الله جوادی آملی، ص ۵۳.
(۳)- مجله تخصصی کلام اسلامی، صص ۲۰-۲۱.
(۴)- آل عمران، ۱۹.
(۵)- بقره، ۳۰.
(۶)- مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، استاد شهید مطهری، ص ۲۵۳.

منبع : بنیاد اندیشە اسلامی